Amerika Atsimo

I Amerika Atsimo dia kôntinenta na zana-kôntinenta sady ampahany atsimo amin' i Amerika. Ao amin' ny ila-bolantany andrefana tanteraka, ary indrindra ao amin' ny ila-bolantany atsimo no misy azy. Ny Ôseana Pasifika no mamaritra azy ao andrefana, ny Ôseana Atlantika no ao avarany sy ao atsinanany. I Amerika Afovoany, izay mampitohy azy amin' i Amerika Avaratra, sy ireo nosy Karaiba dia ao avaratra-andrefany. Ny fiteny pôrtogey sy ny fiteny espaniôla no fitenin' ny olona maro indrindra ao Amerika Atsimo.

Manana velaran-tany mirefy 17 840 000 km² i Amerika Atsimo, ka 11,9 %n' ny velaran-tany tsy rakotry ny ranomasina eto amn' ny Tany izany. Tamin' ny taona 2015 dia nisy mponina miisa 410 tapitrisa, izay atao hoe Amerika Tatsimo, ny ao Amerika Atsimo. Kôntinenta fahaefatra i Amerika Atsimo raha ny velaran-tany no heverina, ka i Azia sy i Afrika ary i Amerika Avaratra no eo alohany. Laharana fahadimy izy amin' ny isan' ny mponina ka i Azia sy i Afrika sy i Eorôpa ary i Amerika Avaratra no eo alohany.

Misy firenena mahaleo tena miisa 12 ny ao Amerika Atsimo, dia i Arjentina, i Bôlivia, i Brezila, i Silý, i Kôlômbia, i Ekoadôra, i Goiana, i Paragoay, i Però, i Sorinama, i Orogoay ary i Venezoela. Misy faritanim-pirenana hafa koa ao toa ireo nosy Malouines (Fanjakana Mitambatra) sy i Goiana Frantsay ary i Jeôrjia sy ireo nosy Sandwich (Fanjakana Mitambatra).

Firenena ao Amerika Atsimo

Amerika Atsimo

Fiteny ao Amerika Atsimo

Ny fiteny ao Amerika Atsimo dia fiteny maro isan-karazany, ka isan' izany ireo fiteny amerindiana izay mahatrara 600 isa any ho any, mitsinjara amin' ny fianakaviam-piteny 118. ahitana fiteny miisa 32, ohatra, ny ao Bôlivia izay mitsinjara amin' ny fianakaviam-piteny 15, sady ahitana fiteny manirery miisa enina. Ahitana fiteny miisa 68 ny ao Kôlômbia izay mitsinjara amin' ny fianakaviam-piteny miisa 13, ka ny 10 dia fiteny manirery. Misy anefa ny fifangarihan' ny zava-misy eo amin' ireo fiteny lehibe (andîna sy goarany) sy ireo fiteny madinika amazôniana. Tenenin' ny mponina ao koa ireo fiteny nampidirina tamin' ny vanimpotoan' ny fanjanahan-tany (pôrtogey, espaniôla, anglisy, neerlandey, frantsay) sy ny fiteny nentin' ny mpifindra monina ary ny fiteny kreôly niforona taty aoriana.

Fiteny eorôpeana

Ny fiteny dimy nentin' ireo mpanjana-tany taoo Amerika Atsimo dia ny fiteny pôrtogey, espaniôla, anglisy, neerlandey ary frantsay.

Fiteny	Isan' ny mpiteny
Pôrtogey	211 908 598
Espaniôla	191 225 429
Anglisy	800 000
Neerlandey	510 000
Frantsay	230 000

Tantara

Noheverina fa i Amerika Atsimo no nonenan'ny olona voalohany tamin'izy niampita ny Tetezan'i Bering Land (ny Lalandranon'i Bering ankehitriny), fara fahakeliny, 15 000 taona lasa izay, avy ao amin'ny faritanin'i Rosia ankehitriny. Nifindra nianatsimo namakivaky an’i Amerika Avaratra izy ireo, ary tamin’ny farany dia tonga tany Amerika Atsimo tamin’ny alalan’ny Isthmus of Panama.

Anisan'ny porofo tranainy indrindra amin'ny fisian'ny olombelona any Amerika Atsimo ny tranokala Monte Verde II any Shily, izay voalaza fa 14 500 taona lasa izay. 14,500 taona lasa izay Niely patrana nanerana an'i Amerika Atsimo ny fomba mifandray amin'ny fisondrotry ny Fishtail sy ny isan'ny mponina tany amin’ny faritra avaratr’i Amerika Atsimo tamin’ny 6000 taona teo ho eo izay. Tamin'ny taona 2000 talohan'i JK dia maro ireo vondrom-piarahamonina agraria nonina nanerana ny Andes sy ny faritra manodidina. Ny fanjonoana dia lasa fanao niely patrana teny amoron-tsiraka, nanampy tamin'ny fametrahana trondro ho loharanon-tsakafo voalohany. Novolavolaina koa ny rafitra fanondrahana tamin'izany fotoana izany, izay nanampy tamin'ny firongatry ny fiaraha-monina agraria.

Ny kolontsaina amerikana tatsimo dia nanomboka nanangona llamas sy alpacas tany amin'ny faritra avo amin'ny Andes manodidina ny 3500 talohan'i JK. Ankoatra ny fampiasana azy ireo ho loharanon-kena sy volon'ondry, ireo biby ireo dia nampiasaina tamin'ny fitaterana entana.

Precolumbian Civilization

Ny fiakaran'ny fitomboan'ny zavamaniry sy ny fisehoan'ny fonenan'ny olombelona maharitra dia nahatonga ny fiantombohan'ny sivilizasiona maro sy mifanipaka any Amerika Atsimo.

Iray amin'ireo sivilizasiona amerikanina tatsimo fanta-daza indrindra i Caral–Supe, any amin'ny morontsiraka afovoan'i Peroviana. Na dia kolontsaina talohan'ny seramika aza, ny maritrano lehibe ao Caral–Supe dia namorona ny iray amin'ireo tanàna voalohany eran'izao tontolo izao, tamin'ny ankapobeny tamin'ny taona 3500 talohan'i JK, tao Huaricanga ao amin'ny faritr'i Fortaleza, miaraka amin'ny piramidan'i Ejipta fahiny, iray amin'ireo sivilizasiona tranainy indrindra any Amerika ary iray amin'ireo toerana enina niandohan'ny sivilizasiona taloha. Nanangana tambajotra ara-barotra ny sarangam-pitantanan'i Caral–Supe ary namolavola ny fambolena ary narahin'i Chavín tamin'ny 900 talohan'i JK, araka ny tombantombana sy ny fikarohana arkeolojika sasany. Hita tao amin’ny toerana iray antsoina hoe Chavín de Huantar, any Peroa ankehitriny, ny zava-kanto tamin’ny haavo 3 177 metatra (10 423 ft). Ny sivilizasiona Chavín dia naharitra 900 talohan'i JK ka hatramin'ny 300 talohan'i JK.

Ao amin'ny morontsiraka afovoan'i Peroa, manodidina ny fiandohan'ny taonarivo voalohany AD, Moche (100 BC - 700 AD, any amin'ny morontsiraka avaratr'i Però), Paracas sy Nazca (400 BC - 800 AD, Però) dia niroborobo ny kolontsaina miaraka amin'ireo fanjakana afovoany miaraka amin'ny milisy maharitra izay manatsara ny fambolena amin'ny alàlan'ny fanondrahana sy ny karazana zavakanto vaovao. Tao amin'ny Altiplano, Tiahuanaco na Tiwanaku (100 BC - 1200 AD, Bolivia) dia nitantana tambajotra ara-barotra lehibe mifototra amin'ny fivavahana.

Manodidina ny taonjato faha-7, na Tiahuanaco sy Wari na Huari Empire (600–1200, Afovoany sy avaratr'i Però) dia nanitatra ny heriny tany amin'ny faritra Andean rehetra, nametraka ny tanàn-dehibe Huari sy ny kisary ara-pivavahana Tiahuanaco.

Ny Muisca no sivilizasiona indizeny lehibe indrindra any Kolombia ankehitriny. Nanangana ny Kaonfederasiona Muisca misy foko maro, na cacicazgos, izay nanana tambajotra ara-barotra malalaka teo amin'izy ireo. Maro no mpanefy volamena sy mpamboly.

Ny kolontsaina manan-danja hafa talohan'ny Columbian dia ahitana: ny Cañaris (any afovoan'i Ekoatera atsimo), ny Empira Chimú (1300–1470, morontsiraka avaratra Peroviana), Chachapoyas, ary ny fanjakana Aymaran (1000–1450, Bolivia Andrefana ary atsimon'i Però). Nitana ny renivohiny tao amin'ny tanànan'i Cusco lehibe ny sivilizasiona Inca nanjaka tao amin'ny faritr'i Andes nanomboka tamin'ny 1438 ka hatramin'ny 1533. Fantatra amin'ny anarana hoe Tawantin suyu, ary "ny tanin'ny faritra efatra", ao Quechua, ny Empira Inca dia tena miavaka sy nivoatra. Niitatra hatrany amin'ny vondrom-piarahamonina ara-piteny na foko efa ho zato ny fitondran'ny Inca, olona sivy ka hatramin'ny efatra ambin'ny folo tapitrisa eo ho eo no mifandray amin'ny lalana 25.000 kilometatra. Ny tanàna dia naorina tamin'ny vato tsara sy tsy manam-paharoa, naorina teo amin'ny ambaratonga maro be tendrombohitra. Fomba fambolena nahasoa ny fambolena terrasse.

Ny Mapuche any Afovoany sy Atsimon'i Chili dia nanohitra ny Eoropeana sy Shiliana mpanjanaka, ary nitarika ny Ady Arauco nandritra ny 300 taona mahery.

Fanjanahantany eropeanina

Ny fifanarahana dia nametraka tsipika an-tsaina manamorona ny meridiana avaratra–atsimo 370 ligy (eo ho eo amin'ny 1 110 mi (1,790 km)) andrefan'ny Nosy Cape Verde, eo amin'ny 46° 37' W. Raha jerena ny fifanarahana, ny tany rehetra any andrefan'ilay tsipika (fantatra fa ny ankamaroan'ny tany Amerika Atsimo, tany ary Portiogaly) dia an'ny Espaina sy ny tany rehetra. Satria tsy azo natao ny fandrefesana marina ny laharan-tariby tamin'izany fotoana izany, dia tsy nampiharina tamin'ny fomba hentitra ilay tsipika, ka nahatonga ny fanitarana Portiogey an'i Brezila manerana ny meridiana.

Nanomboka tamin’ireo taona 1530, dia imbetsaka nohararaotin’ny mpanjanaka vahiny ny mponina sy ny harena voajanahary tany Amerika Atsimo, voalohany avy any Espaina ary tatỳ aoriana avy tany Portogaly. Ireo firenena mpanjanaka nifaninana ireo dia nihambo ho azy ny tany sy ny harena ary nizara izany ho zanatany.

Ny areti-mifindra Eoropeana (kafo, gripa, kitrotro, ary typhus) - izay tsy nananan'ny tompon-tany ny hery fiarovana - nahatonga ny fihenan'ny mponina amin'ny ankapobeny eo ambany fifehezan'ny Espaniola. Ny rafitry ny asa an-terivozona, toy ny hacienda sy ny mit'a indostrian'ny harena ankibon'ny tany, dia nanampy tamin'ny fihenan'ny mponina. Taorian'izany, ireo Afrikana nandevozina, izay nahazo hery fiarovana tamin'ireo aretina ireo, dia nentina haingana hisolo azy ireo. Fandikana ny haben'ny zanatany Espaniola sy Portiogey tany Amerika tamin'ny 1790

Ny Espaniola dia nanolo-tena hanova ny olom-peheziny ho Kristianisma ary haingana nanadio ny fomba amam-panao ara-kolontsaina rehetra izay nanakana izany tanjona izany; Na dia izany aza, maro tamin'ireo fanandramana voalohany tamin'izany no nahomby tamin'ny ampahany ihany, satria nampifangaro tsotra izao ny Katolisisma tamin'ny finoany sy ny fanaony ireo teratany teratany. Fanampin'izany, ny Espaniola dia nitondra ny fiteniny ho amin'ny ambaratonga azony tamin'ny fivavahany, na dia ny fitoriana ny filazantsara tamin'ny teny Quechua sy Aymara ary Guarani aza no nataon'ny Eglizy Katolika Romana, raha ny marina dia nandray anjara tamin'ny fampiasana tsy an-kijanona ireo fitenin-drazana ireo, na dia tamin'ny teny am-bava fotsiny aza.

Tamin’ny farany dia nifamaly ny tompon-tany sy ny Espaniola, ka lasa kilasin’ny metisy. Tany am-piandohana dia maro ireo metisy tao amin’ny faritra Andean no taranaky ny reny amerindiana sy ray espaniola. Taorian'ny fahaleovantena dia nanana ray teratany sy reny Eoropeana na metisy ny ankamaroan'ny metisy.

Noheverina ho sampy mpanompo sampy sy nopotehin'ireo mpikaroka espaniola ny sanganasan-kanto teratany maro; anisan’izany ny sary sokitra volamena sy volafotsy maro ary zavatra hafa hita tany Amerika Atsimo, izay natsofoka talohan’ny nandehanany tany Espaina na Portogaly. Ny Espaniola sy Portiogey dia nitondra ny fomba ara-javakanto Eoropeana tandrefana ho any amin'ny kaontinanta, ary nanampy tamin'ny fanatsarana ny fotodrafitrasa toy ny tetezana, lalana, ary ny rafitry ny fako an'ireo tanàna hitany na resiny. Nampitombo be ihany koa ny fifandraisana ara-toekarena sy ara-barotra, tsy eo amin'ny tontolo taloha sy vaovao ihany fa eo amin'ireo faritra sy vahoaka any Amerika Atsimo. Farany, noho ny fanitarana ny teny portogey sy espaniola, dia nanjary niray hina tamin’ny alalan’ny an’ny Amerika Latina ny kolontsaina maro izay nisaraka teo aloha.

Nofehezin'ny Holandey i Guyana tamin'ny voalohany, talohan'ny nahatongavany teo ambany fifehezan'ny Britanika, na dia nisy fotoana fohy nandritra ny Ady Napoléonika aza rehefa nofehezin'ny Frantsay. Tany am-boalohany dia nizarazara teo amin'ny Holandey, Frantsay ary Britanika ilay faritra talohan'ny nahatongavany teo ambany fifehezan'i Grande-Bretagne.

Suriname dia nokarohan'ny Espaniola voalohany tamin'ny taonjato faha-16, ary avy eo nonenan'ny Anglisy tamin'ny tapaky ny taonjato faha-17. Lasa zanatany holandey izy io tamin’ny 1667.

Tamin'ny 1494, Portiogaly sy Espaina, ireo hery roa lehibe Eoropeana an-dranomasina tamin'izany fotoana izany, tamin'ny fiandrasana tany vaovao ho hita any andrefana, dia nanao sonia ny Fifanarahana Tordesillas, izay nifanarahan'izy ireo, niaraka tamin'ny fanohanan'ny Papa, fa ny tany rehetra ivelan'i Eoropa dia tokony ho duopoly tokana eo amin'ny firenena roa tonta.

Fanandevozana

Voatery niasa tany amin'ny toeram-pambolena sy toeram-pitrandrahana Eoropeana ny vazimba teratany any Amerika any amin'ireo zanatany Eoropeana samihafa; miaraka amin'ireo Afrikana andevo izay nampidirina ihany koa nandritra ny taonjato maro tamin'ny alàlan'ny varotra andevo Atlantika. Ny mpanjanaka Eoropeana dia niankin-doha mafy tamin'ny asa vazimba teratany nandritra ny dingana voalohany tamin'ny fanorenan-trano mba hitazonana ny toekarena fivelomana, ary matetika ny teratany dia nosamborin'ny dia. Nanomboka teo antenatenan’ny taonjato faha-16 ny fanafarana andevo afrikanina, nefa nitohy hatrany ny fanandevozana ny vazimba teratany hatramin’ny taonjato faha-17 sy faha-18. Ny varotra andevo dia nitondra ny Afrikana andevo indrindra tany amin'ireo zanatany Amerikana Tatsimo, nanomboka tamin'ny Portiogey nanomboka tamin'ny 1502.[23] Ny tena tanjona tamin'ity dingana ity dia ny zanatany Karaiba sy Brezila, satria ireo firenena eoropeanina dia nanangana zanatany miankina amin'ny andevo ara-toekarena ao amin'ny Tontolo Vaovao. Efa ho ny 40% amin'ireo andevo Afrikana rehetra naondrana tany Amerika no nankany Brezila. Tombanana ho 4,9 tapitrisa andevo avy any Afrika no tonga teto Brezila nandritra ny 1501 ka hatramin’ny 1866.

Mifanohitra amin'ireo zanatany Eoropeana hafa any Amerika izay nampiasa indrindra ny asan'ny andevo Afrikana, ny mpanjanaka Espaniola no tena nanandevo ny teratany amerikana. Tamin'ny 1750, nanafoana ny fanandevozana ny vazimba teratany tany Brezila mpanjanaka ny Satro-boninahitra Portiogey, noho ny finoana fa tsy mendrika ny hiasa izy ireo ary tsy mahomby noho ny Afrikana andevo. Ny Afrikana andevo dia nentina tany Amerika tamin'ny sambo andevo, tao anatin'ny toe-javatra tsy misy maha-olombelona sy fampijaliana, ary ireo sisa tavela dia namidy tany amin'ny tsenan'ny andevo.[26] Taorian'ny fahaleovantena dia nitazona andevo nandritra ny fotoana kelikely ny firenena rehetra any Amerika Atsimo. Ny firenena amerikana tatsimo voalohany nanafoana ny fanandevozana dia i Chile tamin’ny 1823, Uruguay tamin’ny 1830, Bolivia tamin’ny 1831, Guyana tamin’ny 1833, Kolombia sy Ekoatera tamin’ny 1851, Arzantina tamin’ny 1853, Però sy Venezoela tamin’ny 1854, Suriname tamin’ny 1863, Paragoay tamin’ny 18168 farany, ary ny farany tany Amerika Atsimo tamin’ny 18168 tontolo tandrefana mba hanafoanana ny fanandevozana.

Fahaleovantena tamin'ny Espaniola sy Portogaly

Nanova ny toe-draharaha ara-politikan'ny zanatany Espaniola sy Portiogey ny Adin'ny Saikinosy Eoropeana (1807–14), teatra an'ny Ady Napoleonika. Voalohany, nanafika an'i Portogaly i Napoleon, fa ny Tranon'i Braganza kosa dia nanalavitra ny fisamborana tamin'ny nandosirany tany Brezila. Nosamborin'i Napoleon ny Mpanjaka Ferdinand VII avy any Espaina, ary nanendry ny rahalahiny ho solony. Io fanendrena io dia niteraka fanoherana be dia be, izay nahatonga an'i Juntas hanjaka amin'ny anaran'ny mpanjaka voasambotra. Fanendrena an'i Pedro I ho Emperora voalohany an'i Brezila

Tanàna maro any amin'ny zanatany espaniola anefa no nihevitra ny tenany ho nahazo alalana hanendry Junta teo an-toerana toa an'i Espaina. Izany no nanomboka ny adin'ny Espaniola Amerikana momba ny fahaleovantena teo amin'ireo tia tanindrazana, izay nampiroborobo ny fahaleovan-tena toy izany, sy ireo mpanjaka, izay nanohana ny fahefana Espaniola teo amin'i Amerika. Ny Juntas, na tany Espaina na tany Amerika, dia nampiroborobo ny hevitra momba ny Fahazavana. Dimy taona taorian'ny niandohan'ny ady dia niverina teo amin'ny seza fiandrianana i Ferdinand VII ary nanomboka ny Famerenana amin'ny laoniny Absolutista, satria ny mpanjaka no nahazo fahefana ambony tamin'ny ady.

Ny fahaleovantenan'i Amerika Atsimo dia niaro an'i Simón Bolívar (Venezuela) sy José de San Martín (Arzantina), ireo Libertadores roa manan-danja indrindra. Nitarika fikomiana lehibe tany avaratra i Bolívar, avy eo nitarika ny tafiny nianatsimo nankany Lima, renivohitry ny Viceroyalty ao Però. Nandritra izany fotoana izany, nitarika tafika namakivaky ny Tendrombohitra Andes i San Martín, niaraka tamin'ireo Shiliana mpila ravinahitra, ary nanafaka an'i Shily. Nandamina andian-tsambo izy mba hahatongavana any Peroa tamin'ny ranomasina, ary nitady ny fanohanan'ny miaramila mpikomy isan-karazany avy amin'ny Viceroyalty of Peru. Tamin'ny 1822 izy roa lahy dia nihaona tao amin'ny Kaonferansa Guayaquil tany Ekoatera, izay tsy nifanaraka tamin'ny paikadin'ny fitondrana ho an'ireo firenena afaka. Roa taona taty aoriana dia resin'ny tafik'i Bolívar ny Espaniola tamin'ny Adin'i Ayacucho, ka niantoka ny fahaleovantenan'i Peroa sy ny sisa amin'i Amerika Atsimo.

Tao amin’ny Fanjakana Portiogey any Brezila, i Dom Pedro I (Pedro IV an’i Portiogaly ihany koa), zanaky ny mpanjaka portogey Dom João VI, dia nanambara ny Fanjakana mahaleotena an’i Brezila tamin’ny 1822, izay lasa Fanjakana Brezila tatỳ aoriana. Na dia teo aza ny tsy fivadihan'ireo miaramila portogey tao Bahia, Cisplatina ary Pará, dia neken'i Portiogaly ara-diplomatika ny fahaleovantena tamin'ny taona 1825, noho ny tambin-karama ambony naloan'i Brezila nanelanelana ny Fanjakana Royaume-Uni.

Fananganana firenena sy fisaratsarahana

Nanomboka nizarazara ireo firenena vao nahaleo tena, niaraka tamin'ny ady an-trano sy iraisam-pirenena maromaro. Tsy natanjaka toy ny tany Amerika Afovoany anefa izy io. Ny firenena sasany noforonina avy amin'ny faritanin'ny firenena lehibe kokoa dia nijanona ho toy izany hatramin'ny andro maoderina (toa an'i Paragoay na Orogoay), raha ny hafa kosa naverina indray ary naverina natambatra tamin'ny fireneny taloha (toy ny Repoblikan'i Entre Ríos sy ny Repoblika Riograndense).

Tamin'ny taona 1820 no nanombohan'ny andrana fisarahana voalohany nataon'ny faritany Arzantina Entre Ríos, notarihin'ny caudillo. Na dia eo aza ny "Repoblika" amin'ny anaram-boninahitra, ny jeneraly Ramírez, ny caudillo, dia tsy tena nikasa ny hanambara ny Entre Rios mahaleo tena. Fa kosa, nanao fanambarana ara-politika izy nanohitra ny hevitra mpanjaka sy foibe izay nanenika ny politika Buenos Aires tamin'izany fotoana izany. Ny "firenena" dia naorina indray tao amin'ny Faritany Mitambatra tamin'ny 1821.

Tamin'ny 1825, nanambara ny fahaleovantenany tamin'ny Fanjakana Brezila ny Faritanin'i Cisplatine, izay nitarika ny ady Cisplatine teo amin'ny imperial sy ny Arzantina avy amin'ny Faritany Mitambatra ao Río de la Plata mba hifehy ny faritra. Telo taona taty aoriana, niditra an-tsehatra tamin'io fanontaniana io ny Royaume-Uni tamin'ny fanambarana fifamatorana ary namorona tany amin'ny Cisplatina teo aloha ho firenena mahaleo tena vaovao: Ny Repoblika Tatsinanana ao Orogoay.

Taty aoriana tamin'ny 1836, raha niaina ny korontana tao amin'ny faritany i Brezila, Rio Grande do Sul dia nanambara ny fahaleovantenany natosiky ny krizy hetra. Miaraka amin'ny fiandrasana ny fanokanana an'i Pedro II ho eo amin'ny seza fiandrianan'i Brezila, ny firenena dia afaka nampitombina sy niady tamin'ireo mpisintaka, izay nidiran'ny faritanin'i Santa Catarina tamin'ny 1839. Nifarana ny fifandonana tamin'ny alàlan'ny dingan'ny marimaritra iraisana izay nahatonga ny Repoblika Riograndense sy ny Repoblika Juliana ho faritany indray tamin'ny 1845. Ny tafika Shiliana tao amin'ny sahan'ny ady tao Chorrillos, 1883

Nosakanan'i Shily tamin'ny Adin'ny Kaonfederasiona (1836–1839) sy nandritra ny Adin'ny Pasifika (1879–1883) indray ny Kaonfederasiona Però–Boliviana, sendikan'i Però sy Bolivia vetivety. Saika noravan'i Arzantina, Brezila ary Orogoay i Paragoay tamin'ny ady Paragoay.

Ady

Na dia teo aza ny adin'ny fahaleovantena Amerikana Espaniola sy ny Adin'ny Fahaleovantena Breziliana, dia nanomboka nijaly haingana ireo firenena vaovao niaraka tamin'ny ady anatiny sy ny ady teo amin'izy ireo. Ny ankamaroan'ny sisin-tanin'ireo firenena izay nanaiky ny sisin-tany tamin'ny 1810 tamin'ny fitsipiky ny uti possidetis iuris tamin'ny 1848 dia nanova ny ady na niady.

Tamin'ny 1825, ny fanambarana ny fahaleovan-tenan'i Cisplatina dia nitarika ny ady Cisplatine teo amin'ireo mpifanandrina ara-tantara ny Empira Brezila sy ny Faritany Mitambatra ao amin'ny Río de la Plata, teo alohan'i Arzantina. Fifamoivoizana no vokany, ary niafara tamin’ny fandaminana ny fahaleovantenan’i Orogoay ny fitondrana britanika. Fotoana fohy taorian'izay, faritany breziliana iray hafa no nanambara ny fahaleovantenany ka nitarika ny Ady Ragamuffin izay azon'i Brezila.

Teo anelanelan'ny taona 1836 sy 1839, dia nipoaka ny Adin'ny Kaonfederasiona teo amin'ny Konfederasiona Peroviana-Boliviana sy Shily, niaraka tamin'ny fanohanan'ny Kaonfederasiona Arzantina. Ny ady dia niady indrindra tao amin'ny faritanin'i Però ary nifarana tamin'ny faharesen'ny Confederate sy ny fandravana ny Confederacy ary ny fanakambanana ny faritany maro nataon'i Arzantina.

Nandritra izany fotoana izany, ny ady an-trano Arzantina dia namely an'i Arzantina hatramin'ny nahazoany ny fahaleovantenany. Ny fifandonana dia indrindra teo amin'ireo izay niaro ny fametrahana ny fahefana tao Buenos Aires sy ireo izay niaro ny kaonfederasiona. Nandritra io vanim-potoana io dia azo lazaina fa "nisy Arzantina roa" dia ny Confederation Arzantina sy ny Repoblika Arzantina. Nandritra izany fotoana izany, ny tsy fandriam-pahalemana ara-politika tao Orogoay dia nitarika ny ady an-trano Orogoaiana teo amin'ireo antoko politika lehibe ao amin'ny firenena. Izany tsy fandriam-pahalemana rehetra izany tao amin'ny faritra platine dia nanelingelina ny tanjon'ny firenena hafa toa an'i Brezila, izay tsy ela dia voatery niandany. Tamin'ny 1851, nanafika an'i Arzantina ny Empira Breziliana, nanohana ny unitarianina afovoany, ary ny governemanta Orogoaiana ary nanaisotra ny caudillo, Juan Manuel Rosas, izay nitondra ny kaonfederasiona tamin'ny tanana vy. Na dia tsy nampitsahatra ny korontana ara-politika sy ny ady an-trano tao Arzantina aza ny Ady Platine, dia nitondra fiadanana vonjimaika ho an'i Orogoay izany izay nandresen'ny antoko Colorados, notohanan'i Brezila, Grande-Bretagne, Frantsa ary ny Antoko Unitarian'i Arzantina.

Fotoana fohy monja no naharitra ny fandriampahalemana: tamin’ny 1864, dia nifandona indray ny ankolafy Orogoaiana tamin’ny Ady Orogoay. Nanomboka nanafika ireo tantsaha Breziliana sy Arzantina teo akaikin'ny sisintany ireo Blancos notohanan'i Paragoay. Nanao ezaka voalohany ny Fanjakana handamina ny fifandirana teo amin'i Blancos sy Colorados nefa tsy nahomby. Tamin’ny 1864, rehefa nolavina ny ultimatum Breziliana, dia nanambara ny governemanta imperial fa hanomboka hamaly faty ny miaramilan’i Brezila. Nolavin'i Brezila tsy hanaiky fanjakana ara-dalàna ny ady, ary, nandritra ny ankamaroan'ny faharetany, ny ady mitam-piadiana Orogoaiana-Breziliana dia ady tsy nambara izay nitarika ny fametrahana ny Blancos sy ny fiakaran'ny Colorados mpomba an'i Breziliana ho eo amin'ny fitondrana indray. Nahatezitra ny governemanta Paragoay izany, izay na dia talohan'ny nifaranan'ny ady aza dia nanafika an'i Brezila, nanomboka ny ady iraisam-pirenena lava indrindra sy nandatsa-dra indrindra teo amin'ny tantaran'i Amerika Latina: ny Adin'i Paragoay.

Nanomboka ny Adin'i Paragoay rehefa nanome baiko ny fananiham-bohitra ny faritany breziliana ao Mato Grosso sy Rio Grande do Sul ny mpanao didy jadona Paragoayana Francisco Solano López. Nitarika ny governemanta Arzantina mpomba an'i Brezila ho any amin'ny ady ny fiezahany hiampita ny faritanin'i Arzantina tsy misy fankatoavan'ny Arzantina. Naneho ny fanohanany tamin'ny fandefasana miaramila ny governemanta Orogoaiana mpanohana an'i Brezila. Tamin'ny taona 1865 dia nanao sonia ny Fifanarahana momba ny Fiaraha-miombon'antoka Telo manohitra an'i Paragoay ireo firenena telo ireo. Tany am-piandohan'ny ady, ny Paragoayana dia nitarika tamin'ny fandresena maro, mandra-pahatongan'ny Triple Alliance nikarakara handroaka ireo mpanafika sy hiady amin'ny fomba mahomby. Ity no traikefa an'ady faharoa teto an-tany taorian'ny Ady An-trano Amerikana. Noheverina fa ny ezaka ady lehibe indrindra teo amin'ny tantaran'ireo firenena nandray anjara rehetra, naharitra efa ho 6 taona ary nifarana tamin'ny fandravana tanteraka an'i Paragoay. Very tamin'i Brezila sy Arzantina ny 40%-n'ny faritaniny ary very ny 60%-n'ny mponina ao aminy, anisan'izany ny 90%-n'ny lehilahy. Maty tamin'ny ady ny mpanao didy jadona Lopez ary nisy governemanta vaovao natsangana tamin'ny fifanarahana tamin'i Brezila, izay nitazona ny herin'ny fibodoana tao amin'ny firenena hatramin'ny 1876.

Ny ady tany Amerika Atsimo farany tamin’ny taonjato faha-19 dia ny Adin’ny Pasifika niarahana tamin’i Bolivia sy Però teo amin’ny ilany ary i Chili tamin’ny ilany iray. Tamin'ny 1879 dia nanomboka ny ady tamin'ny miaramila Shiliana nibodo ny seranan-tsambon'i Bolivia, narahin'i Bolivia nanambara ady tamin'i Chile izay nanetsika ny fifanarahana fifanarahana tamin'i Però. Resy tanteraka ny Boliviana tamin'ny 1880 ary nofehezina i Lima tamin'ny 1881. Nosoniavina niaraka tamin'i Però ny fihavanana tamin'ny 1883 raha nanao sonia fifanarahana tamin'i Bolivia tamin'ny 1884. Nampidirin'i Shily ny faritanin'ny firenena roa tonta ka nandao an'i Bolivia.

Tamin’ny taonjato vaovao, rehefa nihena ny herisetra sy nihena matetika ny ady, dia niady kely tamin’i Bolivia i Brezila noho ny fananan’ny Acre, izay azon’i Brezila tamin’ny 1902. Tamin’ny 1917 i Brezila dia nanambara ady tamin’ny Hery Afovoany, nanatevin-daharana ny mpiara-dia tamin’ny Ady Lehibe Voalohany ary nandefa andian-tsambo kely nankany amin’ny Ranomasina Mediterane sy ny tafika sasany tany amin’ny faritr’i Grande-Bretagne sy Frantsay mba ho tafakambana amin’ny tafika anglisy sy frantsay. Brezila no hany firenena any Amerika Atsimo nandray anjara tamin'ny Ady Lehibe Voalohany.[37][38] Tatỳ aoriana, tamin’ny 1932, i Kolombia sy Peroa dia nanao ady mitam-piadiana fohy ho an’ny faritany tany Amazonia. Tamin'io taona io ihany dia nanambara ady tamin'i Bolivia i Paragoay noho ny fananana ny Chaco, tao anatin'ny fifandonana izay nifarana telo taona taty aoriana tamin'ny fandresen'i Paragoay. Teo anelanelan'ny taona 1941 sy 1942 dia niady ho an'ny faritany notakian'ny roa tonta i Però sy Ekoatera, ka nandrombaka ny sisintanin'i Ekoatera miaraka amin'i Brezila.

Tamin'io vanim-potoana io ihany koa, ny ady an-dranomasina lehibe voalohany tamin'ny Ady Lehibe Faharoa dia nitranga tany Atlantika Atsimo akaikin'ny tanibe kaontinanta: ny Adin'ny Renirano Plate, teo anelanelan'ny eskadron britanika sy sambo mpiady alemana iray.[40] Mbola nanao fanafihana maro tamin'ireo sambo Breziliana teo amoron-tsiraka ny Alemà, ka nahatonga an'i Brezila hanambara ady tamin'ny herin'ny Axis tamin'ny 1942, izay hany firenena any Amerika Atsimo niady tamin'io ady io (sy tamin'ny Ady Lehibe roa). Nandefa tafika an-dranomasina sy an'habakabaka i Brezila hiady amin'ny sambo mpisitrika alemana sy Italiana any ivelan'ny kaontinanta sy manerana ny Atlantika Atsimo, ankoatra ny fandefasana tafika an-tsambo hiady amin'ny Fanentanana Italiana.

Nisy ady fohy niady teo amin'i Arzantina sy Angletera tamin'ny 1982, taorian'ny fanafihan'i Arzantina ny Nosy Falkland, izay niafara tamin'ny faharesena Arzantina. Ny ady iraisam-pirenena farany natao tao amin'ny tanin'i Amerika Atsimo dia ny Adin'i Cenepa tamin'ny 1995 teo amin'i Ekoatera sy Però teo amin'ny sisin-taniny.

Fisondrotana sy fianjeran'ny didy jadona miaramila

Nihena ny ady tamin'ny taonjato faha-20, ka niady tamin'ireo ady nifanaovan'ny fanjakana farany teo i Bolivia-Paragoay sy Pero-Ekoatera. Tany am-piandohan'ny taonjato faha-20, ireo firenena telo manankarena indrindra any Amerika Atsimo dia nandray anjara tamin'ny hazakazaka fitaovam-piadiana an-dranomasina lafo vidy izay nanomboka taorian'ny fampidirana karazana sambo mpiady vaovao, ny "dreadnought". Tamin'ny fotoana iray, ny governemanta Arzantina dia nandany ny ampahadimin'ny teti-bolany manontolo isan-taona ho an'ny dreadnoughts roa monja, vidiny izay tsy nahitana ny vidin'ny serivisy taty aoriana, izay ho an'ny dreadnoughts Breziliana dia enimpolo isan-jaton'ny fividianana voalohany.[43][44] Miaramila Arzantina nandritra ny Adin'i Falklands

Lasa sahan’ny Ady Mangatsiaka ilay kaontinanta tamin’ny faramparan’ny taonjato faha-20. Ny governemanta sasany voafidy ara-demokratika ao Arzantina, Brezila, Chile, Orogoay ary Paragoay dia naongana na nafindra toerana noho ny didy jadona miaramila tamin'ny taona 1960 sy 1970. Mba hampihenana ny fanoherana, dia nitazona gadra politika an'aliny ny governemantany, izay maro tamin'izy ireo no nampijaliana na novonoina noho ny fiaraha-miasa eo amin'ny fanjakana. Teo amin'ny lafiny ara-toekarena dia nanomboka tetezamita ho amin'ny politika ara-toekarena neoliberal izy ireo. Napetrak'izy ireo tao anatin'ny fotopampianaran'ny Ady Mangatsiaka momba ny "Filaminam-pirenena" ny fihetsik'izy ireo manokana hanoherana ny fanakorontanana anatiny. Nandritra ny taona 1980 sy 1990, i Però dia nijaly noho ny ady anatiny.

Tamin’ny 1982, dia nanafika ny Nosy Falkland, faritany niankinan’ny Anglisy, i Arzantina. Nanomboka ny Adin'i Falklands ary nitolo-batana ny tafika Arzantina 74 andro taorian'izay.[45]

Kolombia dia nanana ady anatiny mitohy, na dia nihena aza, izay nanomboka tamin'ny 1964 tamin'ny fananganana ny mpiady anaty akata Marxista (FARC-EP) ary avy eo dia nahitana vondrona mitam-piadiana tsy ara-dalàna amin'ny firehan-kevitra mirona ankavia ary koa ny tafika tsy miankina amin'ny tompom-panafody mahery vaika. Maro amin'izy ireo no tsy miasa intsony ankehitriny, ary ampahany kely amin'ny ELN ihany no tavela, miaraka amin'ny FARC matanjaka kokoa, na dia mihena be aza.

Lasa mahazatra ny hetsika revolisionera sy ny didy jadona miaramila avy amin'ny elatra havanana taorian'ny Ady Lehibe Faharoa, saingy nanomboka tamin'ny taona 1980, nisy onjam-demaokrasia nandalo teo amin'ny kaontinanta, ary miely patrana ankehitriny ny fitondrana demokratika. Na izany aza, dia mbola fahita matetika ny fiampangana ny kolikoly, ary firenena maro no namolavola krizy izay nanery ny fialàn'ny governemantany, na dia nitohy aza ny fifandimbiasana sivily matetika.

Nanjary olana lehibe ny trosa iraisam-pirenena tamin'ny faramparan'ireo taona 1980, ary ny firenena sasany, na dia manana demokrasia matanjaka aza, dia tsy namolavola andrim-panjakana afaka miatrika krizy toy izany raha tsy mampiasa politika ara-toekarena tsy ara-dalàna. Izany dia naseho tamin'ny alàlan'ny tsy fahatomombanan'i Arzantina tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-21.Nitombo ny fanosehana ho amin'ny fampidirana isam-paritra, miaraka amin'ny fananganana andrim-panjakana Amerikana Tatsimo miavaka toa ny Andean Community, Mercosur ary Unasur. Nanomboka tamin'ny fifidianana an'i Hugo Chávez tao Venezoela tamin'ny 1998, niaina onja mavokely ny faritra – ny fifidianana ny fitondrana ankavia sy afovoany-havia maro any amin'ny ankamaroan'ny firenena, afa-tsy ny Guiana sy Kolombia.

Olana ankehitriny

Ny jeografia ara-politikan'i Amerika Atsimo nanomboka tamin'ny taona 1990 dia nampiavaka ny faniriana hampihena ny herin'ny vahiny. Lasa olana ara-politika misongadina ao amin'ny faritra ny fanindrahindram-pirenena ny indostria, izay ifehezan'ny fanjakana ny sehatra ara-toekarena manontolo (mifanohitra amin'ireo orinasa tsy miankina manao izany). Ny firenena amerikanina tatsimo sasany dia nanangana ny indostrian'ny herinaratra.

Jereo koa

Ireo kôntinenta

Afrika

Antarktika

Ôseania

Faritra ao Amerika