Sakalava

Ny Sakalava dia vondrom-poko lehibe any amin' ny tapany andrefana sy avaratra-andrefana ary atsimo-andrefan' i Madagasikara.

Lehilahy sakalava

Any Ampasimena (any avaratra) no manomboka ny faritra nentim-paharazana onenan' ny Sakalava, ka mianatsimo mihazo an' Analalava, Mahajanga, Besalampy, Maintirano, Morondava, Morombe ary Toliara.

Ny vondrom-poko mifanila vodirindrina aminy kosa dia ny Antakarana any avaratra, ny Tsimihety (ao avaratra-atsinanana) sy ny Merina (ao atsinana) sy ny Betsileo (ao atsinanana), ary ny Bara (ao atsimo-atsinanana) sy ny Mahafaly (ao atsimo). Ny Lakadrano Môzambika no mamaritra azy avy ao andrefana. Mahatratra 6,2 %n' ny mponina manontolo eto Madagasikara ny Sakalava tamin' ny taona 2014, izany hoe 1 210 000 mahery . Ny anaran' izy ireo dia midika hoe "olona any amin' ny lohasaha lava".

Mizara ho faritra efatra ny vondrom-poko sakalava, dia ireto:

• ny Sakalavan' i Boina: renivohitra Mahajanga;
• ny Sakalavan' Ambongo: renivohitra Besalampy;
• ny Sakalavan' i Menabe: renivohitra Morondava;
• ny Sakalavan' i Fiherenana: renivohitra Toliara.

Mampiavaka ilay foko

Ny fitsinjaran' ny vondrom-poko eto Madagasikara

Ny Sakalava dia manondro vondrona foko vitsivitsy kely kokoa izay nahaforona fanjakana iray taloha, fa tsy foko tokana ranoray. Ny niavian' ny teny hoe Sakalava sy ny heviny mihitsy dia mbola resabe. Ny fanazavana mahazatra indrindra dia ny dikanteny malagasy amin' ny Sakalava midika hoe "lohasaha lava", manondro ny toetran' ny tany somary lemaka any amin' ny tapany andrefan' i Madagasikara.

Tantara

Nanomboka nanorim-ponenana teto Madagasikara teo anelanelan' ny taona 400 sy 900 ny Aostrôneziana. Tonga tamin’ ny sambo izy ireo ary vondron' olona avy any Azia Atsimo-Atsinanana. Tamin' ny taonjato faha-8 ny tanàna voamarim-pisiana voalohany indrindra, tany amin' ny Nosy Mangabe sy tany amin' ny lohasahan' i Mananara. Tonga teto Madagasikara tamin' ny taonjato faha-9 ny tantsaha miteny banto, avy any Afrika Andrefana.

Araka ny voalazan' i Gwyn Campbell, "ny angon-drakitra momba ny fototarazo marina indrindra hatramin' izao dia manondro fa ny trano fonenana tany amin' ny morontsiraka avaratra-andrefana, dia nisy tokantrano 20 fara-fahakeliny, izay nonenan' olona manodidina ny 500 eo ho eo, na mifangaro fototarazo, ka ny antsasany aostrôneziana ary ny antsasany afrikana. Tonga tany amin' ny faritra avaratra amin' ny Nosy ny mpivarotra Soahily, Arabo sy Indiana ary Tamily. Nitombo isa ny andevo afrikana nampidirina teto amin' ny Nosy teo anelanelan’ ny taonjato faha-15 sy faha-18, indrindra fa tany amin’ ny faritra misy ny Sakalava ankehitriny. Io firohotan’ ny olona isan-karazany io no niteraka ny foko malagasy isan-karazany tamin' ny tapaky ny taonarivo faha-2. Ny mpivarotra pôrtogey no Eorôpeana voalohany tonga tamin’ ny taonjato faha-15, narahin' ny fanjakana eorôpeana hafa.

Ny fomba amam-panao noforonin' Andriamisara no nolovain' ny Sakalava. Taorian' ny taona 1610 ny taranany, Andriandahifotsy, no nanitatra ny tanin' ny fanjakana sakalava nianavaratra, niampita ny reniranon' i Mangoky, nampian' ny fitaovam-piadiana azo tamin' ny alalan' ny varotra andevo. Ny zanany roa lahy, Andriamanetiarivo sy Andriamandisoarivo (antsoina koa hoe Tsimanatona) dia nanitatra hatrany amin' ny faritr' i Tsongay (Mahajanga ankehitriny).

Nanomboka nanitatra ny fahefany tamin' ny fifehezana ny varotra ny lehiben' ny tanàna amorontsiraka samihafa teto amin' ny Nosy. Tany amin' ny taompolo 1650 tany ho any no niforona ireo fanjakana sakalava lehibe voalohany. Nanjaka tamin' ny faritra andrefana amin' ny tapany avaratra-andrefan' i Madagasikara izy ireo nandritra ny taompolo 1700. Anisan' izany ny lehiben' ny Sakalava tao Menabe, izay fantatra tamin' ny anarana hoe Andakabe, dia ny tanànan' i Morondava ankehitriny. Niitatra nanerana ny faritanin' Antsiranana sy Mahajanga ary Toliara ankehitriny ny herin' ny Sakalava. Ny fanjakana sakalava dia nahatratra ny fara tampon' ny fiitarany ara-jeôgrafia teo anelanelan' ny taona 1730-1760, tamin' ny andron' ny mpanjaka Andrianinevenarivo.

Araka ny lovantsofina dia andriana maroserana avy any amin' ny faritr' i Fiherenana (Toliara ankehitriny) no mpanorina ny fanjakana sakalava. Mety ho avy amin' ny foko Zafiraminia avy any amin' ny faritra atsimo-atsinanan' ny Nosy ihany koa izy ireo, angamba avy amin' ny Arabo.

Ny fitadiavana andevo nilain' ny Arabo ômany izay nifehy ny varotra andevo tao Zanzibar, ary taty aoriana ny Eorôpeana mpivarotra andevo, no nitarika ny fanafihana hanamarina olona hatao andevo sy ny fifehezana ny seranan-tsambo lehibe tany amin' ny faritra avaratra sy avaratra-andrefan' i Madagasikara. Tamin' ny voalohany dia ny Arabo no namatsy fitaovam-piadiana ny Sakalava ho takalon' ny andevo. Ireo andevo ireo dia azo tamin' ny fanafihana tany Kômôro sy tany amin' ny tanàna maro hafa amorontsiraka eto Madagasikara, ary koa avy tamin' ny sambo mpivarotra tonga avy any amin' ny morontsiraka soahily atsy Afrika. Vetivety dia nofehezin' ny fanjakana sakalava ny faritra mifanolo-bodirindrina ao amin' ny Mahafaly, nanomboka tamin' ny faritra atsimo ao atsimo.

Ny lovantsofin' ny Merina sy ny tahirin-kevitra ao Kômôro dia miresaka momba ny andiam-panafihana isan-taona nataon' ny mpanafika maka andevo avy any an-tSakalava nanafika ny tanànana kômôriana hatramin' ny faran' ny taonjato faha-18. Nanampy amin' izay fanafihana izany ny basy azo tamin' ny Arabo, fitaovam-piadiana izay tsy nananan' ny Kômôriana sy ny Merina. Ny seranan-tsambo lehibe indrindra sady iray amin' ireo tena ankafizin' ny mpivarotra andevo teto Madagasikara dia ny tanànan' i Mahajanga ao amin' ny morontsiraka sakalava. Nanao ampihimamba ny varotra andevo teto Madagasikara ny Sakalava hatramin' ny faran' ny taonjato faha-18. Na dia kely aza ny isan' ny mponina, ny fitaovam-piadiana nananany dia nahafahan' izy ireo nivelatra sy natanjaka, ka nahafahan' izy ireo nanery ny foko hafa be mponina mba handoa hetra amin' izy ireo tamin' ny taonjato faha-18.

Nividy basy ny mpanjaka merina Radama I tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18, nanomboka ny ady tamin' ny Sakalava, izay namarana ny fanjakazakan' ny Sakalava sy ny fanafihany haka andevo. Naverin' ny Merina avy eo ny fanandevozana ny vahoakany, ary nanomboka namatsy andevo ny Fanjakana Merina. Na dia tsy nampidirin' ny Merina na oviana na oviana tao amin' ny tany feheziny aza i Menabe sy i Boina (Mahajanga), ny Sakalava dia tsy nandrahona intsony ny afovoan-tany, izay nijanona teo ambany fifehezan' ny Merina mandra-pahatongan' ny fanjanahantany frantsay, tamin' ny taona 1896, zato taona taty aoriana.

Mponina

Ankizy sakalava

Ny fizotry ny fiforonan' ny fanjakana sakalava dia manazava ny fahasamihafan' ny mponina ao aminy, izay mbola mitazona hatrany ny fomba amam-panao isam-paritra, na ara-kolontsaina na ara-piteny. Momba ity farany, ny hany tena mampiray ny fitenim-paritra sakalava samihafa dia ny maha-isan' ny vondrona andrefana amin' ny fitenim-paritra malagasy ianjadian' ny herin' ny fiteny avy any Afrika, izay mampiavaka azy ireo amin' ny fiteny malagasy ao afovoan-tany sy amin' ny morontsiraka atsinanana eto amin' ny Nosy, izay tena aostrôneziana (malaiô-pôlineziana) fiteny.

Miely patrana ny mponina Sakalava, maherin' ny 128 000 km² ao anaty tandavan-tany amorontsiraka manomboka any amin' ny onin' i Onilahy any atsimo-andrefana ka hatrany Nosy Be any avaratra. Ireo mponina ireo dia miavaka noho ny fiompiany andian' omby sahala amin' izay hita atsy Afrika, izay tsy fahita firy any amin' ny faritra hafa na ao afovoan-tany eto amin' ny Nosy.

Fiarahamonina sy kolontsaina

Finoana sy fivavahana

Ny fivavahana nentin-drazana nataon' ny Sakalava, antsoina hoe fomba gasy, dia nifantoka tamin' ny fivavahana amin' ny razamben' ny mpanjaka, nampian' ny taranaky dady niaro ny sisa tavela tamin' ireo mpitondra efa nodimandry. Nanao lanonana antsoina hoe tromba ireo dady, izay nandratan' izy ireo ny fanahin' ny razana ary nampita ny tenin' izy ireo tamin' ny Sakalava.

Tonga tao amin' ny Sakalava niaraka tamin' ireo mpivarotra Arabo ny finoana silamo. Noraisin’ ny mpitondra sakalava tamin' ny taonjato faha-18 izany, mba hahazoany fanohanana ara-tafika avy amin' ireo soltanata omany sy avy any Zanzibar, satria nitombo ny herin' ny Merina sy ny an' ny Eorôpeanina mpivarotra. Betsaka ny isan-jaton' ny Sakalava niova finoana silamo tamin' ny andron' Andriantsoly, sady nanohy ny fombam-pivavahana nentin-drazana toy ny fanompoam-pivavahana amin' ny fanahy.

Tonga teo amin' ny Sakalava niaraka tamin' ny mpivarotra eorôpeanina ny fivavahana kristianina. Tany am-piandohan' ny taonjato faha-19 dia nitady fanohanana ara-tafika tamin' ny firenena eorôpeana mpanjana-tany ny Sakalava mba tsy hisakanany ny fandrosoan' ny Fanjakana Merina mankany aminy. Tonga teny amin' ny seranan-tsambon' ny Sakalava ny tafika frantsay notarihin' ny kapiteny Passot, niaraka tamin’ ny misiônera katôlika sy zezoita. Ny tanàna silamon' i Nosy Be no lasa toeram-piaingan' ny misiôna nampanaovina azy ireo, ary tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20 dia efa betsaka ny fiangonana katôlika naorina tao amin' ny faritr' i Sakalava. Niezaka hahazo ny fon' ny Sakalava ny Prôtestanta, saingy noho ny fankahalan' ny mpanjaka sakalava silamo ny andriana merina prôtestanta, ary koa noho ny fandavan' ny Sakalava tsy hiala amin' ny fanaony mahazatra toy ny fanompoam-pivavahana amin' ny fanahin' ny mpanjaka, indrindra fa ny tromba, no nahatonga ny Sakalava hanaraka ny fivavahana silamo sy katôlika.

Fiarahamonina sy kolontsaina

Fomba mampiavaka manan-tantara ho an' ny vahoaka sakalava ny tromba, ary izany fomba izany dia nifantoka amin' ny lanonana sy filaharana ho an' ny fanahin' ny mpanjaka efa maty. Tsy hetsika ara-pivavahana ihany ny filaharana, fa endrika fankalazana ny fiarahamonina sy fetibe hanamafisana ny maha izy azy ny Sakalava. Hita amin' ny foko any amin' ny faritra hafa eto Madagasikara koa ny tromba, saingy amin' ny Sakalava dia nanana fifandraisana naharitra ela sy tohanan' ireo tarana-mpanjaka izy, izay nifandimby nanohy ny fanao sy ny maha-zava-dehibe azy.

Sarangam-piarahamonina

Ny fiarahamonina sakalava dia nanjary nizarazara ara-tsôsialy, toy ny foko maro hafa, tamin' ny fiandohan' ny fanandevozana. Ny rafi-piarahamonina sakalava dia nifototra tamin' ny fahadiovan' ny saranga tsirairay. Tao amin' ny fanjakana sakalava, ny saranga dia nahitana ny Ampanjaka, sy ny Makoa, izay taranaky ny andevo afrikanina.

Fivelomana

Mpiandry omby ny Sakalava, ary ny omby dia avela hiraoka ahitra malalaka eny amin' ny faritra avaratra-andrefan’ izy ireo. Tsy toy ny Merina sy ny Betsileo any afovoan-tany izay lasa mpamboly vary namokatra be, fa ny faritry ny morontsiraka sy ny lohasaha sakalava dia anaovabna fambolena voafetra. Na izany aza, eto Madagasikara ankehitriny, ireo mpifindra monina dia nanitatra ny toeram-pambolena sy fiompiana any amin' ireo faritany avaratra-andrefana.

Jereo koa

Tahirin-kevitra

• Ny fiavian' ny Sakalava Boeny ao amin' ny Ministeran' ny Kolontsaina Archived Jiona 30, 2017 at the Wayback Machine

Ny foko eto Madagasikara

• Antambahoaka - Antandroy - Antankarana - Antanosy - Antefasy - Antemoro - Antesaka - Bara - Beosy - Betsileo - Betsimisaraka - Bezanozano - Mahafaly - Makoa - Masikoro - Merina - Mikea - Sakalava - Sihanaka - Tanala - Tsimihety - Vezo - Zafimaniry - Zafisoro.

Ny vahoaka hafa eto Madagasikara

• Sinoa eto Madagasikara
• Vazaha eto Madagasikara
• Karàna

Fanjakana sakalava

• Fanjakan' i Boina
• Fanjakan' i Menabe
• Fitampoha
• Fanompoambe

Samihafa

• Jiosy malagasy
• Tromba

Boky azo anovozan-kevitra

• Bradt, Hilary; Austin, Daniel (2007). Madagascar (9th ed.). Guilford, CT: The Globe Pequot Press Inc. pp. 113–115. ISBN 978-1-84162-197-5.
• Diagram Group (2013). Encyclopedia of African Peoples. San Francisco, CA: Routledge. ISBN 9781135963415.
• Marie-Pierre Ballarin, Les reliques royales sakalava : source de légitimation et enjeu de pouvoir : (Madagascar, XVIIIe-XXe s.), Université Paris 7, 1998, 526 p. (thèse d'Ethnologie)
• Ogot, Bethwell A. (1992). Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century. Paris: UNESCO. ISBN 9789231017117.
• Raymond Knezevich Kent, Early kingdoms in Madagascar and the birth of the Sakalava empire : 1500-1700, UMI, Ann Arbor (Mich.), 1999, 548 p. (thèse)
• Robert Jaovelo-Dzao, Mythes, rites et transes à Madagascar : Angano, Joro et Tromba, Sakalava, Ed. Ambozontany, Antanarivo ; Karthala, Paris, 1996, 391 p. (ISBN 2-86537-666-4) (texte remanié d'une thèse d'Ethnologie)
• Sophie Goedefroit et Jacques Lombard, Andolo : l'art funéraire sakalava à Madagascar, IRD, Biro, Paris, 2007, 239 p.
• Sophie Goedefroit, À l'ouest de Madagascar : les Sakalava du Menabe, Karthala, ORSTOM, Paris, 1998, 529 p. (ISBN 2-86537-825-X) (texte remanié d'une thèse d'Ethnologie)
• Suzanne Chazan-Gillig, La société sakalave : le Menabe dans la construction nationale malgache : (1947-1972), ORSTOM, Karthala, Paris, 1991, 393 p. (ISBN 2-86537-276-6)
• William J. G. Gardenier, Witchcraft and sorcery in a pastoral society : the Central Sakalava of West Madagascar, UMI, Ann Arbor (Mich.), 1999, 203 p.