Iràna

جمهوری اسلامی ايران ((fa))

Jomhuriye Eslāmiye Irān fa

Repoblika Islamikan'i Iran ((mg))


(Antsipirihany)	(Antsipirihany)

Teny filamatra :
Esteghlāl, Āzādi, Jomhuri-e Eslāmi
(«Fahaleovan-tena, Fahafahana, Repoblika Islamika»)

Teny ofisialy

persana

Renivohitra

Teheran
35°40′29″N 51°25′20″E / 35.67472°N 51.42222°E

Tanàna lehibe indrindra

Teheran

Fitondrana sy governemanta
- Rahbar
- Filoha Repoblika Islamika
Ali Khamenei
Mahmoud Ahmadinejad

Velarantany
- Tontaliny
- Rano (%) faha 16
1 648 195 km²
0,7 %

Isam-ponina
- Tontaliny (2011)
- hakitroka

faha 17
77 891 220 mpo.
40 mpo./km²

Anaran'ny mponina Iranianina

IDH (2007) (mitombo) 0,782 (antonony) faha-88

Sandam-bola Rial iranianina (IRR)

Faritr'ora UTC +3:30

Hiram-pirenena Ey Iran (de facto), Soroud-e Melli-e Jomhouri-e Eslami-e Iran (ofisialy),

Valan-tsehatra internet

Antso
an-tariby +98

I Iràna na Repoblika Islamikan' i Iràna dia firenena ao Azia Andrefana. Ny renivohiny dia i Teheran. Atao hoe ایران‎ [ʔiˈɾɒn] na جمهوری اسلامی ایران‎ / Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān izy amin' ny fiteny persana. Ny anarana nohagasina hoe Iràna dia avy amin' ny fiteny persana izay midika hoe "Tanin' ny Arianina", ary efa nampiasain' ny Persiana hatry ny Andro Taloha, tamin' ny andron' ny Sasanida. Persia no fiantsoan' ny Tandrefana an' i Iràna nanomboka tamin' ny Andro Taloha hatramin' ny taona 1935. I Reza Shah no nanova izany ho Irān tamin' io taona io tamin' ny alalan' ny fangatahana amin' ny firenena rehetra izay mifandray aminy hiantso an' ilay firenena hoe "Irān".

Firenena faha-18 be velarana indrindra (1 648 000 km²) i Iràna; 78 tapitrisa ny isan' ny mponina ao aminy. I Armenia sy i Azerbaijàna ary i Torkmenistàna no firenena manodidina azy ao avaratra; ny Hoala Persika no ao atsimo; i Iràka sy i Torkia no firenena manodidina azy ao andrefana; i Pakistàna sy i Afganistàna no ao atsinanany. Ny vola ampiasaina ao Iràna dia ny Rial. Ny kalandrie persana no kalandrie ôfisialy ary ny fiteny persana no fiteny ôfisialy.

Ahitana lembalemba avo, izay manana salan-kaambo 1 300 m, ny ampahany be amin' ny tanin' i Iràna. Ahitana tany efitra roa lehibe ny any, dia i Dasht-e Kavir ao avaratra sy i Dasht-e Lut ao atsimo-atsinanana. Hodidinin’ ny tangoron-tendrombohitra maro koa i Iràna: ao avaratra manamorona ny Ranomasina Kaspiana no misy an' ny tangoron-tendrombohitra Alborz; ao atsimo-andrefana i Zagros. Ny toerana iva indrindra any Iràna dia ny Ranomasina Kaspiana izay 28 m ambanin' ny haambon' ny ranomasina. Toetanin-tanibe maina ny toetanin' i Iràna, izay ahitana fiovaovana lehibe eo amin' ny mari-pana.

Haingam-pitombo sady betsaka tanora (ny 44 % dia latsaky ny 15 taona) ary monina an-tanan-dehibe (ny 65 %, na mihoatra, dia monina an-tanàn-dehibe) ankamaroan' ny mponina ao Iràna. Ny Persiana sy vahoaka vitsy anisa maro (anisan' izany ny Azery, ny Balotsy, ny Torkmena, ny Kiorda ary ny Arabo) no madrafitra ny mponina any Iràna. Ny fivavahana silamo no fivavahan' ny 99 % amin' ny mponina any Iràna.

I Iràna no mpanondrana solitany fahefatra maneran-tany. Na dia ny 10 % amin' ny tany ihany aza no voavoly dia manan-danja eo amin' ny toekaren' i Iràna ny fambolena. I Iràna, ohatra, no mpamokatra antrendry voalohany indrindra maneran-tany. Izy koa no miantoka ny 20 %n' ny famokarana kaviara maneran-tany.

Jeôgrafia

Vohon-tany

Sarin' ny vohon-tanin' i Iràna

Ny tendrombohitra Damavand amin' ny ririnina

Ny ampahany be amin' ny tanim-pirenen' i Iràna, izay mirefy 1 648 000 km², dia lembalemba avo hita ao amin' ny faritra afovoany izay manana salan-kaambo 1 300 m, voafaritry ny tandavan-tendrombohitra avo. Eo avaratra, manamorona ny Ranomasina Kaspiana, no ahitana ny tangoron-endrombohitra Alborz. Ny tendrombohitra Damavand (mirefy 5 610 m) no avo indrindra amin' izy ireo. Mitohy any avaratra-andrefana izy ireo amin' ny alalan' ny tendrombohitra ao Azerbaijàna, sy any avaratra-atsinanan' ny sisintany manasaraka azy amin' i Torkmenistàna, amin' ny alalan' ny tendrombohitra any Khorasan.

Sarotra idirana noho ny haavony ny tangoron-tendrombohitra Zagros izay mipaka hatrany atsimo-andrefan' ilay firenena ary miafara any amin' ny tendro Zard-Kuh, izay manana haambo 4 221 m. Miitatra mianatsimo ny tendrombohitra ao Balotsistàna. Any ampitan' izany, eo amin' ny sisin-tany iraisany amin' i Iràka, dia ahitana ny faritra Khuzestan, izay manana harena an-kibon' ny tany betsaka. Ny toerana ambany indrindra ao Iràna dia ny Ranomasina Kaspiana, izay 28 m ambanin' ny haambon' ny ranomasina.

I Dasht e Lut

Manakana ny rivotra manjaka sy ny tokony ho fiantraikan' ny ranomasina ao anatin' ny tanin' i Iràna ireo tandavan-tendrombohitra roa ireo. Ao ambadiky ny tandavan-tendrombohitra maro ny Lembalemba Iraniana izay anjakan' ny tany efitra, miaraka amin' ny tany masira midadasika, izay farihy maina taloha (kavirs). Misy roa ny tany efitra karankaina lehibe: ao avaratra i Dasht-e Kavir na "Tany efitra Masira Lehibe", feno lempona voatondraka korian-drano mitsitaitaika amin' ny ririnina sy amin' ny lohataona; ao atsimo-atsinanana, i Dasht-e Lut, tany efitra be fasika sy be vatolampy tsy misy zavamaniry.

Ny lemaka manodidina (Khuzestan, lemaka amoron-tsiraka) kosa dia lonaka kokoa, indrindra fa ny lemaka amoron-tsiraka somary tery manamorona ny Ranomasina Kaspiana, rakotra ala.

Nofon-tany

Miovaova arakaraka ny faritra ny taharon' ny nofon-tany. Manakaiky ny antsasaky ny velaran' ilay firenena, any amin' ny tehezan-tendrombohitra sy ny tendrombohitra, no be vato sy tsy misy tsiron-tany ary manify ny nofon-tany. Mamorona vatosokay misoratsoratra any amin' ny lohasaha mirefy 300 000 km² eo ho eo ny antsanga. Misy nofon-tany anirian' ala mirefy 35 000 km² ny moron' ny Ranomasina Kaspiana. Ny tany miloko manja amin' ny lembalemba manana halava 470 000 km izay saika efitra dia ahafahan' ny ahitra maniry.

Misy vatokaranana sy mineraly hafa ny nofon-tany efitra masira sy alkalina. Manana harena voajanahary ny tanin' i Iràna, indrindra ny tahirin' etona voajanahary (maha laharana voaloany azy maneran-tany) sy ny tahirin-tsolitany (maha laharana fahatelo raha tsy faharoa azy). Manana loharanon-karena arintany, krôma, vy, firaka, manganezy, fanitso ary solifara koa i Iràna.

Rano

Ny renirano Haraz

Ny nosy Hormuz

Renirano sy toeran-drano maro no maina mandritra ny fahavaratra. Mahatonga ny rano tsy hivarina an-dranomasina ao anatin' ilay firenena ny fikorianana tapatapaka. Ny ony Karun, izay miandoha avy ao Zagros sy mikoriana mankany Shatt al Arab, no hany korian-drano azo andehanana sambo ao amin' io firenena io. Ny farihy Urmia any avaratra-andrefana no farihy lehibe indrindra any Iràna.

Ahitana renirano sy ony vitsivitsy ny tamba-jotran-drano. I Karun (725 km), izay ony lava indrindra any Iràna, dia sakeli-dranon' i Shatt-el-Arab, ony ao amin' ny deboky ny Hoala Persika. Mivarina any amin' ny Ranomasina Kaspiana i Sefid Rud izay mirefy 670 km. Misy renirano maharitra mandavan-taona hafa mivarina mankany amin' ny Hoala Persika, ary renirano maromaro mipoitra any amin' ny tapany avaratra-andrefana amin' ny tangoron-tendrombohitra Zagros na ao amin' ny tandavan-tendrombohitra Alborz no anisan' ny mamatsy rano ny Ranomasina Kaspiana. Any amin' ny Lembalemba Iraniana, renirano maromaro misy rano tsy mandavan-taona no mikoriana mankany amin' ireo farihin-tsira, izay matetika maina rehefa fahavaratra. Ny farihy Urmia any amin' ny tapany avaratra-andrefan' i Azerbaijàna Iraniana no farihy lehibe indrindra any Iràna, izay manana velarana mirefy 6 500 km² eo ho eo. Be loatra ny sira ao aminy ka tsy zakan' ny trondro na ny zavamananaina hafa miaina anaty rano. Farihy masira maromaro no hita ao Sistan-Baluchistan manamorona ny sisintany amin' i Afganistàna.

Toetany

Toetanin-tanibe maina ny toetanin' i Iràna. Mampiavaka azy ny fahavaratra mafana (29,4 °C ny salan-kafana any Teheran amin' ny volana Jolay), mampiavaka azy koa ny ririnina mangatsiaka (2,2 °C ny salany any Teheran amin' ny volana Janoary), mitombo izany hatsiaka izany eny amin' ny tany tena avo, ary lehibe ny elanelan-kafana.

Ny tandavan-tendrombohitra Alborz izay sakana voajanahary manodidina any avaratra, sy ny tangoron-tendrombohtra Zagros any andrefana sy atsimo, no mamaritra ny hain' ny toetany. Mahalana no mihoatra ny 250 mm ny salam-pitambaran' ny rotsak' orana isan-taona (230 mm any Teheran). Lehibe ny fahasamihafana eo amin' ny tehezan-tendrombohitra iharan' ny rivotra mifofofofo izay be rano kokoa (hatramin' ny 1 500 mm eo amin' ny sisin' ny Ranomasina Kaspiana, hatramin' ny 800 mm eo amin' i Zagros Andrefana) sy ny Lembalemba Iraniana izay mandray rotsak' orana eo anelanelan' ny 100 mm sy 300 mm ny isan-taona (120 mm ao Ispahan). Mahery vaika ny hain-tany any afovoan' ny tany efitra, izay saika tsy misy rotsak' orana.

Ny toetran' ny vohontany sy ny fahasamihafan' ny toetany isam-paritra dia mampifanohitra ny faritra avaratra sy andrefana any Iràna - izay mando ka ahafahana mamokatra voamadinika mitady ranon' orana - amin' ny faritra atsinanana sy atsimo - izay maina na saika maina.

Zavamaniry

Ala any Gilan

Mandrakotra ny 6,8 % amin' ny tanim-pirenen' i Iràna ny ala. Ny tangorom-tendrombohitra Zagros dia rakotra ala somary mando ahitana karazan-kazo samihafa. Mipaka hatrany amin' ny tehezan' ny tendrombohitra Alborz sy any amin' ny lemaka a-morontsiraka amin' ny Ranomasina Kaspiana ny ala. Mihamahalana kokoa ny zavamaniry any amin' ny Lembalemba Iraniana: miha-mahazaka haintany rehefa mankany atsinanana: avy amin' ny fatrana misy ala amin' ny foto-bohitra mankany amin' ny fatrana malalaka ary avy eo mankany amin' ny tany efitra tsy misy zavamaniry ao afovoany sy any atsinanana.

Biby

Gepara iraniana

Misy biby isan-karazany i Iràna: amboadia lopa, hiena, sakaly, leôparda, serfa, sokina, karazan' osidia lava tandroka, bera (na orsa) ary tigra. Manamorona ny Hoala Persika no misy ny voron-drano pelikana sy sama. Ahitana karazan-trondro maro ny Ranomasina Kaspiana.

Ny faritra saika efitra dia fonenan' ny biby iray fianakaviana amin' ny saka sy ny gazela toy ny linksan' i Eorazia, ny sakan' i Pallas, ny gazela indiana, ny gazela misy treho ary ny ampondradia an-tany efitra. Atahorana ho lany tamingana ny sasany, toy ny gepara iraniana, izay tsy misy tavela afa-tsy 50 ka hatramin' ny 60 isa. Tsy fahita firy afa-tsy any amin' ny faritra iraniana ny biby hafa toy ny tetraôgalan' i Persia na ny dieran' i Persia, izay tsy fahita firy ankehitriny; misy ny karazana trondro amin' ny fianakavian' ny Cichlidae (Iranocichla hormuzensis, tsy misy afa-tsy any Hormozgan ary tsy manana karazana afa-tsy tokana). Be dia be koa ny karazam-borona any Iràna: ny fanindry masiaka, ny karazana hitsikitsika, ny voromahery volamena, voromahery be volombava, sns. Misy lambo, bera na orsa, serfa ary karazan' osidia lava tandroka ny any amin' ny alan-tendrombohitra.

Fizaràm-pari-pitondrana sy tanàna

Faritany sy distrika

Sarin-tanin' i Iràna

Mizara ho faritany (persana: Ostān) 31 i Iràna. Ao amin' ny tanàna iray, izay matetika no tanàna lehibe indrindra ao amin' ny faritany, no itantanana azy ireo. Ny governoran' ny faritany (persana: Ostāndār) dia tendren' ny minisitry ny Atitany. Mizara ho prefektiora (persana: Shahrestān) ny faritany tsirairay, mizara ho distrika (persana: Bakhsh), ary mamondrona tanàna (persana: Shahr) iray na maromaro ny distrika tsrairay.

Misy ny distrika ambanivohitra (persana: dehestān), izay amin' ny ankapobeny ahitana vohitra maromaro ho an' ny tsirairay amin' izy ireo. Tamin' ny 2005 i Iràna dia nanana prefektiora miisa 324, distrika miisa 865, tanàna miisa 982 ary distrika ambanivohitra miisa 2 378. Ireto ireo faritany ireo:

Tanàna

Teheran

Ny tahan' ny tanàn-dehibe, izay mifanadrify amin' ny 68 %n' ny mponina, dia nitombo be tamin' ny taompolo 1970 sy 1980. Miteraka olana ara-toekarena sy ara-tsôsialy lehibe ny fitomboan' ny mponina an-tanàn-dehibe izay mitranga amin' ny fomba tsy ara-dalàna, araka ny asehon' ny rotaka maro nitranga tany amin' ny manodidina an' i Teheran, tamin' ny volana Avrily 1995.

Ny tanàna lehibe indrindra ao Iràna dia i Teheran renivohitra, izay miorina any amin' ny tapany avaratr' ilay firenena. Foibe ho an' ny indostria sy ho an' ny seha-pihariana fahatelo izy miaraka amin' ny tangoron-tanàna manodidina azy (misy mponina 7 190 000). Manaraka azy avy eo i Meshhed na Meshad (misy mponina 2 926 000), izay foibe momba ny voamaina sy fihaonan-dalana ho an' ny raharaham-barotra any avaratra-atsinana amin' ilay firenena; i Ispahan (misy mponina 1 001 000), any andrefana, renivohitry ny Empira Safavida taloha, malaza amin' ny famirapiratan' ny maritranony, foibe indostrialy sy ara-barotra ankehitriny; i Tabriz (misy mponina 1 700 000), any avaratra-andrefana, foibe famokarana indostrialy sy ara-barotra; ary i Shiraz (misy mponina 1 263 244), any atsimo-andrefana, foibe fambolena sy indostrialy, any akaikin' ny sisam-parahavan' i Persepôlisy.

Toekarena

Fampadrosoana

Nandrisika ny fitomboan' ny toekarena haingana tamin' ny faramparan' ny taompolo 1960 sy tao anatin' ny folo taona manaraka ny fidiram-bola avy amin' ny indostrian' ny solitany. Na izany aza dia nandaniana vola betsaka ny revôlisiôna silamo sy ny ady naharitra tamin' i Iràka (1980-1988), niharatsy koa ny toekarena noho ny fisintahan' ny ampahany amin' ny fampiasam-bola vahiny. Nirodana ny harin-karena faobe teo amin' ilay firenea.

Nanao fanalalahana ny toekarena ny governemantan' i Hashemi Rafsanjani tamin' ny taompolo 1990, saingy nosembantsembanin' ny mpitondra fivavahana izay mifehy ny fahefana pôlitika ny fanomezana ny fitatanana ny orinasam-panjakana teo aloha ho an' ny sehatra tsy miankina, izay natao hamporisihana ny mpampiasa vola vahiny. Nanan-trosa nitentina 21 lavitrisa dôlara ilay firenena noho izany ary niaina tao anatin' ny tsy fahampiana.

Tamin' ny taona 1998 ny governemanta dia nanolotra drafitra fanarenana ny toekarena. Niezaka nampihena ny trosa ity governemanta ity ka nihatsara ny toekarem-pirenena tamin' ny fiandohan' ny taompolo 2000 noho ny fiakaran' ny vidin-tsolika, izay loharanon-karena lehibe indrindra miaraka amin' ny etona voajanahary, saingy ny tahan' ny tsy fananana asa dia nijanona ho ambony (12,3 % tamin' ny taona 2002).

Tamin' ny taona 2006 dia nahatratra 218 lavitrisa dôlara ny harin-karena faobe iraniana. Laharana faha-90 eran-tany i Iràna raha ny harin-karena faobe isan' olona tamin' ny taona 2003 no heverina. Na izany aza dia nampihena ny fidiram-bolan' ny tsirairay ny ny taham-pitomboan' ny mponina, izay haingana kokoa noho ny an' ny toekarena.

Fambolena, fiompiana, jono ary fitrandrahana ala

Tamin' ny taona 2003 dia niantoka ny 11,3 % amin' ny harin-karena faobe sady sahanin' ny 23 % amin' ny mponina miasa ny seha-pihariana voalohany.

Fambolena

Fambolem-bary any amin' ny tapany avaratr' i Iràna

Ny 30,1 % amin' ny tanim-pirenen' i Iràna no misy ny fambolena, ka ny 10,8 % no tany azo volena, ny 1,2 % ny voly mandavan-taona ary ny 18,1 % kijana. Mahatratra 95 530 km² ny velaran-tany voatondraka tamin' ny taona 2011.

Taorian’ ny fanavaozana ny fananan-tany tamin' ny taompolo 1950 dia manodidina ny 800 000 hektara no nozaraina ho an' ny tantsaha. Ny 10,8 % amin' ny tanim-pirenena no voavoly, anisan' ny nahatanterahana izany ny asa fitarihan-drano lehibe (Khuzestan).

Ny tena volena any dia ny varimbazaha (37 % amin' ny tany azo volena) sy ny vary ôrza (11 %). Nihoatra ny 22 tapitrisa taonina ny famokarana voamadinika tamin' ny taona 2004, ary nihatsara kosa ny vokatra isaky ny hektara: avy amin' ny 1 195 kg/ha tamin' ny taona 1980 nankamin' ny 1 830 kg/ha tamin' ny taona 1994. Ny voly lehibe hafa dia ny antrendry (voalohany maneran-tany), ny dite (faha-11), ny ovy, ny vary ary ny voaloboka.

Fiompiana

Mpiompy ondry mitondra ny ondriny

Ny fiompiana dia zava-dehibe any Iràna, indrindra ny fiompiana ondry izay niisa 54 tapitrisa tamin' ny taona 2004 (faha-4 lehibe indrindra eran-tany). Niisa 26 tapitrisa ny osy ary 8,8 tapitrisa ny omby.

Fitrandrahana ala

Nihena ny fitrandrahana ala tamin' ny taompolo 1970 mba hisorohana ny fandripahana ala. Nahatratra 794 000 m³ ny famokarana hazo tamin' ny taona 2006.

Jono

Ny jono, na dia tsy mandroso aza, dia loharanom-bola lehibe aoamin' io firenena io. Nahatratra 527 912 taonina ny famokarana tamin' ny taona 2005. Ny kaviara (ao amin' ny Ranomasina Kaspiana) dia mantoka ny 20 % amin' ny famokarana maneran-tany.

Ny fitrandrahana harena an-kibon' ny tany sy ny indostria

Ny seha-pihariana faharoa dia nanome ny 41,2 %n' ny harin-karena faobe tamin' ny taona 2003 ary nosahanin' ny 31 %n' ny mponina miasa.

Sarintany maneho ny toerana misy ny toerana azo itrandrahana solitany

I Iràna dia firenena mamokatra solitany ary firenena mpikambana amin' ny Fikambanan' ny Firenena Mpanondrana Solitany (frantsay: Organisation des Pays Exportateurs de Pétrole -- OPEP). I Iràna no firenena mamokatra solitany be indrindra ao amin' ilay fikambanana^[1]. Ary lazaina fa i Iràna no tany be etona natoraly indrindra^[2].

Nosahanin’ ny fanjakana nanomboka tamin' ny taona 1951 ny indostrian' ny solitany. Nihena be ny famokarana solitany nanomboka tamin' ny taona 1979 noho ny ezaka natao mba hitazomana ny vidin-tsolika, sy noho ny ady tamin' i Iràka, satria ny ankamaroan' ny ady dia nitranga tany amin' ny faritra maro mpamokatra solitany.

Aondrana amin' ny sambo lehibe avy any amin' ny seranana ao amin' ny nosy Kharg any amin' ny Hoala Persika ny ankabetsahan' ny solitany. Nahatratra 1,4 lavitrisa barika ny solitany ary 75 lavitrisa m³ ny etona voajanahary tamin' ny taona 2004.

Mamokatra vy, arintany, varahina, firaka ary fanitso i Iràna, ankoatra ny famokarana akoranafo.

Maherin' ny 80 % amin' ny herinaratra no vokarin' ny orinasa izay mampiasa solitany na etona voajanahary na arintany. Avy amin' ny orinasa mampiasa tohadrano ny sisa amin' ny famokarana herinaratra.

Ny indostria iraniana, izay nivoatra tamin' ny taompolo 1970, dia mbola voafetra ihany. Mikasika ny lamba (landihazo sy volonondry avy any Ispahan, volonondry avy any Tabriz, landy avy any Mazanderan) sy ny indostrian' ny karipetra, izay malaza indrindra, avy eo ny indostrian' ny sakafo (kaviara, divain' i Shiraz) ary ny indostrin' ny simian-tsolitany.

Seha-pihariana fahatelo sy varotra ivelany

Ny serivisy dia mintoka ny 47,6 % amin' ny harin-karena faobe tamin' ny taona 2003 ary sahanin' ny 45 % n' ny mponina miasa. Ny Rial Iraniana no vola iraniana izay mizara ho 100 dinar.

Lalana sy fitaterana

Fiaramanidina ampiasain' ny kômpaniam-pitaterana Iran Air

Tambajotran-dalana mirefy 179 388 km no mampifandray toerana maro ao amin' ilay firenena, ka ny 67 % no vita tara. Manana lalamby mirefy 7 131 km i Iràna. Ny seranan-tsambo lehibe indrindra ao amin' ny Ranomasina Kaspiana dia i Anzali sy i Bandar Torkaman. Ny seranan-tsambo lehibe indrindra ao amin' ny Hoala Persika dia i Khorramshahr, i Bandar Khomeini, i Bandar Abbas, ary koa ny seranan-tsolitany ao amin' ny nosy Kharg. Seranan-tsambo lehibe koa i Asaluyeh. Ny seranan-tsambon' i Bandar Abbas dia mahazakaa 2 752 460 TEU.

Tafiditra ao anatin' ny tambazotran-tsolitany ny fantsomben' etona mirefy 20 794 km ary koa ny fantsomben-tsolitany mirefy 8 625 km ho an' ny solitany tsy voadio ary 7 937 km ny vokatra voadio.

Fanafarana sy fanondranana

Sarintany mampiseho ny mpiara-miombona antoka ara-barotra amin' i Iràna.

Tamin' ny taona 2003 dia nahatratra 25,6 lavitrisa dôlara ny totalin' ny fanafarana ary 33,8 lavitrisa dôlara ny fanondranana. Maherin' ny 90 % amin' ny fidiram-bolan' ny fanondranana dia avy amin' ny fivarotana solitany sy vokatra hafa azo avy amin' izany. Momba ny sakafo sy ny entana vita ny ampahany be amin' ny fanafarana. I Alemaina, i Japàna, i Italia, ny Fanjakana Mitambatra ary firenena an-dalam-pandrosoana maro no mpiara-miombon' antoka ara-barotra lehibe amin' i Iràna.

Vahoaka sy kolontsaina

Mponina

Ny mponina any Iràna isaky ny faritany

Mitangorona any avaratra, any avaratra-andrefana ary any andrefana ny mponina, ao amin' ny tangoron-tendrombohitra Zagros sy Alborz. Ankoatry ny ôazisy sasany izay miparitaka be, dia tsy misy mponina ny tany efitra.

Tamin' ny taona 2008, ny mponina iraniana dia tombanana ho 65,9 tapitrisa, izany hoe 40 mp/km². Tena tsy mitovy anefa ny fitsinjaran' ny mponina amin' ny faritra noho ny fahasahiranana vokatry ny tontolo voajanahary. Any amin' ny tapany avaratra sy andrefan' ilay firenena ny ankamaroan' ny mponina.

Ny fampiharana ny pôlitikan' ny fandrindrana fiterahana dia nahatonga fihenan' ny tahan' ny fahaterahana, izay nidina avy amin' ny zaza 6,2 isam-behivavy tamin' ny taona 1986 ho amin’ ny zaza 4,2 isam-behivavy tamin' ny taona 1991 ary zaza 1,71 isam-behivavy tamin' ny taona 2005.

Iray amin' ny vokatry ny fanaraha-maso ny fahaterahana ny fiovana lalina eo amin' ny firafitry ny taonan' ny mponina, izay nahitana fihenan' ny tahan' ny zaza 0 ka hatramin' ny 14 taona (27,1 % tamin' ny taona 2005, raha 44,5 % tamin' ny taona 1976 ary 39,5 % tamin' ny taona 1996). Ny taha mifanandrify amin' ny 15-64 taona dia mandroso miaraka amin' izany - avy amin' ny 52 % tamin' ny taona 1976, ka niakatra hatramin' ny 56,1 % tamin' ny taona 1996 ary hatramin' ny 68 % tamin' ny taona 2005 - fa ambany kosa ny ny an' ny zokiolona (ny mihoatra ny 65 taona dia 4,9 % amin' ny mponina tamin' ny taona 2005). 70,9 taona eo ho eo ny salam-kaelavelon' ny mponina.

Vondrom-poko

Misy vondrom-poko maherin' ny 80, izay samy manana ny fiteniny sy ny fomba fiainany ny ao Iràna, ka ny maro anisa amin' izany dia ny mpiteny indô-eorôpeana sy ny mpiteny amin' ny fiteny torkika. Ny vondrom-poko lehibe indrindra dia:

ny mpiteny iranika: ny Persàna (61 %) taranaky ny vahoaka indô-eorôpeana izay niorim-ponenana tao amin' ilay faritra tamin' ny taonarivo faha-2 tal. J.K., ny Kiorda (10 %) any andrefana, ny Balotsy (2 %) any atsimo-atsinanana, ny Lôry (6 %), ny Talisy, ny Gilaky, ny Mazandarany sns;
ny mpiteny torkika: ny Azery (13-15 %) any avaratra-andrefana, ny Torkmena (2 %) any avaratra-atsinanana, ny Kaskay sns;
ny mpiteny amin' ny fiteny hafa: ny Arabo (2 %) any atsimo-andrefana, ny Armeniana, ny Jiosy miteny hebreo mizrahy (0,014 %), ny Asiriana, ny Jeôrjiana, ny Tsirkasiana, ny Taty ary ny hafa (1 %).

Fiteny

Ahitana fiteny ao amin' ny fianakaviam-piteny samihafa ny ao Iràna, ny maro mpiteny indrindra dia ireo ao amin' ny fianakaviam-piteny indô-eorôpeana sy ao amin' ny fianakaviam-piteny torkika. Ny fiteny persana ankehitriny na fiteny farsy, izay anisan' ny vondrom-piteny indô-iraniana, no fiteny ôfisialin' i Iràna. Miteny persana ny 75 % amin' ny mponina ao Iràna.

Ny fiteny arabo sy ny fiteny anglisy no fiteny vahiny roa tsy maintsy ampianarina any amin' ny sekoly ambaratonga faharoa. Tombanana ho 3 tapitrisa ny isan' ny mpiteny anglisy ao Iràna.

Ireto ny fianakaviam-piteny misy ny fiteny tenenina ao Iràna:

ny fiteny indô-eorôpeana (indrindra ny fiteny iraniana sy sampana kely kokoa izay asehon' ny fiteny armeniana, ankoatry ny hafa);
ny fiteny torkika (indrindra ny fiteny azerbaijany na fiteny azery, ahitana ny fiteny torkmena, ny fiteny kaskay, ary ny fiteny afsara vitsy mpiteny kokoa);
ny fiteny semitika (indrindra ny fiteny arabo, ary koa ny fiteny arameana vaovao, ny fiteny hebreo, ary ny fiteny mandeana);
ny fiteny kaokaziana (toy ny fiteny kartveliana sy ny fiteny tsirkasiana na adigeana)

Ireto manaraka ireto ny fiteny manana mpiteny betsaka indrindra (angona avy amin' ny CIA World Factbook):

fiteny persana 53 %
fiteny azerbaijany sy tenim-paritra tiorka hafa 18 %
fiteny kiorda 10 %
fiteny gilaky sy mazandarany 7 %
fiteny lôry 6 %
fiteny arabo 2 %
fiteny balotsy 2 %
ny fiteny hafa dia misy 1 %, izay ahitana ny fiteny taty, ny fiteny talisy, ny fiteny jeôrjiana, ny fiteny armeniana, ny fiteny tsirkasiana (na adigeana), ny fiteny soreta (fiteny asiriana), sns.

Fivavahana

Ny môskean' ny imam Reza

Ny silamo siitan' ny roambin' ny folo (antsoina koa hoe imamisma), izay arahin' ny 80 % amin' ny mponina any ho any, no fivavahana ôfisialy any Iràna. Manana môskea sy toerana masina maherin' ny 80 000 i Iràna, anisan' izany ny toerana masina siita atao hoe Qom, izay masina indrindra ao atsimon' i Teheran, sady ivon-toerana manan-danja amin' ny fivahiniana masina. Manodidina ny 19 % amin' ny mponina ao Iràna ny Sonita.

Ny Kristiana miisa 250 000 (ka ny antsasany dia manam-piaviana armeniana) sy ny Jiosy miisa 30 000 no mipetraka ao Iràna, saingy ireo vondrom-piarahamonina ireo dia mihena isa hatrany. Iharan' ny fanenjehana ny Bahay (miisa 300 000) sy ny Zôrôastriana (miisa 30 000).

Fanabeazana

Sainan' ny Ministeran' ny Fanabeazana any Iràna

Taorian' ny revôlisiôna tamin' ny taona 1979 dia nohavaozina araka ny didin' ny fivavahana silamo siita ny rafi-pampianarana. Noroahina avokoa ny fitaomana tandrefana rehetra.

Tsy maintsy mianatra hatramin' ny faha-10 taonany ny zaza, saingy ny tsy fahampian' ny ho enti-manana sy ny ady lava tamin' i Iràka dia nanakana ny fampiharana io lalàna io. Na izany aza, noho ny fampiasam-bola lehibe nataon' ny governemanta amin' ny fanabeazana ho an' ny daholobe, indrindra ho an' ny fanabeazana ny zazavavy, dia nihena be ny tsy fahaiza-mamaky teny sy manoratra tao anatin' ny telopolo taona: tamin' ny taona 2005 dia nahatratra 81,3 % ny tahan' ny mahay mamaky teny sy manoratra (raha 59 % izany tamin' ny taona 1976); ny an' ny vehivavy dia niakatra avy amin' ny 28 % ho amin' ny 75,2 %.

Omena any amin' ny oniversite maherin' ny zato sy kôlejy ary toeram-pianarana hafa ny fampianarana ambony. Anisan' ny toeram-pianarana lehibe indrindra ny oniversite ao Teheran (niorina tamin' ny taona 1932), ao Ispahan (niorina tamin' ny taona 1950) ary ao Shiraz (niorina tamin' ny taona 1945). Tany am-piandohan' ny taompolo 1980 anefa dia nakatona na novana anarana ny oniversite sasany.

Zavakanto

I Hayedeh, mpihira persiana malaza

I Iràna dia manana zavakanto, maritrano ary literatiora manokana, miorina amin' ny tantara taloha, izay tsy azo lazaina ho nentin' ny fivavahana silamo fotsiny, na dia nisy fiantraikany mahery vaika aza ity farany taorian' ny taonjato faha-7.

Manana tranombakoka miavaka maro ilay firenena. Anisan' izany ny Iran Bastan Museum, natokana ho an' ny arkeôlôjia, sy ny Negarestan Museum, misahana ny zavakanto iraniana, samy ao Teheran izy roa ireo; ao koa ny Qom Museum sy ny Pars Museum, any Shiraz. Any Teheran no misy ny Tranombokim-pirenena.

Fiarahamonina

Nanomboka tamin' ny tana 1979 dia lasa silamo ny fiarahamonina iraniana, amin' ny ambaratonga rehetra, noho ny faneren' ny mpitarika siita: ny vehivavy, mitafy tsadôro (chador), dia tsy maintsy manohy ny anjara asany nentim-paharazana, mikatona ny toeram-pijerena sarimihetsika, voarara ny mozika tandrefana amin' ny fampielezam-peo sy ny fahitalavitra izay araha-maso fatratra. Mampihatra mafy ny toromarika navoakan' ny mpitondra fivavahana ny "Mpiambina ny Revôlisiôna".

Ankoatra izay, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taompolo 2000, noho ny faneren' ny fiarahamonim-pirenena sy ny tanora ao amin' ilay firenena, dia nisy fiovana lehibe teo amin' ny rafi-piarahamonina.

Tantara

Niantso ny fireneny hoe Iran ("tanin' ny Ariana") ny mponin' ny Lembalemba Iraniana, fa vao tamin' ny taona 1935 no noraisina tamin' ny fomba ôfisialy ny anarana hoe Iran. Mandra-pahatongan' izany dia nantsoina hoe Persia i Iràna.

Fiandohana

Nanomboka tamin' ny Paleôlitika ny fonenan' ny olombelona voalohany tany Iràna, ary tamin' ny Neôlitika ny fiorenam-ponenana (tsy mifindrafindra) voamarina. Ny fikarohana arkeôlôjika dia nampiharihary hatramin' izao ny sivilizasiôna iraniana maro tamin' ny fiandohan’ ny tantara, toy ny sivilizasiôna Jiroft (eo amin' ny Lembalemba Iraniana), izay hita tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21.

Ny sivilizasiôna elamita, izay nivoatra any atsimo-andrefana tamin' ny fiandohan' ny taonarivo faha-3 tal. J.K., no sivilizasiôna ara-tantara voalohany tany Iràna. Amin' ny lafiny iray dia nisy nanomboka nanorim-ponenana tamin' ny manodidina ny taona 1500 tal. J.K. avy amin' ny vahoaka ariana maro ny tao amin' ny Lembalemba Iraniana.

Tamin' ny Andro Taloha

Ny Empira Akemenida

Sisam-paharavàn' ny lapan' ny Akemenida tao Persepôlisy

Teo antenatenan' ny taonjato fahenina tal. J.K. dia natsangan' ny tarana-mpanjakan' ny Akemenida ny empira persiana voalohany. Tamin' ny taona 550 tal. J.K., dia nanafaka ny taniny tamin' ny fanjakazakan' ny Mediana i Kirôsy Lehibe ary nanomboka nanao ny fanitarana ny tanin' i Persia: tany andrefana dia nandresy indrindra an' i Lidia sy an' i Azia Minora ary an' i Mesôpôtamia (faritra tamin' ny Andro Taloha teo anelanelan' ny ony Tigra sy ny ony Eofrata); any atsinanana dia manitatra ny heriny hatrany amin' ny moron' ny ony Indo izy.

Nobaboin' i Kambisesy II mpandimby azy i Ejipta tamin' ny taona 525 tal. J.K. Nanitatra hatrany ilay empira midadasika izay nalaminy kosa i Dariôsy I Lehibe, nanomboka tamin' ny taona 521 tal. J.K.: famoronana ny Lalan' ny Mpanjaka eo anelanelan' i Sardisy sy i Sosa, fanavaozana ny fandaminana ny tany miaraka amin' ny fizaràna ny Empira ho satrapia (faritany fehezin' ny manam-pahefana misolo tena ny mpanjaka atao hoe satrapa), sy ny maro hafa.

Nirodana ny Empira Akemenida taorian' ny diabe fanafihana nataon' i Aleksandra Lehibe, izay nampiditra an' i Persia ho ao amin' ny empirany manokana tamin' ny taona 330 tal. J.K.

Ny Empira Sasanida

Nipoitra ny empira persiana vaovao tamin' ny taona 224 tal. J.K., nofehezin' ny tarana-mpanjakan' ny Sasanida; resin' ny Arabo silamo, izay nandresy an' ilay faritra tamin' ny taonjato faha-7, izy io.

Teo ambany fitondran' ny Mozilmana

Fandresen' ny Arabo Mozilomana

Niantomboka tamin' ny andron' i Omar (634-644) ny fakan-tany nataon' ny Arabo Mozilmana amin' ny Empira Sasanida; tao anatin' ny taona vitsivitsy dia nandray an' ilay fivavahana vaovao ny empira ary nirodana ny tarana-mpanjakan' ny Sasanida tamin' ny taona 651. Lasa tsy nampiasaina intsony ny fivavahana zôrôastriana, na dia noleferin' ny mpitondra mozilmana aza.

Tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-7, ny ankamaroan' ny mponina tao amin' ny Lembalemba Iraniana dia nandray ny antokon' i Ali, izay notoherin' i Mu'awiya I ny kalifatany; i Mu'awiya I dia nanangana tarana-mpanjaka vaovao, dia ny an' ny Omeiada, izay izy no kalifa voalohany - io fifandonana teo amin' ny Alida sy ny Omeiada io no niandohan' ny fivakisan' ny fivavahana silamo, teo amin' ny Sonita sy ny Siita (izay be mpanaraka indrindra ao Iràna).

Sarin-tanin' i Persia tamin' ny manodidina ny taona 1000.

Nifanako ny fiantraikan' ny kolontsaina sasanida sy ny an' ny kolontsaina silamo: ny Empira Omeiada (mifototra any Damaskôsy) dia miorina amin' ny faritany bizantina maro teo aloha, ny empira noforonin' ny mpandimby azy avy amin' ny tarana-mpanjakan' ny Abasida (750-1258), izay nifidy an' i Bagdad ho renivohitra, dia tena voataonan' ny kolontsain' ny Sasanida.

Na izany aza dia lasa an-keviny fotsiny kokoa ny herin' ny kalifa fa tsy tena nihatra. Tamin' ny taona 809 dia nanokatra lalana ho an' ny hetsi-pisarahana ny fahafatesan' i Harun al-Rashid. Maro ny tarana-mpanjaka teo an-toerana - toy ny Tahirida (820-872), ny Safarida (863-903) na ny Samanida (874-999) - izay nanafaka ny tenany tamin' ny fiahian' ny Abasida, indrindra tany amin' ny tapany atsinanan' ilay fanjakana. Ny Boiida izay sonita aza dia nanjaka tao Bagdad nanomboka tamin' ny taona 945 ka hatramin' ny taona 1055.

Fanjakazakan' ny Seljokida sy ny Môngôliana

Nanomboka tamin' ny taonjato faha-11 dia resin' ny Seljokida izay naka an' i Bagdad tamin' ny taona 1055 ny faritra avaratra amin' i Persia. Nanjaka hatramin' ny faran' ny taonjato faha-11 tao amin' ny faritany iray izay mifanitsy amin' ny sisin-tanin' ny Empira Persiana taloha amin' ny ankapobeny ireto Tiorka izay sonita ireto. Ny Kroazada sy ny fananganana ny Fanjakana Latina maro any Atsinanana, nanampy ny fikomiana anatiny (ny fikomian' ny mponina tao Koarazmia tany avaratra-atsinanana, ny an' ny Aiobida tany Azia Minora) dia namarana ny fanjakazakan' ny Seljokida.

Tany am-piandohan' ny taonjato faha-13 dia nanafika koa an' i Persia, izay lasa kanatan' i Persia teo ambany fahefan' ny taranany (atao hoe Il-Khan), ny Môngôly tamin' ny andron' i Genghis Khan. Nisy voka-dratsy ara-toekarena sy ara-tsôsialy ny fanjakan' izy ireo, izay zara raha neken' ny mponina teo an-toerana. Nihafaingana ny dingana niteraka fifindrafidra-monina, izay efa niantomboka tamin' ny andron' ny Tiorka, tamin' ny faharavan' ny vohitra maro ary nampihena ny asa tany.

Nalemy noho ny fisamatsamahana anatiny ny Il-Khan, ka nofaohin' ny andian’ olona mpanafik' i Tamerlan, izay nahomby tamin' ny taona 1360 ka hatramin' ny 1405, amin' ny fanorenana empira lehibe tao Samarkand. Taorian' ny nahafatesany, ny Timorida dia tsy nahavita nitazona ny fahefana afa-tsy any afovoan-tany sy any amin' ny tapany avaratr' i Persia hatramin' ny taona 1517, nampiroborobo ny fanavaozana ara-kolontsaina miaraka amin' ny fampandrosoana ny literatioram-pirenena sy ny fampidirana teknika sy lohahevitra ara-javakanto avy any Atsinanana Indrindra, raha tany andrefana kosa ny Torkmena mpifindrafindra monina any Azia Minora sy any Azerbaijàna, izay nafahana, dia namorona kônfederasiôna maro nifanandrina matetika.

Tamin' ny fitondràn' ny Safavida

Sarin-tanin' ny Fanjakana Safavida

Nanomboka tamin' ny taonjato faha-14 dia nofehezin' ny taranaky ny kalifa Ali, dia ny Safavida, ny ampahany amin' i Azerbaijàna. Ny iray amin' izy ireo, Ismail I, dia nanambara ny tenany ho shah manapaka an' i Persia tamin' ny taona 1501 ary, rehefa avy nesoriny ny Torkmena tao amin' ilay faritra, dia nanangana empira midadasika izay, tamin' ny taona voalohany amin' ny taonjato faha-16, niitatra hatrany Azerbaijàna ka hatrany amin' ny Hoala Persika, ary avy any Iràka ka hatrany amin' ny faran' ny tany misy ny tangoron-tendrombohitra Alborz. Niantehitra tamin' ny fivavahana, izay singa mampiray, ny Safavida ka nanao ny siisma ho fivavaham-panjakana ary nanangana fanjakana miroborobo.

Ny fitondran' i Ismail I dia voamariky ny fahaterahan' ny fifandonana tamin' ny Tiorka Ôtômana, izay nanahirana ny mpandimby azy ary tsy nifarana raha tsy tamin' ny fandresena sy fahazoan' ny shah Abbas I an' i Bagdad tamin' ny taona 1623. Nanamarika ny fara tampon’ ny Fanjakana Safavida, na ara-pôlitika na ara-kolontsaina, ny fitondrany. Izy no nanangana fifandraisana ara-barotra voalohany tamin' ny British East India Company, ary nandamina indray ny tafika niaraka tamin' ny mpanolotsaina britanika maro.

Naveriny tamin' ny laoniny ny filaminana sy ny fitoniana tao amin' ny fanjakany, ary maro ny zavatra tsara tarehy naoriny tao Ispahan renivohitra. Tsy afaka manohy ny asany anefa ireo mpandimby azy. Na dia nitoetra aza ny akon' ny zavatra nataony ara-kolontsaina tao India Môgôly, tao anatin' ny Empira Ôtômana ary hatrany Eorôpa, dia nopotehin' ny fifandonana anatiny teo amin' ny Siita sy ny Sonita ilay firenena ary, tamin' ny taoa 1722, nandroba an' i Ispahan ny vahoaka afgana maro izay sonita.

Fitsabahan' ny Tandrefana

Nader Shah

Tamin' ny fikomiana tamin' ny Afgàna, i Nader Shah, lohan-tarika avy any Khorasan (faritra atsinanan' i Iràna), dia nanangana tafika izay nandroaka ny mpanafiky ny taona 1729. Nahazo ny satroboninahitry ny shah izy tamin' ny taona 1736, nanao hetsika fakana tany izy ka nitarika azy ho any Delhi any India (1739), ho any Torkestàna ary ho any amin' ny Kanatan' i Bukhara, izay lasa tany manompo, izany. Niaina vanim-potoam-piadanana sy fanambinana ny taranany, dia ny Zanda izany.

Ny tarana-mpanjakany dia noravan' ny mpitarika avy amin' ny taranaka tiorka-môngôly, i Agha Muhammad Shah, mpanorina ny tarana-mpanjakan' ny Kajara. Rehefa avy nametraka ny renivohiny tao Teheran izy dia nikasa haka an' i Jeôrjia (izay lasa ambany fitondran' ny Rosiana) ary nampandry tany any Khorasan (nijanona ho nahatoky tamin' i Nader). Nitarika ny vanim-potoan' ny fitontonganan' i Iràna ny famonoana an' i Nader Shah tamin' ny taona 1797.

Ny Eorôpeana, ary voalohany indrindra ny Rosiana, izay nanao fanitaram-panakana nankany atsimo noho ny fitadiavana toeram-pivarotana an-dranomasina, ary koa ny Britanika, dia afaka nanao izay tiany hatao. Avy hatrany dia nahazo toerana ambony teo amin' ny varotra sy ny raharaham-bola ao Iràna izy ireo.

Tamin' ny taona 1828 dia namoy ny faritany any Kaokazy (Armenia, Azerbaijàna Avaratra) ho an' i Rosia i Iràna. Tamin' ny taona 1847 dia nahazo ny fiandrianany tamin' ny faritra maro any Shatt al Arab ny Empira Ôtômana. Nanery azy ireo handao an' i Afganistàna sy hanaiky ny fahaleovan-tenany ny Britanika, izay nandresy ny Iraniana tamin' ny taona 1856 hatramin' ny 1857. Nandritra ny taompolo 1880 dia nametraka tsikelikely ny faritra anjakazakany tany avaratr' i Iràna ny Rosiana, fa ny Britanika kosa dia nahazo ny fifehezana ny Hoala Persika.

Tamin' ny taona 1900 dia nifehy ny fadintseranana iraniana ho takalon' ny fampindramam-bola i Rosia. Herintaona taty aoriana dia nahazo alalana nandritra ny enimpolo taona ny Britanika mba hitrandraka solitany. Tsy nihena ny fifandrafiana teo amin' ireo firenena roa ireo raha tsy tamin' ny taona 1907, rehefa nosoniavina ny fifanarahana nilaina tamin’ ny fandraiketana ny sisin-tanin' i Iràna sy ny famaritana ny faritra andraharahan' ny firenena roa tonta. Nomena ny Rosiana ny avaratra-andrefana, nomena ny Britanika ny atsimo-atsinanana, ary tsy an' ny atsy na ny aroa ny afovoany.

Ho setrin' izany fanakendana ny firenena izany sy ny fahalemen' ny mpitondra iraniana, dia niforona ny hetsika nasiônalista tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitaky fananganana governemanta manaraka lalàmpanorenana izany hetsika izany. Tamin' ny taona 1906, tao anaty fanerena, ny mpanjaka Muzzafar al-Din dia namory ny Majles (Antenimiera Iraniana) voalohany izay namoaka lalàm-panorenana mandala ny fahalalahana. Ny mpandimby azy, Muhammad Ali (1907-1909), mpanao fitondrana tsy refesi-mandidy, dia nesorina ka nosoloana ny zanany lahy Ahmad Shah, izay roa ambin' ny folo taona. Sarotra taminy noho izany ny hiady amin' ny fanjakazakana ataon' ny vahiny. Tamin' ny taona 1911 dia i William Morgan Shuster, izay amerikana mpandraharaha ara-bola, no nanankinan' ny Madjlis ny asa fanavaozana ny fitantanam-bolam-panjakana.

Teo ambany fahefan' ny Pahlevy

Izany vanim-potoana najakan' ny Pahlevy izany dia teo anelanelan' ny taona 1925 sy 1979.

Notsiriritin' ny firenen-dehibe

Riza Khan na Reza Shah

Tsy miandany amin' ny atsy na ny aroa i Iràna nandritra ny Ady Lehibe Voalohany, saingy toerana nisy ny fifandonana teo amin' ny Britanika sy ny Rosiana ary ny Ôtômana ho an' ny fifehezana ny tahirin-tsolitany anaty tany izy. Tamin' ny fiafaran' ilay Ady Lehibe, ny Britanika izay mikatsaka hanorina fitondrana prôtektôrata dia niatrika hetsi-panoherana isan-karazany. Nahomby ny iray tamin' izy ireo tamin' ny taona 1921: i Riza Khan (atao hoe Reza Shah), kômandin' ny tafika kôzaka iraniana iray, dia nanongana ny Kajara farany.

Tamin' ny taona 1925 dia nametrahana ny satro-boninahitry ny shah izy, ka nanangana ny tarana-mpanjakan' ny Pahlevy. Ny fitondrany, izay nahatonga an' i Persia hiova anarana ho Iràna (Marsa 1935), dia vanim-potoanan' ny fanavaozana ankapobeny ho an' ilay firenena, eo amin' ny fotodrafitrasa sy ny fitantanana ny raharaham-panjakana. Nandritra izany fotoana izany, ny fiarahamonina dia nalamina indray araka ny fandaharan' asa lehibe mampanjaka ny kolontsaina tandrefana ary voamariky ny sata vaovaon' ny vehivavy (fanafoanana ny fitafiana tchador).

Tsy lasa fanjakana demôkratika anefa i Iràna: nanafay mafy ny endri-panoherana rehetra ny fitondram-panjakana izay nampivangongo ny fahefana tao an-drenivohitr' ilay firenena. Naverina nifampiraharahana indray ny fitsinjarana ny tombontsoa azo avy amin' ny solitany: i Iràna no manangona ny vola amin' ny tombom-barotra avy amin' ny orinasan-tsolitany.

Nisafidy ny tsy hiandany i Iràna tamin' ny fiandohan' ny Ady Lehibe Faharoa, nefa notafihin' ny Fanjakana Mitambatra sy ny Firaisana Sôvietika tamin' ny Aogositra 1941, ka ny tanjona tamin’ izany dia ny hiaro ny toeram-pitrandrahana solitany tsy hanjakan' ny Alemana. Ny firenena mpiara-dia (Alliés) no nifehy ny fifandraisana iraniana rehetra, ary i Reza Shah, izay mpiaro ny tombontsoan' ny Axe taloha, dia tsy maintsy niala tamin' ny fitondrana ka nosoloan' ny zanany lahy tamin' ny taona 1941. Ny mpanjaka vaovao, Mohammad Reza Shah, dia nanao fifanarahana tamin' ny Britanika sy ny Sôvietika, izay nanaovan' iretsy farany fanekena fa hanaja ny tsy fahazoana manova ny tanim-pirenen' i Iràna ary hiala enim-bolana aorian' ny fiafaran' ny ady. Nohamafisina indray tamin' ny fihaonambe tao Teheran tamin' ny Nôvambra 1943 ireo fitsipika ireo. Nanao sonia ny satan' ny Firenena Mikambana tao San Francisco i Iràna tamin' ny 26 Jona 1945, ka lasa iray amin' ny mpikambana mpanorina ity fikambanana iraisam-pirenena ity.

Tamin' ny taona 1945 dia nitsangana nanohitra an' i Iràna i Azerbaijàna sy i Kordistàna, teo ambany fifehezan' ny Sôvietika, ary nanambara ny fizakan-tenany. Nanakana an' i Iràna amin' ny famaizana io fikomiana io ny Sôvietika, fa ny Britanika kosa nandà ny hiala amin' ny faritra nobodoiny. Nisy ny fifampiraharahana naharitra natao, ary ny fiafaran' izany, tamin' ny 2 Martsa 1946, no nampiala ireo firenena roa ireo ary niverina tamin' ny laoniny ny filaminana.

Ady nateraky ny fitrandrahana solitany

Taorian' ny Ady Lehibe Faharoa dia nandà ny hitrandraka ny solitaniny miaraka amin' ny Firaisana Sôvietika i Iràna, fa nanaiky kosa ny fanampiana avy amin’ i Etazonia. Ny safidy nataon' i Mohammad Reza Shah, izay nety ho an' ny Tandrefana, dia niafara amin' ny fandraràna ny antoko kômonista iraniana (Toudeh) tamin' ny taona 1949, izay noheverina ho mpomba ny Sôvietika. Tsy neken' ny mponina iraniana anefa ny fahefan' ny orinasa vahiny mpitrandraka solitany. Ny governemanta dia tsy maintsy nifanaraka tamin' ny orinasa Anglo-Iranian Oil Company fehezin' ny Britanika momba ny fampiakarana avo roa heny ny tamby avy amin' ny fitradrahana solitany. Tsy nankatoavin' ny Antenimiera Iraniana io fifanarahana io, izay heverin' ny mpikambana maro fa tsy mahafa-po.

i Muhammad Mossadegh

Taorian' ny famonoana ny praiminisitra, jeneraly Ali Razmara, nataon' ny nasiônalista (7 Marsa 1951) dia nanapa-kevitra ny Majles (Antenimieram-pirenena) fa hanao ny indostrian' ny solitany ho sahanin' ny fanjakana fa tsy ny tsy miankina. Nahazo ny fitokisan' ny Antenimiera i Mohammad Mosadegh, mpitarika ny fiaraha-mientan' ny vondrona nasiônalista (National Front) ary mpanohana ny famindrana amin’ ny fanjakana ny fitantanana ny fitrandrahana solitany, ka nahazo ny toeran’ ny praiminisitra. Tsy nahomby ny ezaka fifampiraharahana hamahana ny krizy teo amin’ i Iràna sy ny Fanjakana Mitambatra. Nolavin' i Mossadegh ny tolo-kevitr' i Etazonia sy ny Banky Iraisam-Pirenena ary ny Fitsarana Iraisam-Pirenena. Tamin' ny taona 1952 dia nangataka fahefana feno sy fifehezana ny tafika izy. Na dia teo aza ny tsy fankasitrahany dia tsy maintsy nilefitra ihany ilay shah.

Neken' ny Fanjakana Mitambatra ny lalàna momba ny famindrana ny fitantanana ny orinasa amin’ ny fanjakana iraniana, nefa nitohy ny fitakiana onitra, izay nitarika ho amin' ny fahatapahan' ny fifandraisana ara-diplômasia teo amin' ny firenena roa tonta tamin' ny 22 Ôktôbra 1952. Tany am-piandohan' ny taona 195, dia nanitatra ny fahefana jadon' i Mossadegh nandritra ny herintaona ny Antenimieram-pirenana. Noho izany dia nitaky ny hanesorana ny fahefany amin' ny shah ny praiminisitra.

Ny shah, izay manohitra an' i Mossadegh amin' ny lafiny maro, anisan' izany ny resaka solitany, dia nandroaka ny praiminisitra tamin' ny tapaky ny volana Aogositra 1953. Tsy nety niala tamin' ny toerany ity farany, ary nampifanohitra nandritra ny andro maromaro ny mpanohana azy tamin' ny mpanohana ny mpanjaka izany. Ny mpanohana ny mpanjaka, izay notohanan' ny tafika sy ny pôlisy ary ny Central Intelligence Agency (CIA) amerikana, dia nahazo ny fifehezana an' i Teheran ary nisambotra an' i Mossadegh. Tamin' ny 5 Septambra 1953 dia nanome an' i Iràna fampindramam-bola maika mitentina 45 tapitrisa dôlara i Etazonia. Namerina indray ny fifandraisana ara-diplômasia tamin' ny Fanjakana Mitambatra i Iràna. Voaheloka higadra herintaona sy tapany kosa i Mossadegh tamin' ny 2 Desambra 1953 noho ny fiampangana azy ho nanao fikomiana.

Tamin' ny taona 1954, ny governemanta iraniana sy ny solontenan' ny fikambanana iraisam-pirenena momba ny solitany (Consortium), ahitana orinasa valo, anisan' izany ny Anglo-Iranian Oil Company, dia nifanaiky momba ny famerenana indray ny indostrian' ny solitany tsy hotantanan' ny fanjakana: ny Consortium dia hitantana ny indostria, hitondra eo amin' ny tsena ny famokarana solitany, hizara ny tombombarotra ara-drariny amin' i Iràna ary handoa onitra amin' ny Anglo-Iranian Oil Company noho ny fatiantoka nihatra taminy. Tamin' ny tana 1958 ny governemanta iraniana dia nanao fifanarahana tamin' ny orinasa amerikana izay miantoka ny 75 % amin' ny tombom-barotra ho an’ i Iràna.

Revôlisiôna Fotsy sy Revôlisiôna Islamika

Napetraka indray tamin' ny taona 1953 teo amin' ny seza fiandrianana noho ny fanampian' i Etazonia i Mohammad Reza Shah izay nanakaiky an' ity firenena ity: tamin' ny Marsa 1959 dia nanao sonia fifanaraham-piarovana tamin' i Etazonia i Iràna, avy eo dia nanaiky an' i Israely ho firenena mahaleo tena tamin' ny taona 1960. Io fanapahan-kevitra io dia nanimba ny fifandraisany amin' ny Ligy Arabo, izay nanapa-kevitra ny hanitatra ny ankivy natomboka tamin' ny mpiara-miombona antoka ara-barotra amin' i Israely ho amin’ i Iràna koa.

Taorian' ny fifandonana tamin' ny Antenimiera dia nomen' ny shah ny praiminisitra ny fahefana hitantana amin' ny alalan' ny didy tamin' ny 1961. Ny taona nanaraka dia nanao fanavaozana momba ny tany fambolena, fantatra amin' ny anarana hoe "Revôlisiôna Fotsy", i Muhammad Riza. Nisy vondrona ara-pivavahana sy mpandala ny nentin-drazana sasany, nanohitra ilay fandaharan' asa fitsinjarana ny tany sy fanafahana ny vehivavy ity, ka nandrisika ny fikomiana tamin' ny volana Jona 1963, saingy, tamin' ny taona 1966 dia nozaraina tamin' ny tantsaha efa ho 4 tapitrisa ny tany fambolena lehibe sy salantsalany rehetra. Nandritra ny taona 1960, ho fanampin' ity fandaharan' asa momba ny fananan-tany ity, dia nankasitraka ny indostria tantanan' ny fanjakana ary niezaka nanova ho isa-karazany ny fanondranana entana ny shah. Nihatsara haingana ny fari-piainan' ny Iraniana noho izany.

Tamin' ny faran' ny taona 1960 dia nanafaka tsikelikely ny tenany tamin' ny vahohon' ny Amerikana i Iràna ary nanamafy ny fifandraisany ara-diplômasia tamin' ny firenena kômonista ary koa tamin' i Eorôpa. Tany am-piandohan' ny taompolo 1970, i Iràna dia nanamafy ny fifandraisany tamin' ny Vondrona Arabo ihany koa, ankoatra an' i Iràka noho ny fifanolanana momba ny sisin-tany mifandraika amin' i Shatt al Arab sy ny nosy maromaro ao amin' ny Hoala Persika (izay nalain' i Iràna ho azy tamin' ny taona 1971). Nanao sonia fifanarahana tamin' ny Marsa 1975 ireo firenena roa ireo hampitsahatra vetivety ny fifanolanany.

Tamin' izany fotoana izany dia te hanokana ny fahefany tsy refesi-mandidy ny shah ka nanambara ny fiafaran' ny rafitra misy antoko pôlitika maro sy ny fananganana antoko tokana, ny "Antokon' ny Fitsanganan-ko Velon' ny Firenena". Natao tamin' ny Jona 1975 ny fifidianana ny Antenimieram-pirenena vaovao. Nanafay mafy ny fanoherana izay nitombo ny pôlisy miafin' ny shah, atao hoe Savak, izay nahitana olona maherin' ny 100 000. Izany fanoherana izany dia vokatry ny hetsika islamista maro, notarihin' ilay ayatollah Ruhollah Khomeini any Frantsa, izay tany an-tsesitany nanomboka tamin' ny taona 1963. Tamin' ny taona 1978, noho ny famporisihan' ny Islamista, dia nitranga ny rotaka nisy herisetra tsy fahita firy tany amin' ny tanàna iraniana maromaro. Tamin' ny fiafaran' ny fararano dia voasarika ho amin' ny ady an-trano ilay firenena ary tamin' ny Janoary 1979, ny mpanara-dia an’ ilay ayatollah dia nanery ny shah hisesitany, ka namarana ny fitondrana izay naharitra fito amby telopolo taona. Fotoana fohy taorian' izay, niverina tamim-pandresena tany Teheran i Khomeini.

Repoblika Islamika

Teo ambany fitondran' i Khomeini

Ruhollah Khomeini

Naharitra teo anelanelan' ny taona 1979 sy 1989 ny fitondran' i Khomeini. Ny fitondrana vaovao notarihin' ny ayatollah Khomeini dia namarana ny fifandraisana akaiky amin' i Etazonia ary namono an' arivony amin' ny mpikambana ao amin’ ny Savak sy amin' ny mpanohana ny shah. Tamin' ny Novambra 1979, rehefa nisesitany tany Etazonia ny mpanjaka voaongana, dia nanafika ny masoivoho amerikana tao Teheran ny mpikatroka tao amin' ilay Revôlisiôna, ka naka olona telo amby dimampolo hatao takalon' aina. Ho takalon' ny famotsorana azy ireo dia nitaky ny hamerenana ny shah any amin' ny fireneny ny fitondrana vaovao mba hahafahana mitsara azy, ary koa nitaky ny fanonerana ny vola an-davitrisany dôlara izay iampangan' ny Islamista azy ho nanodinkodina ny kitapom-bolam-panjakana. Nafahana ihany ireo takalon' aina ireo tamin' ny Janoary 1981, nefa tsy nisy fifanarahana ôfisialy nifanaovana.

Niharatsy ihany koa ny fifandraisana tamin' i Iràka izay nitaky, tamin' ny Septambra 1980, ny fanavaozana ny fifanarahan' ny taona 1975. Nolavin’ i Iràna ity fanavaozana ity ka nanafoana ny fifanarahana i Iràka, ary nanafika an' i Iràna, tamin' ny volana Desambra, naka ny faritra amin' ny sisin-tanin' i Khuzestan, any atsimo-andrefan' i Iràna, izay manankarena indrindra amin' ny solitany. Naharitra valo taona ny ady nifanaovan’ i Iràna sy Iràka. Nandritra io vanim-potoana io ihany, ny Kiorda any andrefana sy ny Azery any avaratra ary ny Arabo any atsimo-andrefana dia nandray fiadiana hanoherana ny governemanta mba hahazoana fizakan-tena.

Ny Repoblika Islamika dia nambara tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka tamin' ny 1 Avrily 1979, izay nanterin' ny Lalàm-panorenana vaovao nankatoavina tamin' ny Desambra 1979. Nandritra ny fifidianana filoham-pirenena natao tamin' ny Janoary 1980, ny mpandatsa-bato dia nisafidy an' i Abol Hassan Bani Sadr, mpahay toekarena liberaly niofana tany amin' ny firenena tandrefana, mpiara-miasa amin' ny ayatollah Khomeini, "Mpitarika Faratampon' ny Revôlisiôna". Na izany aza, ny fifidianana ny mpanao lalàna dia nandresen' ny Antoko Repoblikana Islamika, nampivondrona ny ampahany be amin' ny mpitondra fivavahana, izay mpankasitraka ny fananganana teôkrasia.

Niafara tamin' ny volana Jona 1981 io fifandonana io tamin' ny fandroahan' i Khomeini ny filohan' ny Repoblika Bani Sadr, izay noterena hisesitany. Tamin' ny fifidianana ankapobeny natao tamin' ny Ôktôbra 1982 dia voafidy ny mpitondra fivavahana Ali Khamenei. Feno tanteraka ny fepetra hahazoan' ny mpitondra fivavahana fahefana amin' ny lafin-javatra rehetra ao amin' ny fanjakana. Nanova amin' ny fomba lalina ny fiarahamonina iraniana izany, izay efa eo ambany fifehezany tanteraka, ao anatin' izany ny sehatry ny fitsarana.

Fanantenana fisokafana

Rehefa maty i Khomeini tamin' ny volana Jona 1989 dia notendrena ho "Mpitarika Faratampony" i Ali Khamenei. Tamin' ny volana Jolay dia voafidy ho filohan' ny Repoblika i Ali Akbar Hashemi Rafsanjani, mpitondra tenin' ny Antenimiera.

Tamin' ny taona 1990 dia nanameloka ny fanafihan' i Iràka an' i Kôety sy ny fametrahana miaramila iaraha-mitantana any Arabia Saodita i Iràna, saingy nanohy ny fifandraisana ara-diplômasia tamin' i Iràka, izay nandao ny fitakiana tany tamin' i Iràna. Nandritra ny Ady tao amin' ny Hoala dia nijanona ho tsy miandany tamin' ny fomba ôfisialy i Iràna, saingy nampiantrano fiaramanidina mpiady irakiana maherin' ny zato. Avy eo dia manohana ny fikomian' ny Siita any atsimon' i Iràka manohitra ny fitondran' i Saddam Hussein i Teheran.

Tsy afaka nanondrana ny revôlisiôna islamikany any ivelany i Iràna, nefa nanandrana nanamafy ny sata maha firenena matajaka ao amin’ ny faritra misy azy indray izy: nanatona an' i Sina, an' i Pakistàna, an' i Torkia, ary koa, taorian' ny 1991, an' ireo repoblika maro tao Kaokazy sy any Azia Afovoany, izay nahaleotena vao haingana.

Tamin' ny volana Mey 1995 dia namoaka didy fanaovana ankivy ara-barotra an' i Iràna i Etazonia, ary nohamafisina tamin' ny Aogositra 1996 izany, nefa tsy nampiharin' ny firenena eorôpeana. Aleon' izy ireo nanao fifampiresahana amin' ny governemanta iraniana, na dia teo aza ny fanamafisana indray, tamin' ny Janoary 1993, nataon' ny filoha Rafsanjani momba ny fatwa manameloka ny mpanoratra Salman Rushdie ho faty tamin' ny taona 1989 noho ny bokiny The Satanic Verses. Na tsy nanafoana ity farany aza ny governemantan' i Khatami dia nisaraka taminy tamin' ny taona 1998, ka nanokatra lalana ho amin' ny famerenana indray ny fifandraisana ara-diplômasia amin' ny Fanjakana Mitambatra.

Mohammad Khatami

Ny fiharatsian' ny toekarena dia nampitombo ny hetsi-panoherana ara-tsôsialy, fa nitombo isa kosa ny foibem-pahefana ary nitombo ny fanoherana teo amin' ny "mpitahiry ny nentin-drazana" sy ny "mpandala fahalalahana", mpanohana ny fisokafana amin' ny zava-baovao. Ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin’ ny Avrily 1996, izay nandresen' ny mpandala ny nentin-drazana, dia nahitana mpirotsaka ho fidina tsy miankina niditra tao amin' ny Madjlis (Antenimiera). Tamin' ny volana Mey 1997 dia lasa filohan' ny Repoblika ilay islamista antonony, Mohammad Khatami.

Hita taratra amin’ izany fandresena izany ny fanetsiketsehana ny tanora sy ny vehivavy, ary koa ny fahasosorana vokatry ny pôlitikan' ny fitsitsiana nataon' ny fitondrana. Na dia eo aza ny fifanolanana eo amin' ny mpandala ny nentin-drazana sy ny mpandala ny fomba vaovao dia toa tsapa fa tena nilaina ny fampitomboana ny fisarahana eo amin' ny fahefana ara-pôlitika sy ny fahefana ara-pivavahana.

Na dia eo aza ny fanoheran' ny mpandala ny nentin-drazana, izay tsy nifidy zavatra hanakanana ny pôlitikan' ny fisokafan' ny governemanta (fisamborana, fandrarana ny famoahana ny gazety sasany, sns.), dia nitady ny hamoaka an' i Iràna amin' ny fitokana-monina iraisam-pirenena ny governemanta: fikasana ny hisokatra amin' i Etazonia tamin' ny taona 1998; fiantsoana fifampiresahana amin' ny Vondrona Eorôpeana tamin' ny taona 1998; fitomboan' ny orinasa vahiny, indrindra eo amin' ny sehatry ny solitany; fisokafana amin' i Arabia Saodita, amin' i Siria ary amin' i Katara tamin' ny volana Mey 1999. Etsy ankilany, ny fahombiazan' ny Talibàna tany Afganistàna, niaraka amin' ny famonoana ny diplômaty iraniana, dia nitarika fifandonana mafy teo amin' ny firenena roa tonta tamin' ny faran' ny taona 1998.

Na dia teo aza ireo mariky ny fisokafana ireo, ny fahavaratry ny taona 1999 dia nisongadinan' ny fifandonana mahery vaika tsy manam-paharoa nanomboka tamin' ny taona 1979, teo amin' ny mpianatra, izay nanohitra ny famerana ny fahalalahan' ny asa fanaovan-gazety, sy ny mpitadro filaminana tohanan' ny fôndamentalista (integrista). Ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin' ny lohataonan' ny taona 2000 dia nahazoana ny maro anisa tanteraka (toerana 170 amin' ny 290 tamin' ny fihodinana voalohany) ho an' ny tia fanavaozana manohana ny filoha Khatami.

Singa tsara amin' ny mety hisian' ny demôkrasia eo amin' ny andrim-panjakana ireo vokatra ireo, na dia mbola eo am-pelatanan' ny mpandala ny nentin-drazana aza ny tafika sy ny fitsarana ary ny hery revôlisiônera. Tamin' ny volana Mey 2000 dia nanomboka ny fitsarana ny Jiosy iraniana 13 voampanga ho nalefan' i Israely hitsikilo, nanaporofo ny fisaratsarahana eo amin' ny mpandala fanavaoana sy ny mpandala ny nentin-drazana. Niezaka nanao fanalalahana ny fitondrana ireo voalohany ireo, na ara-toekarena na ara-diplômasia, nanohitra izay mety ho fivoarana ihany kosa ireo farany ireo ka nampitombo ny fanakatonana ny gazety refôrmista sy ny fisamborana ny olona manana fironana liberaly.

Araka izany, nihamanakaiky kokoa an' i Arabia Saodita i Iràna, i Arabia Saodita izay nanaovan' i Teheran sonia fifanaraham-piarovana tamin' ny Avrily 2001, ary nanomboka ny famerenana indray ny fifandraisana amin' i Iràka. Tamin' izany fotoana izany anefa, ny Fitsarana Revôlisiônera izay teo am-pelatanan' ny mpandala ny nentin-drazana dia nisambotra mpikambana teo amin' ny efapolo teo avy amin' ny Hetsika ho an' ny Fahalalahana ao Iràna (Mouvement pour la Liberté en Iran), fikambanana voarara, akaiky an' i Khatami. Vao mainka mampitombo ny disadisa ny mety hanaovana fifidianana filoham-pirenena amin' ny Jona 2001.

Tamin' ny volana Jona 2001 dia voafidy indray tamin' ny 77 % amin' ny vato i Mohammad Khatami, mihoatra noho ny tamin' ny fifidianana voalohany nirotsahany tamin' ny taona 1997. Nahazo 16,5 % tamin' ny vato ny mpifanandrina aminy, Ahmad Tavakkoli, mpandala ny nentin-drazana. Tafapetraka ho filoham-pirenena indray mandritra ny efa-taona i Mohammad Khatami, ka nanohy namelona ny fanantenan' ny Iraniana mandala fahafahana. Nanantena ny mpomba azy fa hamela azy hanana fahalalahana bebe kokoa hanohitra ny mpandala ny nentin-drazana ny fanohanan' ny vahoaka betsaka, sady hahafahany manatanteraka ny fanavaozana andrasana. Vetivety dia hita fa tsy izany no zava-nisy.

Eo amin' ny fifandraisana iraisam-pirenena, tamin' ny Janoary 2002, i Iràna dia notafihin' i Etazonia tamin’ ny fitondran’ i George W. Bush, izay nametraka azy ho eo amin' ny "Tezan' ny Ratsy" (anglisy: "Axis of evil”, frantsay: "Axe du mal"), miaraka amin' i Iràka sy i Kôrea Avaratra, noho ny asa nokleary nataony.

Nandritra ny adin' ny tafika amerikana tamin' i Iràka faha Saddam Hussein tamin' ny lohataona 2003 dia tsy niandany na amin' iza na amin' iza i Iràna.

Tamin' ny Desambra 2003 dia nisy horohoron-tany nanana tanjaka 6,3, izay namely ny tanàna manan-tantaran' i Bam, izay nahafatesana olona miisa 40 000.

Famerenana amin' ny laoniny mandala ny nentin-drazana

Tao anatin' ny korontana ara-pôlitika sy ara-tsôsialy saro-bahàna i Iràna raha nosembantsembanin' ny mpandala ny nentin-drazana, izay nanao ampihimamba ny fitsarana, ny hetsika fanavaozana. Nanamafy izany toe-javatra izany voalohany ny fifidianana mpanao lalàna tamin' ny taona 2004, izay naharesy ny mpandala fanavaozana, faharoa ny fitomboan' ny fitsabahan' ny "Filankevitry ny Mpiambina" tamin' ny zotram-pifidianana, ary fahatelo ny fihoa-pampan’ ny tsy fandehanan’ ny olona mifidy.

Mahmoud Ahmadinejad

Ny fahombiazan' ny mpandala ny nentin-drazana dia niaraka amin' ny fihamafisan' ny resaka momba ny nokleary, izay niteraka fifandirana mafy teo amin’ i Iràna sy ny fiarahamonina iraisam-pirenena, izay miahiahy an' i Iràna ho mamolavola fandaharan’ asa nokleary manan-tanjona ara-tafika izay heverin' ny Tandrefana fa nosarontsaromana fandaharan' asa fikarohana sivily mandala fandriam-pahalemana. Nihamafy izany ahiahy izany tamin' ny fahalanian' i Mahmoud Ahmadinejad mpandala ny nentin-drazana ho filoham-pirenena tamin' ny volana Jona 2005.

Tsy nampoizina ny fandresen' i Mahmoud Ahmadinejad (nahazo 61,7 % tamin' ny fihodinana faharoa, 48 taona) an' i Rafsanjani filoha teo aloha, ka nahatonga azy ho noheverina ho solontenan' ny taranaka vaovao amin' ny "Ankavanana ara-potokevitra", izay nahazo tombony tamin' ny fahadisoam-panantenan' ireo izay voaroaka tao amin’ ny Repoblika Islamika. Voafidy ho ben' ny tanànan' i Teheran tamin' ny taona 2003 izy, izay toa nahavita naka ny fon' ny vondron' olona sahirana noho ny fiaviany sy ny fomba fiainany tsotsotra, sy noho ny lazany amin' ny maha mozilmana tsara azy, ary noho ny fahaizany manao kabary mambabo fom-bahoaka.

Na dia natahorana aza ny fanakorontanan' ny fitondrana, ny filoha vaovao dia manolo-tena amin' ny fananganana Fanjakana Islamika mandroso sy matanjaka, sy amin' ny fampihenana ny tsy fitoviana ara-tsôsialy amin' ny alalan' ny fiantohana ny fitsinjarana tsara kokoa ny harena. Teo amin' ny pôlitika ivelany, niavaka haingana izy tamin' ny famelezany an' i Israely sy ny vahoaka jiosy, tsy natahotra ny fandavana ny tantaran' ny fandringanana jiosy (negasiônisma), ary koa tamin' ny tsy fahazoana mifampiraharaha aminy momba ny tsy maintsy hanohizana ny tetikasa nokleary iraniana.

Nisongadina tamin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2009 ny fifanoherana tamin' ny fahalanin' i Mahmoud Ahmadinejad indray. Nofaizin' ny manampahefana islamika mafy ireo fihetsiketsehana am-pilaminana ireo: mpanao fihetsiketsehana an-jatony no voalaza fa novonoina, toa an' i Neda Agha-Soltan izay nataon' ny milisy Basij mpomba ny governemanta, na ny pôlisy misahana ny rotaka, nandratra olona maro ihany koa, ary roa arivo mahery no nosamborina. araka ny tatitry ny Amnesty International.

Hassan Ruhani

Tamin' ny 14 Jona 2013 dia voafidy ho filohan' ny Repoblika Islamika, tamin' ny 50,7 % amin' ny vato tamin' ny fihodinana voalohany i Hassan Ruhani, izay hany mpilatsaka mpandanjalanja. Taorian' ny fifidianana an' i Hassan Rohani dia nanambara ampahibemaso ny fahavononany hitady fifanarahana nokleary i Iràna. Tamin' ny faran' ny volana Nôvambra 2015 dia nisy fifanarahana natao teo amin' i Iràna sy i Etazonia, ny Fanjakana Mitambatra, i Frantsa, i Sina, i Rosia ary i Alemaina, fifanarahana momba ny fampiatoana ny fampitomboana ny fahafahan' ny vihina oranioma hisaratsaraka (hampiasaina amin' ny baomba nokleary) sy ny fanaraha-maso nitombo avy amin' ny Agence Internationale de l'Energie Atomique (IAEA), ho takalon' ny fanesorana ampahany ny sazy tandrefana.

Jereo koa

Firenena ao Azia:

Afganistàna - Arabia Saodita - Armenia - Azerbaijàna - Bangladesy - Bareina - Botàna - Broney - Emirata Arabo Mitambatra - Filipina - Iemena - India - Indônezia - Iràka - Iràna - Israely - Japàna - Jôrdania - Kambôdia - Katara - Kazakstàna - Kirgizistàna - Kôety - Kôrea Atsimo - Kôrea Avaratra - Laôsy - Libàna - Maldiva - Malezia - Mianmara - Môngôlia - Nepaly - Ômàna - Ozbekistàna - Pakistàna - Palestina (fanjakana) - Rosia - Sina - Singaporo - Siria - Srilanka - Tailandy - Taioàna - Tajikistàna - Torkia - Torkmenistàna - Vietnamy.

Kôntinenta eto an-tany

Afrika
Amerika (Amerika Avaratra - Amerika Atsimo)
Azia
Eorôpa
Ôseania
Antarktika

Rohy ivelany

((fa)) Tranonkala ofisialin'ny parlementa iranianina Archived Septambra 25, 2017 at the Wayback Machine

Tsiahy

↑ "BP Statistical Review of World Energy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2009-10-07. Retrieved 2009-10-07. ↑ "BP Statistical Review of World Energy June 2009 page 2" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2010-05-05. Retrieved 2010-05-05.

[1] "BP Statistical Review of World Energy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2009-10-07. Retrieved 2009-10-07.

[2] "BP Statistical Review of World Energy June 2009 page 2" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2010-05-05. Retrieved 2010-05-05.

[1]

[2]