Jeôgrafian' i Iràna

I Iràna dia firenena faha-18 mivelatra indrindra (velarany: 1 468 tapitrisa km²); ny isan' ny mponiny dia 75 tapitrisa. Any avaratra, ny firenena manodidina azy dia i Armenia, i Azerbaijàna, i Torkmenistàna; any atsimo dia misy ny Hoala Persika; any andrefana, ireo firenena manodidina azy dia i Iràka, i Torkia; any atsinanana dia voahodidin' i Pakistàna sy i Afganistàna ilay firenena. Ny renivohiny dia i Teheran.

Ny ampahany be amin’ ny tanin’ i Iràna dia ahitana lembalemba avo, izay manana salan-kaambo 1300 m. Ahitana tany efitra roa lehibe ny any, dia i Dasht-e Kavir ao avaratra sy i Dasht-e Lut ao atsimo-atsinanana. Hodidinin’ ny tangoron-tendrombohitra maro koa i Iràna: ao avaratra manamorona ny Ranomasina Kaspiana no misy an’ ireo tendrombohitra Alborz; ao atsimo-andrefana i Zagros. Ny toerana iva indrindra any Iràna dia ny Ranomasina Kaspiana izay 28 m ambanin’ ny haambon’ ny ranomasina. Toetanin-tanibe maina ny toetanin’ i Iràna, izay ahitana fiovaovana lehibe eo amin’ ny maripana.

Jeôgrafia fizika

Vohon-tany

Ny ampahay be amin' ny tanim-pirenen' i Iràna, izay mirefy 1 648 000 km², dia lembalemba avo hita ao amin’ ny faritra afovoany manana salan-kaavo 1 300 m, voafaritry ny tandavan-tendrombohitra avo. Eo avaratra, manamorona ny Ranomasina Kaspiana, no ahitana ireo tendrombohitra Alborz. Ny Tendrombohitra Damavand (mirefy 5 610 m) no avo indrindra amin’izy ireo. Mitohy any avaratra-andrefana izy ireo amin' ny alalan’ ny tendrombohitra any Azerbaijàna, sy any avaratra-atsinanan' ny sisintany amin' i Torkmenistàna, amin' ny alalan’ ny tendrombohitra Khorasan.

Sarotra idirana noho ny haavony ny tendrombohitra Zagros izay mipaka hatrany atsimo-andrefan' ilay firenena ary miafara any amin’ ny tendro Zardeh Koh, izay manana haavo 4 500 m izany. Miitatra mianatsimo ny tendrombohitra any Balotsistàna. Any ampitan’ izany, eo amin' ny sisin-tany iraisany amin' i Iràka, dia ahitana ny faritr' i Khuzestan, izay manana harena an-kibon' ny tany betsaka. Ny toerana ambany indrindra ao Iràna dia hita ao amin' ny Ranomasina Kaspiana, izay 28 m ambanin' ny haabon' ny ranomasina.

Ireo tandavan-tendrombohitra roa ireo dia manakana ny rivotra manjaka sy ny tokony ho fiantraikan’ ny ranomasina ao anatin' ny tanin' i Iràna. Ao ambadiky ny tandavan-tendrombohitra maro ny Lembalemba Iraniana izay anjakan’ ny tany efitra, miaraka amin' ny tany masira midadasika, izay farihy maina taloha (kavirs). Misy roa lehibe ny tany efitra karankaina: ao avaratra i Dasht-e Kavir na "Taniefitra Masira Lehibe", feno lempona voatondraka korian-drano mitsitaitaika amin' ny ririnina sy amin’ ny lohataona; ao atsimo-atsinanana, i Dasht-e Lut, taniefitra be fasika sy vatolampy tsy misy zavamaniry.

Ny lemaka manodidina (Khuzestan, lemaka amoron-tsiraka) kosa dia lonaka kokoa, indrindra fa ny lemaka amoron-tsiraka somary tery manamorona ny Ranomasina Kaspiana, rakotra ala.

Nofon-tany

Miovaova arakaraka ny faritra ny taharon’ ny nofon-tany. Manodidina ny antsasaky ny velaran’ ilay firenena, any amin’ ny tehezan-tendrombohitra sy ny tendrombohitra, no be vato ary tsy misy tsiron-tany ary manify ny nofon-tany. Ny antsanga dia mamorona tany sokay misoratsoratra any amin' ny lohasaha mirefy 300 000 km² eo ho eo. Ny morontsirak' ny ny Ranomasina Kaspiana dia misy nofon-tany anirian’ ala mirefy 35 000 km². Ny tany volontsôkôlà amin' ireo lembalemba manana halava 470 000 km saika efitra dia ahafahan’ ny ahitra  maniry.

Ny nofon-tany efitra masira sy alkalina dia misy vatokaranana sy mineraly hafa. Ny tanin' i Iràna dia manana harena voajanahary, indrindra ny tahirin’ etona voajanahary (maha laharana voaloany azy maneran-tany) sy ny tahirin-tsolitany (maha laharana fahatelo raha tsy faharoa azy). Manana loharanon-karena arintany, krôma, vy, firaka, manganezy, fanitso ary solifara koa i Iràna.

Rano

Renirano sy toeran-drano maro no maina mandritra ny fahavaratra. Ny fikorianana tapatapaka dia mahatonga ny rano tsy hivarina an-dranomasina ao anatin' ilay firenena. Ny ony Karun, izay miandoha ao Zagros sy mikoriana mankany amin' i Shatt al Arab, no hany rano azo andehanana sambo ao amin' io firenena io. Ny farihy lehibe indrindra any Iràna dia ny farihy Urmia any avaratra-andrefan' ilay firenena.

Ny tamba-jotran-drano dia ahitana renirano sy ony vitsivitsy. I Karun (725 km), izay ony lava indrindra any Iràna, dia sakeli-dranon' i Shatt-el-Arab, ony ao amin' ny deboky ny Hoala Persika. I Sefid Rud (670 km) dia mivarina any amin' ny Ranomasina Kaspiana. Misy renirano maharitra mandavan-taona hafa mivarina mankany amin' ny Hoala Persika, ary renirano maromaro mipoitra any avaratra-andrefana amin' i Zagros na ao amin' i Alborz no anisan' ny deboky ny Ranomasina Kaspiana. Any amin' ny Lembalemba Iraniana, renirano maromaro misy rano tsy mandavan-taona no mikoriana mankany amin' ireo farihin-tsira, izay matetika maina rehefa fahavaratra. Ny farihy Urmia any avaratra-andrefana amin' i Azerbaijàna Iraniana no farihy lehibe indrindra any Iràna izay manana velarana mirefy 6 500 km² eo ho eo. Be loatra ny fasirany ka tsy zakan’ ny trondro na ny zavamananaina an-drano hafa. Farihy masira maromaro no hita ao Sistana-Balotsistana manamorona ny sisintany amin' i Afganistàna.

Toetany

Ny toetanin’ i Iràna dia toetanin-tanibe maina. Mampiavaka azy ny fahavaratra mafana (29,4 °C ny salan-kafana any Teheran amin' ny volana Jolay), mampiavaka azy koa ny ririnina mangatsiaka (2,2 °C ny salany any Teheran amin' ny volana Janoary), mitombo izany hatsiaka izany eny amin’ ny tany tena avo, ary lehibeny elanelan-kafana.

Ny tagoron-tendrombohitra Alborz izay sakana voajanahary manodidina any avaratra, sy i Zagros any andrefana sy atsimo, no mamaritra ny hain' ny toetany. Mahalana no mihoatra ny 250 mm ny salam-pitambaran' ny rotsak' orana isan-taona (230 mm any Teheran). Lehibe ny fahasamihafana eo amin' ireo tehezan-tendrombohitra iharan' ny rivotra mifofofofo izay be rano be kokoa (hatramin' ny 1 500 mm eo amin' ny sisin' ny Ranomasina Kaspiana, hatramin' ny 800 mm eo amin' i Zagros Andrefana) sy ny Lembalemba Iraniana izay mandray rotsak' orana eo anelanelan' ny 100 mm sy 300 mm ny isan-taona (120 mm ao Ispahan). Mahery vaika ny hain-tany any afovoan' ny tany efitra, izay saika tsy misy rotsak' orana.

Ny toetran’ ny vohontany sy ny fahasamihafan' ny toetany isam-paritra dia mampifanohitra ny faritra avaratra sy andrefana any Iràna, izay mando ka ahafahana mamokatra voamadinika mitady ranon’ orana, amin’ ny any amin' ny faritra atsinanana sy atsimo izay maina na saika maina.

Zavamaniry

Mandrakotra ny 6,8 % amin' ny tanim-pirenen' i Iràna ny ala. I Zagros dia rakotra ala somary mando ahitana karazan-kazo samihafa. Ny ala dia mipaka amin' ny tehezan' ireo tendrombohitra Alborz sy any amin' ny lemaka a-morontsiraka amin' ny Ranomasina Kaspiana. Any amin' ny Lembalemba Iraniana dia mihamahalana kokoa ny zavamaniry: miha-mahazaka haintany mankany atsinanana: avy amin’ ny fatrana misy ala amin' ny foto-bohitra mankany amin' ny fatrana malalaka ary avy eo mankany amin' ny tany efitra tsy misy zavamaniry ao afovoany sy any atsinanana.

Biby

Misy biby isan-karazany i Iràna: amboadia lopa, hiena, sakaly, leôparda, serfa, sokina, karazan’ osidia lava tandroka, bera (na orsa) ary tigra. Manamorona ny Hoala Persika no misy ny voron-drano pelikana sy sama. Ny Ranomasina Kaspiana dia ahitana karazan-trondro maro.

Ny faritra saika efitra dia fonenan' ny biby fianakaviana iray amin’ ny saka sy ny gazela toy ny linksan' i Eorazia, ny sakan' i Pallas, ny gazela indiana, ny gazela misy treho ary ny ônagra an-tany efitra. Atahorana ho lany tamingana ny sasany, toy ny gepara iraniana, izay tsy ahitana afa-tay 50 ka hatramin' ny 60 isa tavela. Ny biby hafa dia tsy fahita firy afa-tsy any amin' ny faritra iraniana, toy ny tetraôgalan’ i Persia na ny daman' i Persia, izay tsy fahita firy ankehitriny; karazana trondro amin' ny fianakavian' ny Cichlidae (Iranocichla hormuzensis, tsy misy afa-tsy any Hormozgan ary tsy manana karazana afa-tsy tokana). Be dia be koa ny karazam-borona any Iràna: ny bozarda masiaka, ny karazana hitsikitsika, ny voromahery volamena, voromahery be volombava, sns. Any amin’ ny alan-tendrombohitra dia misy lambo, bera na orsa, serfa ary karazan’ osidia lava tandroka.

Jeôgrafian' olombelona

Fizaràm-pari-pitondrana

Mizara ho faritany (persana: Ostān) 31 i Iràna. Ao amin' ny tanàna iray, izay matetika no ny tanàna lehibe indrindra ao amin'ny faritany, no itantanana azy ireo. Ny governoran’ ny faritany (persana: Ostāndār) dia tendren'ny Minisitry ny Atitany. Ny faritany tsirairay dia mizara ho prefektiora (persana: Shahrestān), ary mizara ho distrika (persana: Bakhsh), izay mamondrona tanàna (persana: Shahr) iray na maromaro ny distrika tsrairay.

Ny distrika dia mizara ho distrika ambanivohitra (persana: dehestān), amin'ny ankapobeny dia ahitana vohitra maromaro ho an'ny tsirairay amin'izy ireo. Tamin'ny 2005, i Iran dia nanana prefektiora miisa 324, distrika miisa 865, tanàna miisa 982 ary distrika ambanivohitra miisa 2 378. Ireto ireo faritany ireo:

Teheran Qom Markazi Qazvin Gilan Ardabil Zanjan Azerbaijan-e-sharghi (atsinanana) Azerbaijan-e-gharbi (andrefana) Kurdistan iranianina Hamedan Kermanshah Ilam Lorestan Khuzestan Chahar Mahaal-o-Bakhtiari

Kohkiluyeh-o-Boyer Ahmad Bushehr Fars Hormozgan Sistan-o-Balouchestan Kerman Yazd Esfahan Semnan Mazandaran Golestan Khorasan-e-shomali (avaratra) Khorasan-e-razavi Khorasan-e-jonubi (atsimo) Alborz

Tanàna

Ny tahan' ny tanàn-dehibe, izay mifanadrify amin’ ny 68 %n' ny mponina, dia nitombo be tamin' ny taona 1970 sy 1980. Miteraka olana ara-toekarena sy ara-tsôsialy lehibe ny fitomboan' ny mponina an-tanàn-dehibe izay mitranga amin' ny fomba tsy ara-dalàna, araka ny asehon' ny rotaka maro nitranga tany amin' ny aamin’ ny manodidina an' i Teheran, tamin' ny volana Avrily 1995.

Ny tanàna lehibe indrindra ao Iràna dia i Teheran renivohitra, izay miorina any amin’ ny tapany avaratr’ ilay firenena. Foibe ho an’ ny indostria sy ho an’ ny sehatr’asa fahatelo izy miaraka amin' ny tangoron-tanàna manodidina azy (misy mponina 7 190 000). Manaraka azy avy eo i Mechhed (misy mponina 2 926 000), izay foibe momba ny voamaina sy fihaonan-dalana ho an’ ny raharaham-barotra any avaratra-atsinana amin’ ilay firenena; i Ispahan (misy mponina 1 001 000), any andrefana, renivohitry ny Safavida taloha, malaza amin' ny famirapiratan' ny maritranony, foibe indostrialy sy ara-barotra ankehitriny; i Tabriz (misy mponina 1 700 000), any avaratra-andrefana, foibe famokarana indostrialy sy ara-barotra; ary i Shiraz (misy mponina 1 263 244), any atsimo-andrefana, foibe fambolena sy indostrialy, any akaikin’ ny sisam-parahavan’ i Persepôlisy.

Mponina

Mitangorona any avaratra, any avaratra-andrefana ary any andrefana ny mponina, ao amin' ny tangoron-tendrombohitra Zagros sy Alborz. Ankoatran' ireo ôazisy sasany izay miparitaka be, dia tsy misy mponina ny tany efitra.

Tamin' ny taona 2008, ny mponina iraniana dia tombanana ho 65,9 tapitrisa, izany hoe 40 mp/km². Tena tsy mitovy anefa ny fitsinjaran’ ny mponina noho ny fahasahiranana vokatry ny tontolo voajanahary. Ny ankamaroan' ny mponina dia any tapany avaratra sy andrefan' ilay firenena.

Vondrom-poko

Misy vondrom-poko maherin' ny 80, izay samy manana ny fiteniny sy ny fomba fiainany ny ao Iràna, ka ny maro an' isa amin' izany dia ny mpiteny indô-eorôpeana sy ny mpiteny amin' ny fiteny torkika. Ny vondrom-poko lehibe indrindra dia:

• ny mpiteny iraniana: ny Persàna (61 %) taranaky ny vahoaka indô-eorôpeana izay niorim-ponenana tao amin' ilay faritra tamin' ny taonarivo faha-2 tal. J.K., ny Kiorda (10 %) any andrefana, ny Balotsy (2 %) any atsimo-atsinanana, ny Lora (6 %), ny Talisy, ny Gilaky, ny Mazandarany sns;
• ny mpiteny torkika: ny Azery (13-15 %) any avaratra-andrefana, ny Torkmena (2 %) any avaratra-atsinanana, ny Kaskay sns;
• ny mpiteny amin' ny fiteny hafa: ny Arabo (2%) any atsimo-andrefana, ny Armeniana, ny Jiosy miteny hebreo mizrahy (0,014%3), ny Asiriana, ny Jeôrjiana, ny Tsirkasiana, ny Taty ary ny hafa (1%).

Jereo koa

• Fiteny any Iràna
• Fivavahana ao Iràna
• Tantaran' i Iràna
• Toekaren' i Iràna