Tantaran' i Madagasikara

Ny tantaran' i Madagasikara dia tantaran' ny firenena sy ny mponina eto Madagasikara, izay nosy lehibe ao amin' ny tapany andrefan' ny Ranomasimbe Indiana, ao atsimo-atsinanan' i Afrika.

Sarintanin' i Madagasikara nivoaka tamin' ny taona 1662 izay heverina fa mety nataon' i Étienne de Flacourt (1607-1660)

Ny Pangea

Miavaka tsara ny tantaran' i Madagasikara noho ny fitokana-monina tany am-boalohany avy amin' ny kôtinanta goavana, ny Pangea, izay niaty ny Kôntinenta Afrikana sy ny Zana-kôntinenta Indiana, ary ny fiorenam-ponenanan' ny olombelona avy any amin' ny nosy Sunda (ao amin' ny Vondro-nosy Maley) sy avy ao Afrika Atsinanana. Ireo anton-javatra roa ireo no nanamora ny fivoarana sy ny fahaveloman' ny karazana zavamaniry sy biby tsy manam-paharoa anarivony, izay efa lany tamingana ny sasany na atahorana ho lany tamingana amin' izao fotoana izao. Ny varotra tao amin' ny Ranomasimbe Indiana tamin' ny fiorenam-ponenan' ny olona voalohany teto Madagasikara dia nanjakan' ny sambo indôneziana, angamba karazana sambon' i Borobudur na karazana sambolain' i K'un-lun po.

Sarintany maneho ny fielezan' ny Aostrôneziana

Tao anatin' ny roa arivo taona lasa izay, ny Nosy dia nahazo andiam-pifindra-monin' olona samy manana ny fiaviany, anisan' izany ny Aostrôneziana, ny Banto, ny Arabo, ny Aziatika Tatsimo, ny Sinoa ary ny Eorôpeana. Ny ankamaroan' ny mponina eto Madagasikara ankehitriny dia fifangaroan' ny Aostrôneziana sy ny Banto. Na dia eo aza ny lovantsofim-bahoaka dia tsy nisy fidiran' ny fototarazo avy amin' ny Arabo na Indiana, na dia misy foko iray, ny Antemoro, izay milaza fa avy amin' ny Arabo Sômaly mpivarotra. Ao koa ny razambe avy any Eorôpa sy avy ao Afovoany Atsinanana.

Ny taonjato maro nisian' ny fifanambadiana no namorona ny Malagasy niteny malagasy voalohany indrindra, izay fiteny aostrôneziana ahitana singa avy amin' ny fiteny banto, maley, ôseanika, arabo, frantsay ary anglisy. Ny ankabeazan' ny firafitry ny fototarazon' ny Malagasy salantsalany anefa dia maneho ny fifangaroana mitovy amin' ny Aostrôneziana sy ny Banto. Ny vahoaka malagasy dia niforona tamin' ny alalan' ny fifangaroan' ny mponina voalohany amin' ny mpifindra monina taty aoriana. Nisy vondrom-poko hafa izay matetika nifangaro amin' ny mponina nisy amin' ny fomba voafetra kokoa na nikatsaka ny hanana fiarahamonina miavaka amin' ny ankamaroan' ny Malagasy.

Tamin' ny Andro Antenatenany, foko maherin' ny roa ambin' ny folo no nipoitra teto amin' ny Nosy, izay samy nanana ny lehibe mpitondra azy. Ny foko sasany, toy ny Sakalava sy ny Merina ary ny Betsimisaraka, dia nampiraisin' ny mpitondra azy izay nanangana fanjakà-mpanjaka, izay nahazo harena sy fahefana tamin' ny alalan' ny fifanakalozana ara-barotra amin’ ny Eorôpeana sy ny Arabo ary ny tantsambo hafa, anisan' izany ny jiolahin-tsambo.

Teo anelanelan' ny taonjato faha-16 sy faha-18 dia fahita matetika ny asan-jiolahy teny amin' ny morontsirak' i Madagasikara. Niorina teo amin' ny nosy Sainte Marie, izay nisy Malagasy nonina tamin' ny voalohany, ny zanatanin-jiolahin-tsambo atao hoe Libertalia na Libertatia. Ny Fanjakana Sakalava sy ny Fanjakana Merina indrindra no nanararaotra ny varotra eorôpeana mba hanamafisany ny herin' ny fanjakany, ka nivarotra andevo malagasy natakalo basy eorôpeana sy entana hafa. Nandritra izany fotoana izany, ny tantsambo eorôpeana sy arabo miasa eny amin' ny Ranomasimbe Indiana dia nivarotra tamin' ireo foko amorontsiraka, ary ny Eorôpeana dia nanandrana nitaky sy nanjanaka ny Nosy nefa tsy nahomby. Nanomboka tamin' ny fiandohan’ ny taonjato faha-19, ny Britanika sy ny Frantsay dia nifanandrina teto Madagasikara.

Tany amin’ ny faramparan' ny taonjato faha-19, ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia nampiray indray ny Fanjakan' Imerina izay be mponina ao amin' ny faritra afovoan-tany, izay nanao an' Antananarivo ho renivohitra. Ny zanany Radama I dia nanitatra ny fahefany tamin' ny fanjakana hafa teto amin' ny Nosy ary izy no mpanjaka malagasy voalohany neken' ny firenena vahiny ho mpitondra ny Fanjakana Merina. Taorian' ny fikasana mahery vaika nataon' ny mpanjakavavy Ranavalona I (1828–1861) mba hanafoanana ny herin' ny kristianisma, nandritra ny taonjato faha-19, dia nisy tamin' ny mpanjaka merina nirotsaka tamin' ny fanavaozana tamin' ny alalan' ny fifandraisana ara-diplômasia akaiky tamin' i Britaina Lehibe izay nitarika ho amin' ny fananganana sekoly sy andrim-panjakana ary fotodrafitrasa araka ny môdely eorôpeana. Ny kristianisma, izay nampidirin' ny London Missionary Society, dia natao ho fivavaham-panjakana teo ambany fitondran' ny mpanjakavavy Ranavalona II sy ny praiminisitra Rainilaiarivony. Ny ady ara-pôlitika teo amin' i Britaina Lehibe sy i Frantsa tamin' ny taompolo 1880 dia nahatonga an' i Britaina Lehibe hanaiky ny fahefan' i Frantsa teto amin' ny Nosy. Izany dia nitarika ho any amin' ny Prôtektôrata malagasy tamin' ny taona 1890, izay nolavin' ny governemantan' i Madagasikara. Natomboky ny Frantsay ny Ady Hova-Frantsay roa izay nanery ny fankatoavana, ka niditra tao amin' ny renivohitra sy nahazo azy izany tamin' ny Septambra 1895. Nitohy izany fifandonana izany tamin' ny fikomian' ny Menalamba, izay niely patrana, hanoherana ny fitondrana frantsay, nefa nopotehin' ny Frantsay tamin' ny taona 1897 izany. Rava ny Fanjakan' i Madagasikara, ary natao sesitany tany La Réunion ny mpanjakavavy Ranavalona III sy ny namany ary tany Alzeria tatỳ aoriana, ary tany no nahafatesany tamin' ny taona 1917. Taorian' ny fandresena dia nofoanan' ny Frantsay tamin' ny taona 1896 ny fanandevozana, ka andevo miisa 500 000 teo ho eo no nafahana.

Teto Madagasikara zanatany frantsay, ny Malagasy dia tsy maintsy nanatanteraka ny asa fanompoana (frantsay: corvée) tamin' ny tany fambolena midadasika tantanin' ny Frantsay, izay nampidi-bola be ho an' ny fitondrana mpanjanaka. Voafetra ihany koa ny fahafahan' ny Malagasy hahazo fanabeazana na toerana mitady olo-mahay ao anatin' ny rafitry ny fanjanahantany, na dia sambany aza no niitatra tany amorontsiraka ny sekoly sy ny toeram-pitsaboana. Niova sy nohavaozina ny renivohitra, ary novana ho sekoly ny lapan' ny mpanjaka izay lasa tranombakoka taty aoriana.

Na dia nosakanana tsy hanangana antoko pôlitika aza ny Malagasy tamin' ny voalohany dia nisy fikambanana miafina nasiônalista mpitolona maro nipoitra, ka anisan' izany ny Vy Vato Sakelika izay tena nisongadina, naorin' ny Ny Avana Ramanantoanina. Maro ny Malagasy voatendry hiady ho an’ i Frantsa tamin’ ny Ady Lehibe I sy II, ary nandritra ny Ady Lehibe II dia teo ambany fahefan' i Vichy i Madagasikara talohan’ ny nahazoana sy nibodoan' ny Britanika azy tamin' ny Adin' ny Britanika sy ny Frantsay teto Madagasikara (anglisy: Battle of Madagascar; frantsay: Bataille de Madagascar). Tamin' ny Fihaonambe tao Brazzaville tamin’ ny taona 1944 dia nomen' i Charles de Gaulle ny satan' ny "fizaran-tany ampitan-dranomasina" (frantsay: territoires d'outre-mer -- TOM) ny zanatany ka lasa nanan-jo hanana solontena ao amin' ny Antenimieram-pirenena frantsay. Rehefa tsy lany ny tolo-dalàna naroson' ny solontena malagasy avy ao amin' ny Mouvement démocratique de la rénovation malgache (MDRM) hahazoana ny fahaleovantenan' i Madagasikara dia nitarika fikomiana tsy nahomby ny mpikatroka nasiônalista malagasy (1947–1948), izay nanaovan' ny miaramila frantsay habibiana izay nahatonga takaitra lalina teo amin' ny vahoaka malagasy. Nahazo fahaleovantena tanteraka tamin' i Frantsa i Madagasikara tamin' ny taona 1960 taorian' ny fanafoanana ny fanjanahantany.

Teo ambany fitarihan' ny filoha Philibert Tsiranana ny Repoblika voalohan' i Madagasikara (1960–1972) izay niorina ho rafitra demôkratika nalaina tahaka tamin' ny an' i Frantsa. Io vanim-potoana io dia nisongadinan' ny fiankinan-doha ara-toekarena sy ara-kolontsaina tamin' i Frantsa, ka niteraka lolom-po sy nahatonga ny Rotaka, izay hetsi-bahoaka teo amin' ny tantsaha sy ny mpianatra, izay nampiditra ny Repoblika Demôkratika Malagasy notarihin' ny amiraly Didier Ratsiraka (1975-1992) izay niavaka noho ny fitokana-monina ara-toekarena sy ny fifanarahana ara-pôlitika amin' ny fanjakana mpomba ny Firaisana Sôvietika. Rehefa nitontongana haingana ny toekaren' i Madagasikara dia nihena be ny fari-piainan' ny mponina ary nitombo ny korontana ara-tsôsialy izay niharan' ny famoretana mahery vaika nataon' ny governemanta Ratsiraka. Tamin' ny taona 1992 dia natao ny fifidianana malalaka sy ara-drariny nandraisan' ny antoko pôlitika maro anjara, izay nampidirana ny Repoblika fahatelo demôkratika (1992–2009). Tao anatin’ ny lalàmpanorenana vaovao ny vahoaka malagasy no nifidy ny filoha nifandimby Albert Zafy sy Didier Ratsiraka ary Marc Ravalomanana. Ity farany dia nesorina nandritra ny krizy pôlitika malagasy tamin' ny taona 2009 noho ny hetsi-bahoaka teo ambany fitarihan' i Andry Rajoelina, ben' ny tanànan' Antananarivo tamin' izany fotoana izany, izay nataon' ny besinimaro hoe fanonganam-panjakana. Nirosoana tamin' ny fitsapan-kevi-bahoaka momba ny lalàmpanorenana malagasy tamin' ny taona 2010 i Rajoelina ary lasa filohan' ny Fahefana Avon' ny Tetezamita nitondra an' i Madagasikara nefa tsy nahazo fankatoavana avy amin' ny Fianakaviambe iraisam-pirenena. Notanterahina tamin' ny 20 Desambra 2013 ny fifidianana filoham-pirenena sy hamerenana ny firenena amin' ny fitantanana araka ny lalàmpanorenana.

Ny anaran' i Madagasikara

Hevitry ny mpahay tantara sy ny mpahay haiteny

I Marco Polo dia nanome ny anarana hoe: Madeigascar na Mogelaiso: nafangarony tamin' ny tanàna any Sômalia atao hoe Mogadiscio na Mogadishu.

Ny Pôrtogey nanome ny anarana "São Lourenço" (Saint Laurent), Ile Dauphine hoy ny Frantsay. Nandroso ny taona, nipoitra ny hoe Madagasikaraka ny mponina tao Faradofay (Fort Dauphin) dia natao hoe Madagascarois na Madécasses (izay nijanona tamin'ny teny alemàna ary nivadika Madegassisch). Mpandinika tantara no milaza fa ny teny hoe madekasy dia avy amin'ny hoe Madagasy na Madegasy, teny malaiziana (Malaizia) na afrikana navadika hoe Malagasy. Ireo Anglisy taty aoriana no nanaiky an'i Radama Voalohany ho mpanjakan'i Madagasikara.

Araka ny fikarohana natao dia fahadisoana nataon'ireo Eoropeanina nanaraka ny feo heno ary voasoratr'ingahy Marco Polo, efa voalaza etsy ambony io, no nahataonga ny anaran'i Madagasikara. Ao amin'ny bokiny mitondra ny lohateny hoe Milione, voadika amin'ny fiteny italiana ankehitriny dia marihiny fa misy fanjakana roa lehibe matanjaka any amin'ireo nosy roa ao atsinanan'i Afrika dia i Madaghosho (Madeigascar na Mogelascio) sy i Zanzibar (Zanguebar); arak'izany ny teny hoe Madaghosh izay ampiasain'i Marco Polo eto dia azo heverina fa mifandrika amin'ny teny hindy indianina hoe mad'hos; koa noho izy nihaino fotsiny nefa tsy tena mahay ny teny hindy dia izay nahazoany azy no nanoratany azy; koa azo heverina fa io teny hindy (izay nanaraka ny sivilizasiona maley tamin'izany) io no mety ho fototry ny teny tena mahalaza ny anarana hoe Madagasikara sy Malagasy, satria miovaova ny fanononana ny teny araka ny fotoana sy ny tantara, ary tsy mitsaha-mivoatra izy.

Ny teny hindy mad'hos moa dia midika hoe "ravoravo", "mifalihavanja", "velon'aina fa feno fanatenana"; tsy lavitra an'izany ny fomban'ny Malagasy ary mahasarika vahiny maro, koa mety ho notondroin'ireto Indianina ho tan'ireo olona falifaly na ravoravo ny Nosintsika. Raha dinihina izany dia ireo Indianina tonga taty amintsika voalohany no nanome io anarana io; ary raha ny fiovan'ny feo no zohina dia toy izao no azo andinihana io teny io: mad'hos mety ho voatonona ho mad'ghos, na mal'hos, na mal'ghos, saingy ny hoe Madeigascar voalazan'i Marco Polo dia noho izy nanao lala-mahitsy fotsiny, ary nandahatra azy mora fotsiny amin'ny hoe Zanguebar na Zanzibar (marihina fa amin'ny fandrasan-teny ny fiovana dia ny "h" lasa "g"; ny "d" miova ho "l", koa azo halalinina akaiky izany).

Hevitry ny olona isan-karazany

Toy izao kosa ny hevitr'i Xhi sy M'aa, izay filôzôfy malagasy anisan'ny fanta-daza:

Ny fanandroana malagasy dia mampiasa anaram-bolana, toy ny fanandroana rehetra hita eran-tany: Alahamady, Adaoro, Adizaoza, Asorotany, Alahasaty, Asombola, Adimizana, Alakarabo, Alakaosy, Adijady, Adalo, Alohotsy. Amin'ireo anaram-bolana ireo dia ny volana Alahamady sy Alakaosy ary Alakarabo no nivoahan'ny teny hoe Mady, Kaosy, Kara ka ireo hono no nahatonga ilay hoe Madagasikara rehefa atambatra.

Avy amin'ny Vondrona Manankasintsara, navoakan'Andriamatoa Nomenjanahary Rado fantatra amin'ny solon'anarana hoe Rado Ampinga dia toy izao:

Manankasina → Malagasy ;

Manankasintsara → Madagasikara ;

Ny teny malagasy dia teny miaina noho izany dia maro ny fiovana mitranga isaky ny vanim-potoana samihafa. Ao ny mihatsara ao ny mihasimba ao ny miova tanteraka mihitsy ny heviny.

Maro be tsy tambo isaina ny teny toy izany, fa raha ny hoe Malagasy dia azo heverina fa fiovana avy amin'ny Manankasy. Dia toy izany ihany koa ny hoe Madagasikara → Manankasintsara. Ny teny hoe Hasina aloha dia Hasy ihany, araka ny tenim-paritra.

• Manankasy dia noraisin’ny mpanjanaka ho Mal gache ary nohagasiana ho malagasy.

Azo resahana daholo ny hoe "Madagascarois", "Madeigascar" "Madaghosh", "Madegasy" sy "Malakh + gaz" sns…

Ny vanim-potoana faha Vazimba (400 - 1500)

Ny Vazimba: mponina voalohany indrindra

Araka ny volazan'i L. Ramaroson ao amin'ny Teto an' ivon' ny Riaka dia efa nisy olona nonina ihany teto Madagasikara tany amin' ny 2 000 taona tal. J.K. tany ho any, saingy mbola vitsy dia vitsy ny mponina teto tamin' izany. Ny Vazimba no voalaza fa nonina teto amintsika voalohany indrindra, dia ny taranak'ireo olona ireo izany no tondroina amin'io anarana io voalohany, fa voatondro ho Vazimba koa ireo Aziatika na Indonezianina efa nanomboka niorim-ponenana teto Madagasikara hatramin'ny taonjato voalohany taorian'i Jesoa Kristy.

Saingy nandritry ny taonjato faha-12 ka hatramin'ny faha-16 vao tena nisy fifindra-monina rodobe, ary notondroina ho Vazimba ireo olona efa teo taloha. Tsy azo hadinoina koa anefa fa efa nivezivezy tamin'ny morontsiraka ny Arabo hatramin'ny taonjato faha-8 taorian'i Jesoa Kristy. Tsy dia misy zavatra fantatra firy momba ireo Vazimba hatramin'izao, fa ny antsoin'ny olona ho vazimba koa dia ireo fasana efa tsy misy mpamoha sy tsy misy mpahatsiaro intsony.

Koa aoka ho anjaran'ireo arkeologa ny manamarina izany raha misy sahy mamoha ireny fasana ireny ka hanao fanamarinana siantifika, fa tsy maintsy maro ny zavatra miara-milevina amin'izy ireo ka hanaporofo ny dingana tratran'izy ireo teo amin'ny haitao sy ny fomba amam-panao, izay mety ho re sy fantatra tokoa eo amin'ireo tantaran-drazana toy ny angano na tantara hafa nifandovana isam-paritra. Ny Taimbalimbaly no voalaza ho tompon'ny tany hoy ny tantara, ary fiompiana akoho sy voly saonjo ary fihazana mbamin'ny jono no foto-pivelomany, nivelona tamin'ny tavy kosa ireo olona tonga taty afara koa izany no nahafongotra ny ala teto amintsika.

Ny hevitry ny teny hoe Vazimba

"Olona very hasina"?

Ho fanatevenana izay efa voalaza teo ambony dia nantsoina hoe Vazimba ireo Vazimba noho izy ireo resy an' ady tamin' ny fanafihana nataon' ireo mpiavy tonga taty aoriana (izay azo lazaina ho ireo razamben' ny fanjakana Merina). Azo rasaina toy izao ny teny hoe vazimba (voazimba), izany hoe "very hasina" satria resy an' ady. Niova moa ny teny manaraka ny andro ka azo heverina araka izany fa avy amin' ny teny malagasy hoe voazimba ny teny hoe vazimba. Tsy marina araka izany ny filazana hoe olona fonentana ny Vazimba na izay fomba hafa anoritsoritana azy amin' ny endrika fanaratsiana. Noho izy ireo very hasina no nahatonga ny olona manaratsy ny Vazimba toy izany satria heverina ho toy ny olona ambany saranga ny olona vazimba na voazimba.

"Vahoakan' ny ala"?

Ny teny hoe vazimba dia mety ho avy amin'ny teny daiaka sy maley hoe wa-yimba izay midika hoe na "vahoakan' ny ala". Ireo vahoaka tany amorontsiraka kosa dia nantsoina hoe vezo na bejo avy amin' ny teny maley hoe bajao. Ny teny hoe wa na va dia midika "andian' olona" na "vahoaka madinika". Niaraka tonga ny Vazimba sy ny Vezo saingy rehefa nahita ny Vazimba fa tsy azo ambolena ny morontsiraka dia niakatra ampovoantany.

I Madagasikara faha mpanjaka

Ny nahalalana an' i Madagasikara voalohany ka hatramin' ny Fanjakana Hova

Hatramin'ny taonjato voalohany taor. J.K dia tsy nazava loatra ny tena tantaran' i Madagasikara. Tsy nisy nahitana taratra fa nisy karazan' olombelona niaina talohan' io fotoana io, ka nahatonga ny fieritreretana fa tsy nanana fiandohan-tantara ity Nosy ity. P. Laforgue, izay mpandalina tantara dia nanambara fa "toe-javatra hafa kely izany, nefa dia izay no zava-misy".

Na ny nanazavana ny fiavian'ireo mponina sy ny fotoana tena nipoirany aza dia tsy voalaza mazava. Maro ny soso-kevitra naroso, isan'izany ny an'i G. Grandidier, mpikaroka, nilazana fa ny Malagasy dia Indô-melaneziana, nisy nifandraisany tamin' ny olona avy tao Papoazia. Ny governora Deschamps kosa dia nihevitra fa nisy ireo tansambo izay niatrika ny Ranomasimbe Indiana, ka izany no niheverany fa ny mponina indôneziana dia niala avy tany India sy ny sisin' i Afrika izay toerana nakan' izy ireo ny mainty hoditra. Rehefa izany dia nitohy tamin' ny sisin' i Afrika ny fifanakalozana mandra-pahatongan' ny fotoana nampatanjaka ny Arabo teo amin' ny fifamoivoizana an-dranomasina.

Araka ny hevitr' i Deschamps noho izany, ny mponina malagasy hatramin' ny fahagola dia fifangaroan' ny mponina indôneziana sy afrikana, na eo amin' ny fiteniny na eo amin' ny fomba amam-panao, ary niampy tsikelikely ireo Maleziana, Hindò, Arabo, ary Eorôpeana.

Maro ireo tantsambo nandalo ny morontsirak' i Madagasikara; tao ny Arabo, i Marco Polo, i Vasco de Gama, ireo Pôrtogey Pereira sy d'Acunha, de Gonneville,... fa tsy voalaza mazava na tena niantsona tamin' ny tany malagasy izy ireo na tsia.

Ny nanombohan' ny Fanjakana hova

Tsy nahazoana valiny mazava izy io, fa efa tamin' ny andron' Andrianampoinimerina vao nisy daty nazava. Ny taona 1300 kosa no noheverina ho nanombohan' ny Fanjakana hova tamin' ny andron' Andrianerinerina. Nanomboka teo ka nandritra ny taonjato roa teo ho eo, dia nisy mpanjaka dimy no nifandimby tao. Tamin' ny taona 1500 kosa no niakatra teo amin' ny fiandrianany ny mpanjakavavy Rafohy, ka tamin' ny androny no azo lazaina ho tena niforonan' ny fanjakana, tsy noho izy nahazo fanjakana hafa, satria izy dia niaina tamim-pahatsorana tao Imerimanjaka, fa noho ny fahendrena tsy nanam-paharoa nananan'ity vehivavy ity tamin'ny fandaminana ny fifandimbiasana teo amin' ny fiandrianana. Ny zanany vavy, Rangita, no nandimby azy tamin'ny taona 1520.

Fifandraisana amin' ny Arabo

I Madagasikara dia ivon-toeran' ny varotra miampita ranomasina izay mampifandray ny seranan-tsambo ao amin' ny Ranomasimbe Indiana tany am-piandohan'ny taonjato manaraka ny fitondran'olombelona. Ny tantaran'ny tantara nosoratana eto Madagasikara dia nanomboka tamin'ny Arabo, izay nametraka lahatsoratra ara-barotra teo amin'ny morontsiraka avaratra-andrefana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-10 ary nampiditra ny finoana silamo, ny soratra arabo (nampiasaina hanoratra ny fiteny malagasy amin'ny endrika manoratra fantatra amin'ny hoe sorabe), ny astrôlôjia arabo, ary ireo singa ara-kolontsaina hafa. Nanomboka tamin' ny 1500 ny fifandraisana Eorôpeana, rehefa nahita ilay nosy ny kapiteny portogey atao hoe Diego Dias. Ireo tranombarotra frantsay dia iniorina tamin'ny morontsiraka atsinanana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-17.

Nanomboka tamin'ny 1774 ka hatramin'ny 1824 dia nahazo laza teo amin'ny jiolahin-tsambo sy ny mpivarotra eorôpeana i Madagasikara, indrindra fa ireo mpandray anjara amin'ny varotra andevon'ny morontsirak'i Atlantika. Ny nosy kely ao Nosy Boraha, avy any avaratra-nosy avaratra atsinanan'i Madagasikara, dia navoakan'ny mpahay tantara sasany ho toa fitoeran'i Libertalia. Tantsambo Eorôpeana maro no nirodana teny amin'ny morontsiraky ny Nosy, anisan'izany i Robert Drury, ny diariny no iray amin'ireo sary vitsivitsy momba ny fiainana any atsimon'i Madagasikara nandritra ny taonjato faha-18. Ny harena nateraky ny varotra sambo dia nampitombo ny fiakaran'ny fanjakana niorina tao amin'ilay nosy, ny sasany tamin'ireo dia nihanatanjaka tamin'ny taonjato faha-17. Anisan'izany ny fikambanana Betsimisaraka any amin'ny morontsiraka atsinanana sy ny lehiben'ny Sakalava an'ny Menabe sy Boina any amin'ny morontsiraka andrefana. Ny Fanjakan' Imerina, izay miorina any afovoan-tany afovoany sy ny renivohiny ao amin'ny lapa-mpanjaka ao Antananarivo, dia niitatra tamin'ny fitarihan'ny mpanjaka Andriamanelo.

Ny Fanjakana Merina (1700 - 1896)

Tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-17 dia ny Fanjakan' Imerina dia fanjakana tsy natanjaka raha noharina tamin' ireo fanjakana amoron-dranomasina lehibe kokoa ary mbola lasa kely kokoa ny fahatanjahany tamin'ny taonjato faha-18, nandritra ny fanjakan' Imerina efa-toko.

Andrianampoinimerina (1787-1810)

Sarin'ny mpanjaka Andrianampoinimerina - nataon-dRamanankirahina (1860-1915).

Andianampoinimerina no andriandehibe nalaza tamin' ny fahaizany nandrindra sy nandamina ary nanitatra ny fanjakany, "Ny ranomasina no valamparihiko" no teny filamatra nentina nanjaka ary fandriampahalemana no niainan'ireo fanjakany. Niamboho tamin' ny faha-dimy amby enimpolo taonany Andrianampoinimerina tamin' ny taona 1810.

Taorian' ny ady sy ny mosary nandritra ny taonjato maromaro, dia tafaverina indray i Imerina tamin' ny 1793, mpanjaka Andrianampoinimerina (1787-1810). Avy amin' ny renivohiny voalohany Ambohimanga, ary taty aoriana avy amin' ny Rovan' Antananarivo, io mpanjaka merina io dia nanitatra haingana ny fitondrany tamin' ireo tanin'andriana mifanolo-bodirindrina. Ny tanjony dia hifehy ny nosy iray manontolo. Ny zanany nandimby azy, mpanjaka Radama I (1810-28), no nahavita izany.

Radama I (1810-1828)

Sary hosodokon-dRadama I nataon-dRamanankirahina (1860-1915)

Valo ambin' ny folo taona Ilaidama raha nandimby an' Andrianampoinimerina tamin' ny taona 1810, ary Radama I no anarana nentiny.

Izy no neken' ny governemanta britanika ho "mpanjakan' i Madagasikara". Namarana fifanekena i Radama tamin' ny 1817 niaraka tamin' ny governoran' i Britanika ao Maorisy mba hanafoanana ny fivarotana andevo mendri-kaja ho an' ny miaramila britanika sy ny fanampiana ara-bola. Nanomboka tonga tamin' ny tona 1818 ny misionera anglisy avy amin' ny London Missionary Society; anisan' ireo olona ireo i James Cameron, David Jones ary David Griffirths izay nanangana sekoly, nametraka ny fanoratana teny malagasy tamin' ny alalan' ny abidy latina ary nandika ny Baiboly, ary koa nampiditra karazana teknôlôjia vaovao teto amin' ny nosy Madagasikara.

Nandritra ny taonjato faha-19 dia nisy fifandrafiana teo amin' ny fitondrana frantsay sy ny mpitondra anglisy tao amin' ny nosy Maorisy izay nihevitra an' i Madagasikara ho eo ambany fifehezany. Voasolon' ny Angletera noho izany ny toerana notazonin' i Frantsa tao Madagasikara, ary afaka nifandray ara-pihavanana sy ara-diplômasia tamin-dRadama I izy ireo. Ny fanjakan-dRadama I, noho izany, dia voamariky ny fananan' ny Anglisy fahefana tanteraka.

Nandritra ny fiandrianany no nanitaran-dRadama ny fanjakany hatrany Toamasina, Mahajanga ary Taolagnaro. Nofoanany ny fanandevozana, natsangany ny tafika, ny fitsarana ambony sy ny mpitsara fara-tampony. Nofoanany koa ny fanamelohana ho faty, fa nosoloiny ny fonja. Natsangany ny sekoly, ny fanontam-boky, ary ny tenany mihitsy no manara-maso akaiky ny taozava-baventy sasantsasany.

Nomeny fahalalahana hisafidy ny finoany ny vahoakany na dia somary tsy niraika firy tamin'ny fivavahana aza izy. Tamin' izany no nahazo vahana ny "fitoriana ny tenin' Andriamanitra" nataon' ny Prôtestanta.

Ny 27 jolay 1828 izy no niamboho, tamin' ny fahaenina ambin' ny telopolo taonany; ny zava-pisotro mahamamo no nanimba ny fahasalamany. Ramatoa vadiny, Ramavo, no nandimby azy.

Ranavalona I (1828-1861)

Ny mpanjakavavy Ranavalona I - nataon-dRamanankirahina (1860-1915)

Ramavo, vadin' ny mpanjaka niamboho, no nandimby an-dRadama I araka ny lalànan' ny fifandimbiasana eo amin' ny fiandrianana, ka Ranavalona I no anarana nentiny.

Nanjaka tanteraka ny antokon' ny Hova taorian' ny niambohon' ilay Mpanjaka tia fahalalahana, ary dia nanjaka tokoa ny habibiana izay tsy mbola fahita tao Madagasikara tamin'izany. Namoaka karazana lalàna izay nanageja tokoa ny vahoakany ny mpanjakavavy. Ny habibiana, ny finoanoam-poana ary ny fankahalana ny vahiny no tena nanamarika ny fotoana nanjakany. Noroahiny ireo vahiny ary nobodoiny ny tany sy fananan' izy ireo; nanamparany ny fahefany ny Prôtestanta; nofoanany ny finoana kristiana, noheverina ho fahavalon' ny fanjakana sy mpamadika ireo misiônera sy ny mpanaraka azy. Tamin' ny taona 1849 no tena nafana ny fanenjehana ireo Kristiana izay nodorana velona, notapahan-doha na navarina avy teny amin' ny havoana.

Frantsay vitsy dia vitsy no mba navahan' ny mpanjakavavy tamin' izany, ka isan' ireo i Jean Laborde, izay olona nitokisany tokoa nandritra ny 25 taona. Izy no nanangana ozinina maro, sy nampiditra indostria maro tao amin' ny firenena ary izy koa no vy nahitana ny Rovan' i Manjakamiadana, izay nilana olona an' arivorivony tamin' ny nananganana azy. I Jean Laborde no naharesy lahatra ny Mpanjakavavy ka nampalefaka azy tamin' ny vahiny. Nanomboka nisokatra ny fifanakalozana ara-barotra amin' ny tany ivelany.

Ranavalona I dia naneho hevitra momba ny fahamendrehana ara-politika sy ara-kolotsain' i Britaina sy Frantsa miaraka amin' ny didy amam-pitsipika izay nandrara ny fampiharana ny kristianisma eto Madagasikara ary namporisika ny ankamaroan' ny vahiny handao ny nosy. Ireo mponina eto Madagasikara dia afaka niampanga ny heloka isan-karazany toy ny halatra, ny fanarahana ny fivavahana kristiana ary indrindra ny famosaviana, izay voasazy amin' ny fihinanana tangena. Teo anelanelan'ny taona 1828 sy 1861, dia nahafaty olona 3 000 teo ho eo isan-taona ny fandaràn' ny tangena. Anisan' ireo nanohy niaina tao Imerina i Jean Laborde, mpandraharaha iray izay nanamboatra basy sy nanorina orinasa hafa tamin' ny anaran' ny fitondram-panjaka, ary Joseph-François Lambert, mpiantoka frantsay sy mpivarotra andevo niaraka tamin' i Printsy Radama II, dia nanao sonia fifanarahana fifaneraserana fantatra amin' ny anarana hoe Charte Lambert.

Ny zoma 16 Aogositra 1861, tamin' ny 7 ora maraina no niamboho tamin' ny faha-73 taonany ny mpanjakavavy rehefa nanjaka 33 taona.

Radama II (1861-1863)

Rakoto, zanakalahin' i Ranavalona I, no nandimby an-dreniny, ka naka ny anarana Radama II. Teo dia làlam-piainana vaovao, hafa tokoa noho ny tamin' ny teo aloha no niainan' ny Nosy, satria raha lozabe sy tsy mba nandefitra ny Mpanjakavavy Ranavalona I, ity zanany nandimby azy kosa dia tena olon' ny fo sy malalaka. Ny tena mba faniriany dia ny hanamaivana ny fahorian' ny vahoakany sy ny hahasambatra azy.

Toa ny niaina fitsanganana tamin' ny maty ny vahoaka tamin' izany, vahoaka afa-patorana ka nahazo fahafahana. Nandritra ny fotoana fohy nanjakany, dia nomen-dRadama II fahafahana ny andevo rehetra, nasaina natsahatra ny fanenjehana ny Kristiana (Prôtestanta) ary nomeny vahana ny fananganana ny eglizy katôlika rômana, nofoanany ny haban-tseranana, ary nomeny alalana honina ny vahiny.

Noho izy tsy mba nanafina ny fitiavany an' i Frantsa sy ny Andriandehibeny, dia nangataka tamin' i Napoléon III izy hanendry solontenam-panjakana frantsay ao Antananarivo. I Jean Laborde, namana akaikin' ny mpanjaka no voatendry tamin' izany, ary izy kosa dia nanendry an' i Lambert ho lehiben' ny Masoivohon' i Madagasikara tao Paris.

Kanefa ny hatsaram-panahin' ny mpanjaka dia lasa nivadika ho fahalemena ihany koa. Nisy antokon' olona mpankahala azy nitsangana malaky, ka Rabodo vadiny indrindra no lohany tamin' izany. Notoheriny ny fitondran' ny vadiny, ka nikononkonona ny hanjera ny fanjakany izy. Io antoko mankahala an-dRadama II io no nohararaotin' ny Anglisy niaraha-dia mba hahafahany mampahazo laka ny pôlitika viktôriana. I Ellis, misiônera anglisy, no isan' ny nandranitra ny toe-draharaha raha nanaparitaka fa tadiavin' ny Frantsay alaina an-keriny ny tany malagasy ka mila tapahina haingana dia haingana ny fifandraisana amin' i Frantsa sy Napoléon III. Babony hatramin' ny fon' ny praiminisitra Rainivoninahitriniony.

Radama II dia nanandrana ny hamaha ny pôlitikam-piarahamonin' ny mpanjakavavy, saingy roa taona taty aoriana dia noroahin' ny praiministra Rainivoninahitriniony (1852-1865) sy ny fifanarahana amin' ny Andriana sy ny Hova, izay nanandrana namarana ilay fahefana feno an' ny mpanjaka.

Ny 11 Mey 1863 dia nisy nahazo baiko tamin' ny praiminisitra namono an-dRadama II. Rabodo vadiny no voatendry ho mpanjakavavin' i Madagasikara nandimby azy, nitondra ny anarana Rasoaherina.

Rasoherina (1863-1868)

Taorian' ny fanandramam-panonganana dia nomen' ireo tandapa fahafahana manjaka i Rasoherina (1863-1868) vadin-dRadama, raha manaiky fizaram-pahefana amin' ny praiminisitra izy. Izany fifanarahana ara-piarahamonina izany dia ho tanteraka amin' ny alalan' ny fanambadiana manana endrika pôlitika. Nanaiky ny mpanjakavavy Rasoherina ka nanambady an' i Rainivoninahitriniony, ary taorian' ny fanonganana azy dia nanambady ny rahalahiny Rainilaiarivony (1864-1895), izay hanambady an-Ranavalona II (1868-1883) sy an-dRanavalona III (1883-1897).

Raha nanome fahalalahana tanteraka teo amin' ny varotra, ny indostria ary ny finoana isan-karazany Radama II tamin'ny androny, ireo nandimby ny asany kosa dia nanararaotra namoaka karazan-dalàna tamin'ny anaran' ny mpanjakavavy, ka anisan' izany ny famerenana ny famelohana ho faty, saingy ny mpanolotsaina ambony eo amin' ny firenena ihany no mahazo mampihatra izany, ary voaantoka ny fahalalahana ara-pinoana.

Tsy te-hiverina intsony amin' ny hasiahana sy habibiana nanjaka tamin' ny andron-dRanavalona I ny fitondrana vaovao, saingy tsy nekeny kosa ny fifandraharana tamin' i Frantsa izay nosoniavin-dRadama II.

Ny mpanjakavavy, izay notokanana ho mpanjaka tamin' ny 30 Aogositra 1863, dia nitondra ny anaram-boninahitra mpanjakavavy fotsiny, fa ny tena nandidy teo amin' ny fitondrana dia ny praiminisitra Rainivoninahitriniony. Raha nivadika ho prôtestanta ny praiminisitra dia somary nanomboka nandrara ny finoana katôlika izy. Kanefa na dia natahotra ity lehilahy tsy refesi-mandidy ity aza Rasoaherina, dia vitany ihany ny nanolo azy tamin'ny zandriny manaraka azy, Rainilaiarivony, tamin' ny 14 Jolay 1864.

Rehefa narary nandritra ny fotoana lavalava ny mpanjakavavy Rasoaherina dia niamboho tamin' ny 1 Avrily 1868.

Ranavalona II (1868-1883)

Ramoma, zanak' olona mpiray tam-po amin' ny mpanjakavavy Rasoaherina, no nandray ny fiandrianana tamin' ny anarana Ranavalona II ny 3 Septambra 1868. Namoaka ny didy momba ny fandriampahalemana ary namerina ny fivavahana kristianina izy.

Teraka tamin' ny taona 1829 Ranavalona II. Fotoana nifanandrinan' ny Frantsay sy ny Britanika izany ka ny teto Madagasikara dia ny fivavahana kristiana prôtestanta sy katôlika no nisehoan' izany. Ramoma no anaran' ilay mpanjakavavy talohan' ny nahalasa mpanjaka azy. Niakatra teo amin' ny fitondrana izy tamin' ny nahafatesan-dRasoherina. Nanambady an-dRainilaiarivony izay efa vadin' ny mpanjakavavy nodimbiasany izy.

Nahazo laka ny fivavahana prôtestanta tamin' ny androny ary lasa fivavaham-panjakana izany satria natao batisa prôtestanta ny mpanjakavavy. Nodorany ny sampy ka nosoloany ny Baiboly. Niditra malalaka ny fomba vazaha. Nihamaro ka naharatra hatrany amin' ny 30 000 any ho any ny vatan-dehilahy tao amin' ny tafiny izay nampandry tany tany amin' ny Sakalava sy ny hafa koa.

Tamin' ny taona 1883 no nahafatesany sady nandimbiasan-dRanavalona III an-Ranavalona II.

Ranavalona III (1883-1896)

Ranavalona III dia mpanjakavavy malagasy izay nanjaka tao amin' ny Fanjakan' i Madagasikara tamin' ny taona 1883 hatramin' ny taona 1897. Izy no mpanjaka farany tao amin' izany fanjakana izany. Vao 21 taona monja izy tamin' ny taona 1883 raha nandray ny fitondrana tamin' ny nahafatesan-dRanavalona II. Razafindrahety no anarany fahazaza ary ny praiminisitra Rainilaiarivony izay efa vadin' ny mpanjakavavy roa teo alohany no lasa vadiny.

Na dia niady mafy ny tsy hiankina na tamin' ny Frantsay na tamin' ny Britanika aza izy dia nanao sonia ny fifanarahana tao Toamasina tamin' ny taona 1885 izay nahatonga an' i Madagasikara hiankina ara-toekarena tamin' i Frantsa. Nitady fanampiana tamin' i Etazonia sy Britaina Lehibe izy taty aoriana mba hialany amin' i Frantsa nefa tsy tanteraka ny faniriany noho ity firenena ity nifanaiky tamin' ny Frantsay tamin' ny taona 1890 fa hamela an' i Madagasikara ka haka an' i Zanzibar.

Niharihary ny tsy faneken-dRanavalona III ny ho eo ambany fifehezan' ny Frantsay ka tamin' ny taona 1895 ny tafika frantsay notarihin' i jeneraly Duchesne dia naka an' Antananarivo. Izany fidiran' ny Frantsay an-keriny izany dia niteraka korontana eran' ny Nosy nefa nanaiky ny ho ambany fiarovan' i Frantsa ny fanjakan-dRanavalona III tamin' ny farany, tamin' ny taona 1896.

Naongan' ny Frantsay tamin' ny fitondrany Ranavalona III tamin' ny taona 1897 nahatongavan' ny jeneraly Galiéni teto Madagasikara ka natao sesitany tany La Réunion avy eo tany Aljeria noho ny raharaha Menalamba izay fihetseham-bahoaka nanoheran' ny Malagasy ny fanjanahan-tany. Maty tany an-tsesitany Ranavalona III tamin' ny taona 1917. Lasa zanatany frantsay tanteraka amin' izay i Madagasikara.

Mpanjaka merina farany teto Madagasikara ary nalefa sesitany tany Alzeria.

I Madagasikara faha fanjanahan-tany (1896 - 1960)

Ny prôtektôrata

Nohamarinin' ny Frantsay ny fananganana prôtektôrata noho ny fitakiany ireo nosy toa an' i Nosy Be sy i Nosy Boraha (Sainte Marie) ary noho ny fifanarahana nosoniavin' ny mpanjakan' ny Sakalava sy ny antontan-taratasy nosoniavin' ny mpanjaka Radama II, anisan' izany ny taratasy nampanaovina sonia izay niangavy an' i Napoléon III hanohana ny fanonganana an-dRanavalona I, sy ny fifanarahana fananan-tany tamin' ilay mpandraharaha frantsay Joseph-François Lambert (ny Charte Lambert) izay nofoanana tamin' ny famonoana an-dRadama II tamin' ny taona 1863.

Nambaran' i Frantsa ny maha prôtektôrata an' i Madagasikara tamin' ny taona 1882, rehefa nanao fifanarahana tamin' i Britaina Lehibe (izay firenena eorôpeana voalohany nanana hery sy fisiana maharitra teto Madagasikara nanomboka tamin’ ny taona 1820 tany ho any), izany dia takalon' ny faneken' ny Frantsay ny fitakian' io firenena io an' i Zanzibar.

Nolavin-dRanavalona II sy Ranavalona III ary Rainilaiarivony praiminisitra ny fitakiana ny satan' ny prôtektôrata. Nanapoaka baomba tamin' ny tanàna amorontsiraka i Frantsa mba hanamafisany ny fitakiany, saingy mbola nitohy nitantana ny raharahany tsy nisy fitsabahan' ny firenena hafa firy ny Fanjakan' i Madagasikara.

Nanafika an' i Madagasikara i Frantsa tamin' ny taona 1883, izany dia fantatra tamin' ny anarana hoe Ady Hova-Frantsay voalohany. Tany amin' ny faran' ny ady dia namela ny tanànan' Antsiranana (Diego Suarez) ho an' i Frantsa ny Fanjakan' i Madagasikara ary nandoa vola 560 000 francs ho an' ireo mpandova an' i Lambert.

Tamin' ny taona 1890, ny Anglisy dia nanaiky ny fananganana prôtektôrata frantsay eto amin' ny Nosy, saingy tsy neken' ny governemantan' ny Fanjakan' i Madagasikara ny fahefana frantsay. Nanafika ny seranan-tsambon' i Toamasina sy Mahajanga, tamin' ny Desambra 1894 sy Janoary 1895 ny tafika frantsay.

Vokatry ny fanoherana ny prôtektôrata ihany dia niakatra ho any Antananarivo ny vondro-miaramila frantsay, ary namoy olona maro noho ny tazomoka sy aretina hafa. Ny miaramila mpanatevina dia tonga avy tany Alzeria sy Afrika atsimon' i Sahara. Rehefa tonga tany amin' ny tanàna ny miaramila frantsay tamin' ny Septambra 1895, dia namotika ny lapan' ny mpanjaka tamin' ny alalan' ny tafondro mavesatra, izay nahafaty tandapa maro ka nanery an-dRanavalona III hampitsahatra ny ady. Nogadraina ny mpanjakavavy Ranavalona III sy ny praiminisitra Rainilaiarivony.

Ny prôtektôrata no sata nifehy an i Madagasikara rehefa tsy nanam-pahefana intsony ny Fanjakan' i Madagasikara tamin' ny taona 1882, izay nanombohan' ny fanjanahan-tany frantsay teto Madagasikara. Ny Frantsay no nifehy ny raharaham-bahiny sy ny varotra ivelany tao amin' ny Fanjakan' i Madagasikara.

Velona ny fikomian' ny Menalamba, ho setrin' ny tsy fahombiazan' ny fitondran' ny mpanjaka, sy noho ny fitomboan' ny fisian' ny Eorôpeana teto amin' ny Nosy, ary noho ny fielezan' ny fivavahana kristiana. Ny hetsi-pioirana roa taona niorina ho valin' ny famaboan' ny Frantsay ny lapan' ny mpanjaka dia nilatsaka tanteraka tamin' ny faran' ny taona 1897.

Nampiditra an' i Madagasikara ho tanim-pirenena frantsay i Frantsa tamin' ny taona 1896 ary, nanafoana ny Fanjakan' Imerina. Taorian' ny famaizana mamaivay ny fikomiana tamin' ny taona 1897, dia novonoin' ny Frantsay ireo izay anisan' ny fianakavian' ny mpanjaka merina, ary nalefany sesitany tany La Réunion aloha ny mpanjakavavy, Ranavalona III, ary tatỳ aoriana tany Alzeria, ary tany no nahafatesany tamin' ny taona 1917.

Madagasikara, zanatany frantsay

Niorina ny zanatany frantsain' i Madagasikara rehefa nanameloka ny mpanjakavavy Ranavalona III sy nanao sesitany azy ny Frantsay sady namarana ny fizakan-tenan' ny prôtektôrata teo aloha.

Nisy ny fanoherana nataon' ny mpiady anaty akata ka naharitra dimy ambin' ny folo taona ny "fampandrian-tany" nataon' ny fitondrana frantsay, ho setrin' izany, izay nahafaty Malagasy miisa eo anelanelan' ny 100 000 sy 700 000.

Orinasa lehibe no nomena alalana hitrandraka ny hazo any an' ala sy ny harena an-kibon' ny tany. Nomena ampahan-tany koa ny lohandohany amin' ny teratany tsy nivadika tamin' ny fitondrana frantsay. Namelomana ny orinasa frantsay ny asa an-terivozona ary nampandoavina hetra ny tantsaha.

Nampihatra ny "politique de races" ny maresaly Gallieni tamin' ny fanararaotany ny tsy fisaraham-bazana teo amin' ny Merina sy ny mponina amoron-tsiraka.

Nipoitra teo amin' ny manam-pahaizana merina ny fanoherana ny fanjanahantany frantsay, ka mpitondra fivavahana prôtestanta malagasy, ny pasitera Ravelojoana, tao Antananarivo, no nitarika azy. Niforona tamin' ny taona 1913 koa ny fikambanana miafina nantsoina hoe Vy Vato Sakelika (VVS) izay niaro ny maha izy azy ny Malagasy. Ny tolona nataon' izy ireo no nahatonga ny Frantsay hamela ny Malagasy hanana ny solontenany tao amin' ny governemanta.

Ny fiverenan' ny Malagasy niady nandritra ny Ady Lehibe Faharoa sy ny herin' ny hetsika manohitra ny fanjanahantany dia nandrisika ny fitakiana fahaleovantena. Niverina teto Madagasikara i Jean Ralaimongo tamin' ny taona 1924, ary niditra anatiny tamin' ny famahana ny olana momba ny asa izay niteraka disadisa nanerana ny Nosy.

Taorian' ny Ady Lehibe Faharoa ihany no naneken' i Frantsa ny endriky ny fizakan-tena malagasy teo ambany fiahian' ny Frantsay. Tamin' ny fararanon' ny taona 1945, nisy ny fifidianana ny solontena avy eto Madagasikara ho ao amin' ny Antenimiera Mpanorina tamin' ny Repoblika fahefatra frantsay tao Paris, tsy iza ireo fa i Joseph Raseta sy i Joseph Ravoahangy, izay nanohana ny fizakan-tenan' ny vahoaka araka ny Dinan' i Atlantika tamin' ny taona 1941 sy ny Fihaonambe tao Brazzaville tamin' ny 1944. Raseta sy Ravoahangy ary i Jacques Rabemananjara dia nikarakara ny fanaganana ny antoko pôlitika Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM) tamin' ny fiandohan' ny taona 1946, izay nahitana indrindra ny Andriana merina sy ny Hova. Anisan' ny mpifanandrina tamin' ny MDRM ny Parti des Déshérités de Madagascar (PADESM), izay nahitana ny mponina amorontsiraka (ny Tanindrana) sy taranaky ny andevo merina (ny Mainty).

Ny lalàm-panorenan' ny Repoblika Fahefatra frantsay tamin' ny taona 1946 dia nanome ny Malagasy rehetra zom-pirenena feno mifanitsy amin' ny an' ny olom-pirenena any Frantsa. Tsy nifanaraka amin' ny tanjon' ny MDRM izay nikendry fahaleovan-tena feno ho an' i Madagasikara anefa ny pôlitika fampitovian-jo tao anatin' ilay rafitra.

Na dia teo aza ny fanavaozana maro dia mbola tsy nilamina ny sehatra pôlitika teto Madagasikara.

Fikomiana tamin' ny taona 1947

Tamin' ny 29 Marsa 1947 dia nipoaka ny Tolom-bahoaka teto Madagasikara, izay nanoherana ny fanjanahan-tany frantsay.

Nisy ny famaizana niteraka ra mandriaka nataon' ny tafika frantsay izay nahafatesana olona an' aliny maro. Tombanana eo amin' ny 11 000 hatramin' ny 80 000 ny isan' ny maty teo amin' ny Malagasy. Nanao "ady psikôlôjika" ny tafika frantsay: natsipy velona avy ao anaty fiaramanidina ny olona voarohirohy mba hampihorohoroana ny mponina.

Na dia nilaza hatrany ny maha tsy manan-tsiny azy aza ny mpitarika ny MDRM dia nanafoana ity antoko ny Frantsay. Notsarain' ny fitsarana miaramila frantsay ny mpitarika ny fikomiana ary novonoiny sasany tamin' izy ireo. Nisy koa fitsarana hafa izay nanamelohana olona niisa 5 000 ka hatramin' ny 6 000, ary ny sazy dia fanagadrana hatramin' ny famonoana ho faty.

Fizorana mankany amin' ny fahaleovan-tena

Tamin' ny 1956, ny governemanta frantsay dia nanavao ny fanomezan-toky ho amin' ny fizakan-tenan' i Madagasikara bebe kokoa tamin' ny alAlan' ny Loi-cadre Defferre ("Lalàna Lasitra") izay nanome zo ny rehetra hahazo mifidy. Nisy fiantraikany lehibe teto Madagasikara ny fepetra momba ny fifidianana ho an' ny rehetra noho ny fisaratsarahana ara-poko sy ara-pôlitika teo amin' ny Merina sy ny Tanindrana. Ny Merina mantsy no nanana solontena betsaka indrindra tao amin' ireo avara-pianarana vitsy izay hany afaka nandray anjara tamin' ny fifidianana tamin' ireo taona voalohan' ny fitondrana frantsay.

Tamin' ny fiafaran' ny taompolo 1950 no niorenan' ny antoko pôlitika roa lehibe. Tao ny Parti Social Démocrate de Madagascar (PSD) vao niforona izay notarihin' i Philibert Tsiranana, mpankasitraka ny fizakan-tena ary nitazona fifandraisana akaiky tamin' i Frantsa sady nahitana indrindra ny Tanindrana. Tao koa ny Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara (AKFM) izay manohana ny fahaleovantena tanteraka amin' i Frantsa, nahitana indrindra ny Merina ankilany, teo ambany fitarihan' i Richard Andriamanjato.

Tsy tian' ny Frantsay ny zavatra notakin' ny AKFM, dia ny fanaovana fananam-pirenena ny orinasan' ny vahiny, fanaovana fananana iombonana ny tany famokarana, fanagasiana ny fiaraha-monina lavitry ny soatoavina sy ny fomba amam-panao frantsay (indrindra fa ny fampiasana ny teny frantsay), ny tsy fiandaniana eo amin' ny sehatra iraisam-pirenena, ary ny fialana amin' ny Zone Franc.

Tamin’ny 29 Avrily 1959, ny Antenimiera Mpanorina malagasy dia nanolotra lalàmpanorenana izay nalaina tahaka tamin' ny an' ny Repoblika Fahadimy frantsay. Ity lalàmpanorenana vaovao ity dia manome fahefana mpanatanteraka matanjaka izay noraisin' ny filoham-pirenena. Tamin' ny 1 Mey 1959, nivory ny kôlejin' ny mpifidy vaventy ahitana mpikambana ao amin' ny Antenimiera, mpanolotsainam-paritany ary solontena avy amin' ny kaominina mba hifidy ny filoham-pirenena voalohany. Kandidà efatra no nifaninana, ka i Philibert Tsiranana no nandresy tamin' ny vato 113 amin' ny 114.

Ny filoham-pirenena malagasy Philibert Tsiranana manao sonia miaraka amin' i Michel Debré ny fifanarahana momba ny fahaleovan-tenan' ny Repoblika Malagasy.

Nangataka tamin' ny fomba ôfisialy ny fahaleovantena i Tsiranana ary natomboka tao Paris ny fifampiraharahana tamin' ny 11 Febroary 1960. Nitarika izany ny minisitry ny Atitany malagasy André Resampa sy ny sekreteram-panjakana frantsay Jean Foyer. Izany no niteraka ny fanaovan-tsonia, tamin' ny 2 Avrily nataon' i Michel Debré sy Philibert Tsiranana, ny fifanarahana roa, ny iray momba ny fahaleovantena sy ny famindram-pahefana, ny iray momba ny fiaraha-miasa (coopération). Nambara am-pahibemaso ny fahaleovan-tenan' i Madagasikara tamin' ny taona 1960 teo amin' ny kianjan' i Mahamasina.

Azo lazaina ho nitondra fandrosoana sy fivoaram-piainana teo anivon' ny andavan' andron' ny Malagasy ihany raha ny fivoarana teo amin' izao tontolo izao no jerena. Saingy teo amin' ny lafiny pôlitika izay novolavolain' ny fanjanahantany ho tsy afaka hijoro sy hahaleo tena no mandrafitra ny tantaran' i Madagasikara ka niteraka ny fivakisan' ny firaisankina izay fototry ny maha Nosy azy.

I Madagasikara mahaleotena

Ny Repoblika Voalohany (1960 - 1973)

Philibert Tsiranana

tIty no vanim-potoana nandraisan' ny Malagasy ny fitantanana ny fireneny indray, izany hoe mitovy amin' ny firenena rehetra eran-tany i Madagasikara. Nantsoina hoe Repoblika Malagasy ny repoblika voalohay. I Tsiranana Philibert no filohan' i Madagasikara tamin' ny 1 Mey 1959 hatramin' ny 11 Ôktôbra 1972.

Tamin' ny 1 Jolay 1959 dia nivory ny Antenimieram-Pirenena ka nametraka ny fitokisany taminy ho filohan' ny Repoblika Malagasy voalohany mizaka tena. Tamin' ny 26 Jona 1960 no nahazo ny fahaleovan-tenany i Madagasikara.Tamin' ny 30 Marsa 1965 dia voafidy fanindroany hitondra ny firenena i Philibert Tsiranana. Tamin' ny 30 Janoary 1972 dia voafidy fanintelony ho filoha izy.

Ny mpanohitra ny mpitonda tamin' izany fotoana izany dia nihevitra ny toejavatra ho "saritsarim-pahaleovantena" ihany, satria ny sehatra rehetra dia nakan' ny mpitondra tamin' izany fankatoavana tany amin' ny firenena nanjanaka teo aloha. Ary izay no niteraka ny fanehoam-panoherana ny taona 1972. Tamin' ny 13 Mey 1972 ny tolon' ny mpianatra teo amin' ny Kianjan' ny Fahaleovantena teo Analakely, izay nitakiana koa ny fanagasiana, ka nahatonga ny fionganan' ny fitondrana Tsiranana.

Ny Repoblika Faharoa (1973 - 1991)

Taorian' ny faharavan' ny fitondran' ny Repoblika Voalohany dia nisy ny Tetezamita izay fotoana noheverina handinihan-tena teo amin' ny tantaran' i Madagasikara.

Ramanantsoa sy Ratsimandrava

Gabriel Ramanantsoa

Ny Jeneraly Ramanantsoa no nisahana ny andraikitra feno teo saingy noho ireo tarazo nisy vokatry ny teritery tamina sokajin-javatra maromaro teto anatiny sy tany ivelany dia voatery nametra-pialana ny lehilahy ka namindra ny fahefana. Ny kôlônely Ratsimandrava no nandray izany tamin-kafanam-po tokoa; ary mbola tsy afaka ao am-pon' ny Malagasy niaina izany fotoana izany ilay fehezan-teny malaza hoe: "Tsy hiamboho adidy aho mon Général !".

Pejy iray teo amin' ny tantaran' i Madagasikara io, ary noheverina fa teboka hiaingana hiatrehana ny fandrosoana eran-tany. Teo vao nihevitra fa ho afaka tanteraka ny vanim-potoanan' ny fanjanahan-tany. Herinandro ihany anefa ny faharetan' izany satria maty voatifitra ny kolonely Ratsimandrava ny 11 febroary 1975. Dia nisy Tetezamita indray teo fa tsy naharitra an-taona fa am-bolana ihany.

Ny filoham-pirenena Ratsiraka Didier

Didier Ratsiraka

Ny kapitenin-tsambo Ratsiraka Didier no voatendry hitondra an' i Madagasikara taty amin' ny faran'ny taona 1975. Niezaka ny hitondra hevi-baovao sy fijery vaovao tamin' ny alalan' ny fandaharan' asa iray dia ny Boky Mena ity manamboninahitra tantsambo ity ary naharesy lahatra ny maro tamin' ny Malagasy izy tamin' izany.

Noho ireo toe-javatra maro nitranga ka niteraka fahoriana sy fahasahiranana lalina teo amin' ny fiainam-pirenena, dia voatery ny vahoaka izay nentanin' ny antoko pôlitika sahy nanohitra ny fitondran-dRatsiraka Didier naneho fa tsy afaka ny hiaritra intsony. Anisan' ny nitsikerana azy ny nanaovany ny fanagasiana izay ezaka nataony hanomezana fahafaham-po ny fitakiana tamin' ny taona 1972. Rehefa nitokona am-bolana vitsivitsy ny vahoaka dia resy lahatra ny mpitondra fa tsy afaka hampandeha ny fitondrana intsony ka nifampiraharaha tamin' ny mpanohitra izay neken' ny vahoaka ho mpitondra ny feony.

Ny Repoblika Fahatelo (1991 - 2014)

Ny filohan' ny HAE Zafy Albert

Albert Zafy

Ny 31 Ôktôbra 1991 no nanamarika ny fiafaran' ny Repoblika faharoa ary koa varavarana nisokatra hoan' ny Repoblika fahatelo. Na dia tsy nanapa-kevitra firy intsony teo amin' ny fitantanan-draharaham-panjakana aza Ratsiraka dia mbola nitazona ihany ny anaram-boninahitra maha filohan' ny Repoblika azy ihany.

I Zafy Albert no nitazona ny andrikitra teo amin' ilay andrim-panjakana atao hoe Haute Autorité de l'Etat (HAE) natao hampijoroana ny Repoblika fahatelo. Narafitra ny lalàm-panorenana vaovao, natao daholo izay rehetra hita fa madilana tokony ho tetenina tamin' ny lasa.

Ny filoham-pirenena Zafy Albert

Ny taona 1993 vao tafajoro tanteraka ny repoblika fahatelo, lany ho filoham-pirenena tamin'izany i Albert Zafy izay nanankinan' ny ankamaroan' ny malagasy ny safidiny. Sahirana teo amin' ny fitadiavam-bahaolana ara-toekarena ireo mpitondra ka niteraka fifanoheran-kevitra teo amin' ireo samy mpiara-mitolona izany, ka ny taona 1996 dia voatery naato tamin' ny asany maha filoham-pirenena azy i Zafy Albert, io dia ny lalam-panorenana ihany no nahafahana nampiato azy ary sambany teo amin' ny tantaran' i Madagasikara no nisy fanonganam-panjakana tao anatin' ny fanajana ny lalàna tanteraka.

Ratsirahonana Norbert, filohan' ny Tetezamita

Norbert Lala Ratsirahonana

Dia nitsangana ny tetezamita notarihin-dRatsirahonana Norbert izay filohan' ny Fitsarana Avo momba ny Lalàmpanorenana tamin' izany. Dia nikarakara ny fifidianana izay ho filoham-pirenena hasolo an' i Zafy izy. Nirotsaka hofidina indray teo Ratsiraka ka niverina nifaninana indray izy sy Zafy.

Ny filoham-pirenena Ratsiraka Didier

Tafaverina ho filoha indray Ratsiraka tamin' ny taona 1997 ary nanitsy ny lalàmpanorenana ka ny mahaolona sy ny tontolo iainana indray no nentiny handresena lahatra ny Malagasy.

Niditra tamin' ny fizarana faharoan' ny Repoblika fahatelo teo ny firenena malagasy, 5 taona no niainana izany foto-kevitra vaovao izany, izay fotoana ninian'ny malagasy maro tsy notoinina. Na dia noheverina ho manana traikefa sy fahaizamanao noho ny fotoana maro nitondrany an' i Madagasikara aza Ratsiraka, dia tsy nisy fanavaozana nentiny teo amin' ny fitantanana. Raha ny fifanarahana iraisam-pirenena no jerena dia nitohy avokoa ireny rehefa niato nandritra ny fotoana nitondran' i Zafy Albert. Maro ny vola fanampiana sy nindramina nentina hanatsarana ny fahefa mividin' ny vahoaka, saingy tsy nisy fiantraikany teo amin' ny tantsaha indrindra.

Voamariky ny firongatry ny andiam-balala ny taom-pambolena ary zary lasa niteraka famoronana asa vaovao ny famongorana ny andiam-balala sy ny atodiny. Ny zanaky ny filoha no nahazo izany tsena izany, saingy tsy dia nifanaraka loatra tamin' ny vokatra nandrasana no azo.

Ny filoham-pirenena Ravalomanana Marc

Ny filoham-pirenena Marc Ravalomanana

Ny taona 1999 nisy ny fifidianana izay ho ben' ny tanàna ka tamin' izany no nipoirana olona vaovao teo amin' ny sehatra pôlitika. Anisan' ireny ny mpandraharaha tompon' ny orinasa Tiko, izay tsy fantatra fa ny vokatra vokarin'ny orinasany ihany no fantatra. Ravalomanana Marc no nanana fahasahiana nijoro hitondra fijery vaovao. Mbola tanora sy tsy mbola heno teo amin' ny tontolo pôlitika malagasy ity lehilahy ity ka nanaitra ny mponin' Antananarivo izay toerana nilatsahany ho fidina.

Nanangana fikambanana izy nahazoany nilatsaka dia ny Tiako i Madagasikara tamin' izany. Nisy akony teo amin' ny fiainam-pirenena malagasy ny fitantanany ny renivohitra. Fa niezaka nitondra fanavaozana sy fanatsarana ny tanàna izy, indrindra ny lalana. Noho ity ben' ny tanànan' Antananarivo manana fahasahiana dia nipoitra tsikelikely ny olana taminy sy ny fitondram-panjakana foibe. Rehefa ho tonga ny fotoam-pifidianana izay ho filoham-pirenena dia nirotsaka ho fidina Ravalomanana Marc. Rehefa nirotsaka izy dia lany ho filoham-pirenena indroa ka nitondra nandritry ny 07 taona, izany hoe ny taona 2002 ka hatramin' ny taona 2009.

Andry Rajoelina

Andry Rajoelina, filohan' ny Tetezamita

Nanao ny fianianana amin' ny maha filohan' ny Tetezamita azy i Andry Rajoelina tamin' ny 21 Marsa 2009 na dia tsy nankatoavin' ny fianakaviambe iraisam-pirenena aza izany. Araka ny hevitr' ireo izay tsy momba azy dia naka ny fahefana teto Madagasikara izy tamin' ny alàlan' ny fanonganam-panjakana.

Ny Repoblika Fahefatra (2014 --)

Ny filoham-pirenena Hery Rajaonarimampianina

Hery Rajaonarimampianina

I Hery Rajaonarimampianina dia kandidà tamin' ny fifidianana ny filoham-pirenena ny taona 2013. Faharoa izy tamin' ny valin' ny fihodinana voalohany, ary izy no mitarika ara-bato amin' ny fihodinana faharoa. Lany tamin' ny salan' isa 53,41 % izy tamin' ny fihodinana faharoa nanoloana ny kandidà Jean Louis Robinson. Na dia nolazain' ny mpanohitra azy fa nisy ny hala-bato, dia voambara ho filoha lany tamin' ny fifidianana filoham-pirenena voalohan' ny Repoblika fahefatra izy tamin' ny 17 Janoary 2014. Nandray ny fahefana tamin' ny 25 Janoary 2014 izy.

Ny filoham-pirenena Andry Rajoelina

Ny fifidianana natao tamin' ny ny volana Desambra 2018 no nitondra an' i Andry Rajoelina teo amin’ ny fitondrana ny firenena mandritra ny dimy taona. Nandrombaka ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin' ny volana Mey 2019 ihany koa izy ary nahazo ny maro anisa tanteraka tao amin’ ny Antenimieram-Pirenena.

Jereo koa

Tantara momba ny fanjanahantany

• Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara

• Madagasikara zanatany frantsay

• Tolom-bahoaka tamin'ny 1947
• Ady Hova-Frantsay
• Tolon' ny mpianatra

Repoblika nifandimby

• Repoblika Voalohany (Repoblika Malagasy)
• Repoblika Faharoa (Repoblika Demôkratika Malagasy)
• Repoblika Fahatelo (Repoblikan' i Madagasikara)
• Repoblika Fahefatra (Repoblikan' i Madagasikara)

Ankapobeny

• Tanàna eto Madagasikara
• Governemanta malagasy
• Pôlitika ao Madagasikara
• Kolontsaina malagasy
• Fivavahana eto Madagasikara
• Fiteny eto Madagasikara
• Foko eto Madagasikara
• Jeôgrafian' i Madagasikara

Boky sy rohy azo anovozan-kevitra

Amin' ny teny anglisy

• Adelaar, K.A (2006), "The Indonesian migrations to Madagascar: Making sense of the multidisciplinary evidence", in Adelaar, Austronesian diaspora and the ethnogenesis of people in Indonesian Archipelago, LIPI PRESS.
• Allen, Philip M. & Maureen Covell (2005). Historical Dictionary of Madagascar 2nd ed. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. ISBN 0-8108-4636-5.
• Allen, Philip M. (1995). Madagascar: Conflicts of Authority in the Great Island. Boulder, Colorado: Westview Press. ISBN 0-8133-0258-7.
• Bellwood, Peter, James J. Fox et Darrell Tryon (éds.), The Austronesians Historical and Comparative Perspectives, Australian National University, 2006
• Blench, Roger, "Musical instruments and musical practices as markers of Austronesian expansion", 18th Congress of the Indo-Pacific Prehistory Association, Manila, March 26, 2006.
• Brown Mervyn (1978), Madagascar Rediscovered: A history from early times to independence
• Brown, M. (1978), Madagascar Rediscovered: A History from Early Times to Independence (London: Damien Tunnacliff)
• Burney, D.A., L.P. Burney, L.R. Godfrey, W.L. Jungers, S.M. Goodman, H.T. Wright, and A.J. Jull. 2004. "A chronology for late prehistoric Madagascar", Journal of Human Evolution, 47, 25–63.
• Campbell, G. (1981) Madagascar and slave trade, 1850–1895, JAH
• Colby, Reginald. "Madagascar: The Great Island" History Today (Jan 1962) 12#1 pp 33–41
• Dahl, Otto Christian, Migration from Kalimantan to Madagascar, Oslo, Norwegian University Press, 1991. (ISBN 82-00-21140-1)
• Edkvist, Ingela, The performance of tradition: an ethnography of Hira Gasy popular theatre in Madagascar, Dept. of Cultural Anthropology and Ethnology, Uppsala University, 1997.
• Hagelberg et alii, "A genetic perspective on the origins and dispersal of the Austronesians. Mitochondrial DNA variation from Madagascar to Easter islands"
• Hurles, Matthew E.; Sykes, Bryan C.; Jobling, Mark A.; Forster, Peter (May 2005). "The Dual Origin of the Malagasy in Island Southeast Asia and East Africa: Evidence from Maternal and Paternal Lineages". The American Journal of Human Genetics. 76 (5): 894–901. doi:10.1086/430051. PMC 1199379. PMID 15793703.
• Hurles, Matthew E.; Sykes, Bryan C.; Jobling, Mark A.; Forster, Peter (May 2005). "The Dual Origin of the Malagasy in Island Southeast Asia and East Africa: Evidence from Maternal and Paternal Lineages". The American Journal of Human Genetics. 76 (5): 894–901. doi:10.1086/430051. PMC 1199379. PMID 15793703. (ISSN 0002-9297)
• Jones, Arthur M., Africa and Indonesia. The Evidence Of The Xylophone And Other Musical And Cultural Factors, Leiden, E.J.Brill, 1971.
• Kent, Raymond K., From Madagascar to the Malagasy Republic, Greenwood Press, 1962. ISBN 0-8371-8421-5
• Mervyn Brown (2000). A History of Madagascar. Princeton: Markus Wiener Publishers. ISBN 1-55876-292-2.
• Mutibwa, P.M. (1989). "Madagascar 1800-80". In J. F. Ade Ajayi (ed.). Africa in the Nineteenth Century until the 1880s. General History of Africa. Vol. 6. UNESCO. pp. 412+. ISBN 978-0435948122.
• Rabarioelina, Ndriana (Rev. Dr.) (2010), "Biblical Relations between Israel and Madagascar", Doctoral Thesis of Theology, SAHTS, États-Unis, 2010, 458 pages. Abstract in Saint-Alcuin House Journal, Volume 8, N°1, USA, 2011. And in Library of Congress, number ISSN 1548-4459, USA.
• Randrianja Solofo, Ellis Stephen (2009), Madagascar. A short history, London, Hurst & Company, 2009.
• Razafindrazaka, Harilanto, et alii (2009) "A new deep branch of Eurasian mtDNA macrohaplogroup M reveals additional complexity regarding the settlement of Madagascar", BMC Genomics.
• Rebecca L. Green: Merina. The Rosen Publishing Group, New York, 1997, ISBN 0-8239-1991-9 (The heritage library of African peoples). Google Books
• Ricaut et alii (2009), "A new deep branch of Eurasian mtDNA macrohaplogroup M reveals additional complexity regarding the settlement of Madagascar", BMC Genomics
• Schmidhoffer, August, "Some Remarks On The Austronesian Background of Malagasy Music", 2005.
• Stephen Ellis and Solofo Randrianja, Madagascar – A short history, London, 2009
• Thompson, V. (1965), The Malagasy Republic: Madagascar today. Stanford University Press.

Amin' ny teny frantsay

• Charlotte Liliane Rabesahala-Randriamananoro, Ambohimanga-Rova : approche anthropologique de la civilisation merina (Madagascar), Paris, Le Publieur, 2006, 393 p. (ISBN 2-85194-307-3. Texte remanié d’une thèse soutenue à l’Université de La Réunion en 2002. (French)
• De Coppet, Marcel, Madagascar, Paris, Encyclopédie de l'Empire français, 2 vol. 1947
• Deschamps, Hubert, Madagascar, Paris: Presses Universitaires de France, 1976.
• Domenichini-Ramiaramana, Michel, Instruments de musique des Hautes-Terres de Madagascar, Master's thesis Paris 1982.
• Fremigacci, Jean "La vérité sur la grande révolte de Madagascar", dans L’Histoire n°318, mars 2007, p. 36–43
• Rajaonarimanana, Narivelo (1990), Savoirs arabico-malgaches : la tradition manuscrite des devins Antemoro Anakara (Madagascar), Institut national des langues et civilisations orientales. (French)
• Ramamonjy, Georges (1952), "De quelques attitudes et coutumes merina", in Mémoires de l'Institut scientifique de Madagascar (Tananarive), série C, Sciences humaines, 1 (2), 1952, p. 181–196. (French)
• Raombana (l'historien) (1809–1855), Histoires, Edition Ambozontany, Fianarantsoa, 3 Volumes.
• Rombaka, Jacques Philippe (1963), Tantaran-drazana Antemoro-Anteony, Antananarivo, Imprimerie LMS, pp. 10–11.
• Rombaka, Jacques Philippe (1970), Fomban-drazana Antemoro – usages et coutumes antemoro, Ambozontany, Fianarantsoa, 121 p. (French)
• Sachs, Curt, Les instruments de musique de Madagascar, Paris, Institut d’ethnologie, 1938.
• Simon, Pierre (2006), La langue des ancêtres. Une périodisation du malgache de l’origine au XVIe siècle, Paris, L’Harmattan.
• Vérin, Pierre, Madagascar, Paris, Karthala, 2000.

Amin' ny teny malagasy

• Ramilison, Emmanuel (Pastora) (1951), Andriantomara-Andriamamilazabe. Loharanon' ny Andriana nanjaka eto Imerina, Imprimerie Ankehitriny. (Malagasy)
• Rasamimanana, Joseph (Dr.) (1909) et Louis de Gonzague Razafindrazaka (Governor), Ny Andriantompokoindrindra, Antananarivo, 50 pages. (Malagasy)
• Ravelojaona (Pastora) (1937–1970), Firaketana ny Fiteny sy ny Zavatra Malagasy, Encyclopedic Dictionary, Antananarivo, 5 Volumes. (Malagasy)