Timorida

Ny Timorida dia tarana-mpanjaka torkô-môngôly izay nitondra an'i Transoxiana sy an'i Persia (Iràna ankehitriny) ary an'i Afganistàna nanomboka tamin'ny taona 1370 ka hatramin'ny 1517.

Ilay mpifindrafindra monina torkô-môngôly atao hoe Timur-Lang, na Tamerlan, no nanorina an’io tarana-mpanjaka io. Taorian’ny nandreseny ny Môngôly tamin’ny taona 1363 dia nahazo fahefana izy tamin’ny taona 1370, ary nanambara ny tenany ho mpanjaka. Nifehy tanteraka an'i Persia aloha izy, avy eo nanitatra ny fahefany any Azia Afovoany, any Iràna, any Siria ary any Torkia (ampahany amin’i Eorôpa). Maty tamin'ny taona 1405 i Timur-Lang, nefa tsy nahavita nanatontosa ny tetikasany hanafika an'i Sina.

Rehefa maty i Timur-Lang, i Shah Rokh zanany lahy no nifehy an'i Iràna sy an’ i Afganistàna; i Ulug Beg zafikeliny no nitondra an'i Transoxiana fa ny andriandahy timorida hafa kosa nitondra faritany samihafa. Ny fahafatesan'i Shah Rokh tamin'ny taona 1447 dia niteraka ady momba ny fandovana ny fitondrana izay nahafaty an’ ilay empira ary resy i Iràna Andrefana ho an’ ny kônfederasiônan'ny Torkômana any Anatôlia Atsinanana. Tamin'ny taona 1468 dia nanandrana nanafika ireo kônfederasiôna ireo ilay timorida Abu Said saingy resy ary novonoina tatỳ aoriana.

I Husayn Baykara no nitondra ny faritra atsinanana amin’i Iràna sy i Afganistàna nanomboka tamin’ny taona 1470 ka hatramin’ny 1506, avy eo dia rava tany Persia ny fahefan’ny tarana-mpanjaka tamin’ny taona 1517. Taona vitsivitsy tatỳ aoriana dia nisy mpikambana iray tao amin’ny sampana tanora kokoa tao amin’ny Timorida, i Babur, nanangana ny Empira Mogaly na Môgôly tamin’ny taona 1526.

Ny vanim-potoanan'ny Timorida, na dia teo aza ny ady sy ny ny habibiana niseho tao aminy, dia niavaka noho ny fahalianany amin'ny zavakanto sy ny literatiora. Mpanakanto timorida maro no niandohan'ny zava-bitan'ny tarana-mpanjaka iraniana safavida. Teo amin'ny sehatry ny literatiora dia nandrisika ny asa soratra ara-tantara ny Timorida. Ity tarana-mpanjaka ity koa dia heverina ho nanamarika ny vanim-potoana lehibe farany amin'ny tononkalon'ny literatiora persianina klasika.