Ômeiada
Ny Ômeiada na Omaiada (amin' ny teny arabo Umawi) dia taranaka kalifa arabo, izay nanjaka tao Damaskôsy na Damasy aloha (taona 661 hatramin’ ny 750) tamin' ny Empira Mozilmana, avy eo avy tany Cordoba teo Espaina mozilmana (tamin’ ny taona 756 hatramin’ ny 1031). Mpandimby voalohany ireo kalifa "votarika tsara" (mpiara-dia tamin' i Mohamady) ny Omaiada izay mpanita-panjakana lehibe, mpanorina ny Empira Mozilmana ahitana foko isan-karazany (fa tsy ny Arabo ihany). Mpitondra fanjakana mihoatra noho ny maha mpitari-dalana ara-panahy azy izy ireo, ka nampivangongo ny fahefany amin’ ny toerana iray, namolavola ny fitondran' ny kalifa, ary mpanao fanorenana niavaka.
Ny Omaiada tao Damaskôsy
hanovaNy tarana-mpanjakan’ ny Omaiada dia naorin' i Mu'awiya governôran' i Siria, taranak' i Omeyya, anisan’ ny fokon’ ny Koraisita, izay fokon’ ny mpaminany Mohamady ihany koa.
Ny niforonan' ny tarana-mpanjaka Omeiada
hanovaTaorian' ny fahafatesan' ny kalifa fahatelo Othman, izay nisy namono tamin' ny taona 656, i Mu'awiya (havana akaiky ny maty) dia nandà tsy nanaiky an’ i Ali (zanak' olo-mpiray tam-po sy vinantolahin' i Mohamady) hatao kalifa fahefatra, ary nihevitra azy ho tompon' andraikitra tamin' io famonoana io. Tamin' ny taona 657 dia nifandona ny mpomba an' i Mu'awiya sy mpomba ny an' i Ali ary, nandritra ny ady tao Siffin (lemaka any avaratra amin' i Siria), dia nanaiky ny hitsara ny fifanolanana momba ny fifadrimbiasana; avy eo i Ali sy Mu'awiya dia samy lasa mpilatsaka ho fidina ho kalifa.
Nisy vondrona mpomba an' i Ali - fantatra amin' ny anarana hoe Karijita taty aoriana -, izay tezitra mafy tamin’ ny nampanaiky an' i Ali, izay heverin' izy ireo ho fanalam-baraka, nianiana hamono ny mpifaninana roa izy ireo. Tsy afaka namono afa-tsy an’ i Ali tamin' ny taona 661 izy ireo. Nitaky ny maha-kalifa azy i Hasan zanak’ i Ali, nefa niala amin' ny toerany izy volana vitsivitsy taty aoriana noho ny faneren' ny mpanohana an' i Mu'awiya.
Toy izany no nametrahan' i Mu'awiya ny tenany hitarika ny kalifata tamin' ny taona 661, ary lasa mpandimby fahadimy an' i Mohamady izy. Rehefa avy namindra ny renivohitra avy tany Madina ho any Damaskôsy (any Siria ankehitriny) izy tamin’ ny taona 678, dia nanambara ny zanany lahy Yazid ho mpandova ny toerany, ka nampisalasala ny amin’ ny foto-pitsipika fifidianana ny kalifa.
Tamin' ny taona 680, rehefa maty i Mu'awiya, dia lasa kalifa i Yazid, na dia teo aza ny tsy fankasitrahan' ny ampahany tamin' ny fianakaviaben' ny mpino izay nitazona azy ho tompon' andraikitra tamin' ny fahafatesan' i Hussein, zanakalahin' i Ali faharoa, izay tokony afaka nitaky ny haha kalifa azy ihany koa. Raha ny marina, iray amin' ny zavatra mampiavaka ny kalifa omaiada - izay tsy eken' ny rehetra ao amin' ny empira ny fiandrianany - dia ny tsy maintsy niatrehany fikomiana ara-pôlitika sy ara-pivavahana ao anatin' ny empira. Mandra-pahatongan' ny fahalavoan' izy ireo dia nanohy nampitombo ny fampiasana miaramila izy ireo mba hampanaiky ny fahefany.
Ny fanitaran-tany nataon' ny Omeiada
hanovaNanitatra be ny faritry ny fanjakana mozilmana ny Omeiada. Imbetsaka izy ireo no tsy nahomby teo amin’ ny vavahadin’ i Kônstantinôpôlisy (Istanbul ankehitriny), renivohitry ny Empira Bizantina, nefa naharesy tao Afrika Avaratra (tamin’ ny taona 660 hatramin’ ny 709) sy tao amin’ ny tany lemaka Indosy (tamin’ ny taona 710 hatramin’ ny 713) ary Transoxiana (tamin’ ny taona 709 hatramin’ ny 711, faritra ao Ozbekistana amin’ izao fotoana).
Avy eo, tamin’ ny taona 711, dia niampita ny andilan’ i Gibraltar ny miaramilan’ i al-Walid I (tamin’ ny taona 705 hatramin’ ny 715) ka naka an’ i Cordoba, ka nahatonga ny firodanan’ ny fanjakan’ ny Visigôty tany Espaina. Nanafika an’ i Frantsa avy eo ny tafika mozilmana, ka resin’ ny tafik’ i Charles Martel teo am-bavahadin’ i Poitiers, tamin’ ny taona 732.
Tamin' ny taona 750, ny Omeiada dia nifehy tany midadasika, hatrany Marôka ankehitriny sy ny ankamaroan' i Espaina ka hatrany amin' ny sisin-tanin' i Sina sy ny sisin-tany avaratr' i India.
Ny fandrosoan' ny sivilizaisôna arabo-mozilmana
hanovaTamin’ ny fitondran’ i Abd al-Malik, omaiada fahadimy (685-705), dia nisy fitantanan-draharaha nihanivangongo tao an-drenivohitra: ny teny arabo no nisolo ny teny grika sy ny teny persana tamin' ny asam-panjakana; ny vola bizantina dia nosoloina vola mozilmana (dinar), misy soratra avy amin’ ny Kor’any; nivoatra be ny tambajotran-dalana. Ny kalifa Hisham (724-743) dia nitarika pôlitikam-pampandrosoana ara-pambolena sy ara-toekarena, ka nampiroborobo ny tetik' asa fanadiovana sy famatsian-drano.
Mpanao fanorenana lehibe ny Ômaiada, izay nanorina tsangambato sy tranobe maro tao amin' ny tanàna ao amin’ ny empira: ohatra, ny Dôme du Rocher ao Jerosalema, izay naorina noho ny baikon’ ny kalifa Abd al-Malik; na Môskea Lehiben' i Damaskôsy teo ambany fitondran' i al-Walid (naorina teo ambonin' ny sisam-paharavan’ ny bazilika bizantina Md Joany Batista) ary koa ny môskea al-Aqsa ao Jerosalema. Toy izany koa, ny Omaiada dia nanorina lapa maro sy trano heva fihazana, izay mbola misy sisa tavela tamn’ ny faharavany any amin’ ny tany efitr’ i Siria.
Ny fitondran' ny Omeiada
hanovaNy fiorenan’ ny kalifata ifandovana dia nanamafy ny fanoherana mahery vaika ny Omayiada, raha vao nahazo fahefana izy ireo. Indrindraindrindra, ny mpanaraka an' i Ali dia nanamafy fa ny taranaky ny Mpaminany ihany no afaka ho mpitarika ny fianakaviamben' ny mpino (Umma); ity fanoherana nateraky ny fananganana ny kalifata omaiada ity no niandohan' ny fisarahana teo amin' ny Sonita (izay nihevitra ny tokony haha Arabo avy amin' ny foko misy an' i Mohamady, dia ny Koraisita) sy ny Siita (izay tsy manaiky ho kalifa afa-tsy ny taranak' i Ali).
Voatsikera ihany koa ny mpitarika omeiada noho izy nirona bebe kokoa amin' ny soatoavina ara-pôlitika noho ny ara-panahy, ary noho ny tsy fampisokafany ny fivavahana silamo amin’ ny olona rehetra, fa nanokana izany ho an' ny Arabo ihany. Noho izany, ny mawali (ireo niova finoana vaovao tsy Arabo, noheverin' ny manam-pahefana ho mozilmana kilasy faharoa) dia miampanga ny Omeiada ho tsy mirahara fivavahana sy tsy miraharaha ny fitakian' izy ireo ny firahalahiana tanteraka ao amin' ny fianakaviambe mozilmana.
Eny tokoa, nanangana lamina momba ny hetra mifototra indrindra amin' ny fampandoavan- ketra manokana ny tsy Arabo ny Omeiada, eny fa na dia ny Mozilmana aza. Tao anatin' io lamina ara-toekarena io dia tsy namporisihina ny fiovam-po ho amin' ny finoana silamo, ary io fampanjakana ny maha Arabo teo amin’ ny Empira Omaiada io izay manimba ny mponina grika sy siriana ary persiana dia nandray anjara tamin' ny fanalemena ny kalifata, tamin' ny famelan' ny fanohanana mahazatra azy hanirery.
Ny fiafaran' ny Omaiada
hanovaNaongan’ ny Abasida ny tarana-mpanjaka omaiada, taorian’ ny fikomiana nipoaka tamin’ ny taona 747 tany amin’ ny faritanin’ i Khurasan, any avaratra-atsinanana amin’ i Persia (any atsinanana amin’ i Iràna). Nanomboka tamin' ny tsy fitovian-kevitra teo amin' ny antokon' ny tafika arabo ity fikomiana ity izay nateraky ny tsy hafalian' ny Mozilmana, na Arabo na tsia, izay mahatsiaro ho voailika amin' ny fahefana sy ny harena.
Tamin' ny taona 750, ny fandresen' ny Abasida farany tamin' ny ady tao Zab dia nanamarika ny fianjeran' ny Omaiada; nandositra nankany Ejipta ilay kalifa farany, ary nisy namono tany volana vitsivitsy tatỳ aoriana. Ny tarana-mpanjaka Abasida dia nanangana kalifata vaovao ary noho izany dia nanjaka tamin' ilay empira, avy any Bagdad renivohitra vaovao.
Ny Omaiada tao Cordoba
hanovaTaorian' ny fianjeran' ny kalifatan' i Damaskôsy, i Abd al-Rahman - iray amin' ny olona ao amin' ny fianakavian' ny Omaiada tafavoaka velona tamin' ny fandripahana tamin' ny taona 750 - dia afaka nanatevin-daharana an' i al-Andalus (anarana mozilmanan’ i Espaina), ary niditra ka naka an' i Cordoba tamin' ny taona 756. Nanaiky ny tenany ho mpanjaka manana anaram-boninahitra amir (emira) izy, ka nanorina ny emiratan' i Cordoba. Io taranaky ny Omaiada io no nitondra an' i Espaina mozilmana nanomboka tamin' ny taona 756 ka hatramin' ny 1031.
Nanomboka tamin' ny taona 929, dia nanafaka ny tenany tamin' ny fahefana ara-pôlitika sy ara-pivavahana tamin’ i Bagdad i Abd al-Rahman III, ka naka ny anaram-boninahitra hoe kalifa. Nandritra ny taonjato faha-10 sy faha-11, ny kalifatan' i Cordoba dia lasa toeran' ny kolontsaina voadio, ary nametraka ny tenany ho mpifanandrina amin' ny emiratan' i Bagdad. Nifarana tamin’ ny taona 1031 ny fitondran’ ny Omeiada, ary nizara ho fanapahana madinika ny kalifata avy eo, antsoina hoe fanjakan’ i Taifas.