Repoblika Malagasy

Ny Repoblika Malagasy dia fitondrana niainan’ i Madagasikara nanomboka tamin' ny 14 Ôktôbra 1958 ka hatramin’ ny 30 Desambra 1975, daty nanambaràna ny lalàmpanorenana vaovao mametraka ny Repoblika Demôkratika Malagasy. I Philibert Tsiranana no filoham-pirenena tamin' izany.

Taorian' ny nandraisana ny lalàmpanorenana frantsay tamin' ny 4 Ôktôbra 1958 dia lasa mpikambana ao amin' ny Communauté française i Madagasikara tamin' ny 14 Ôktôbra 1958.

Nankatoavin' ny Kôngresy ny fanambaràna ny Repoblika Malagasy amin' ny vato 208, aotra manohitra ary 26 tsy miandany, mpikambana 6 no tsy tonga^[1]. Lany ny Lalàmpanorenana voalohany ary nanan-kery nanomboka tamin' ny 29 Avrily 1959. Nambara ny fahaleovan-tena tamin' ny 26 Jona 1960. Nitrangana ny fikomiana any amin' ny faritra ivelan' ny renivohitra tamin' ny taona 1971, izay nofaizin' ny manam-pahefana tamin' ny fandatsahan-dra, nahafatesana olona niisa teo anelanela' ny 800 sy 1 000^[2].

Fahaterahan' ny Repoblika Malagasy

Charles de Gaulle

Taorian' ny nandraisan' i Frantsa ny Lalàmpanorenan' ny Repoblika fahadimy frantsay teo ambany fitarihan' ny jeneraly Charles de Gaulle tamin' ny 28 Septambra 1958, dia nisy fitsapan-kevi-bahoaka natao teto Madagasikara zanatany, mba hamaritana raha tokony ho repoblika mizaka tena eo anivon' ny Communaté française ity firenena ity na tsia. Ny Antoko' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara (AKFM) sy ny nasiônalista hafa izay nanohitra ny foto-kevitra momba ny fizakan-tena voafetra dia nahazo manodidina ny 25 % n' ny vato azo.

Izao ny fanambaràn' i Norbert Zafimahova, filohan' ny Kôngresin' ny Antenimieram-paritany, tamin' ny ny 14 Ôktôbra 1958, tamin' ny 10 ora sy 50 mn maraina, raha adika amin' ny teny malagasy:

"Tompokolahy,

Noho ny fahefana nomena ny Kôngresintsika amin' ny alalan' ny andininy faha-76 ao amin' ny lalàmpanorenana frantsay sy ny andininy voalohany amin' ny didim-panjakana navoakan' ny jeneraly de Gaulle, dia voninahitra ho ahy ny manambara fa Fanjakana i Madagasikara ary izany Fanjakana izany dia Repoblika ao anatin' ny Caumunauté voafaritry ny Lalàmpanorenana tamin' ny 4 Ôktôbra 1958 ity Fanjakana ity."^[3] ^[4]

Ny ankamaroan' ny mponina, noho ny famporisihan' ny Parti Social Démocrate de Madagascar (PSD), dia nandany izany. Nisy ny latsa-bato natao, izay nahatonga an' i Philibert Tsiranana ho filoham-pirenena voalohany tamin' ny 27 Avrily 1959.

Taorian' ny herintaona nifampiraharahan' i Philibert Tsiranana sy ny Frantsay dia niova amin' ny fomba ôfisialy ny satan' i Madagasikara ka tsy repoblika mizaka tena intsony, fa lasa firenena mahaleo tena sy manana fiandrianam-pireneny tanteraka nanomboka tamin' ny 26 Jona 1960. Vato fehizoron' ny fitondran' i Tsiranana ny fanaovan-tsonia miaraka amin' i Frantsa ny fifanarahana sy fivoriambe efatra ambin' ny folo natao hitazomana sy hanamafisana ny fifandraisan' i Frantsa sy i Madagasikara. Ireo fifanarahana ireo no fototry ny fitomboan' ny fanoheran' ny mpitsikera an' i Tsiranana.

Nanjaka ny toe-tsaina fampihavanana ara-pôlitika tany am-piandohan' ny taompolo 1960. Tamin' ny fahazoana ny fahaleovan-tena sy ny famotsorana ny mpitarika ny Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM) izay voatazona vokatry ny fikomiana tamin' ny taona 1947, i Tsiranana dia niara-niasa hamahàna ireo olana lehibe izay nanorenan' ireo nasiônalista ny fanohanana azy ireo. Nasehon' i Tsiranana mazava ny fikasany hihazona fifandraisana hentitra amin' i Frantsa sy amin' ny Tandrefana eo amin' ny sehatra ara-toekarena sy ara-tafika ary ara-kolontsaina. Tsy nanantena zava-tsoa tamin' izany fomba fijery izany ny mpanohitra, ka tamin' ny voalohany izy ireo dia nanamafy ny tombontsoa azo tamin' ny folo taona lasa, ary nanohana an' i Tsiranana ny ankamaroan' ny foko sy ny faritra eto Madagasikara.

Tahaka ny mpitondra afrikana hafa nandritra ny vanim-potoana voalohany tamin' ny fahaleovan-tena i Tsiranana, izay nanara-maso ny fanamafisana ny fahefan' ny antokony manokana i Tsiranana ka niteraka fahavoazana ho an' ny antoko hafa izany. Paikady pôlitika nanome vahana ny mpitondra fanjakana no nameno izany rehetra izany. Ohatra, na dia namela ny antoko madinika handray anjara amin' ny raharaham-pirenena aza ny dingana ara-pôlitika natao, ny lalàmpanorenana dia nanome vahana ny rafitra ahafahan' ny antoko mpandresy manao ampihimamba ny zavatra rehetra ka nahatonga ny mpanohitra tsy ho afa-mandray anjara amin' ny fitondrana. Vao mainka nanamafy ny toerana misy an' i Tsiranana ny fivelaran' ny PSD tamin' ny foko tanindrana maro, fa ny mpanohitra kosa dia tsy nisy fandaminana. Ny AKFM dia nanohy niaina fifandrafiana teo amin' ny ankolafy ankavia sy nasiônalista mahery vaika marksista; tsy afa-nisarika ny tanora malagasy izay vao mainka nihetsiketsika nefa tsy dia nahazo tombontsoa io antoko io, satria ny tao amin' ny saranga anelanelany teo amin' ny Merina no nifotorany.

Ny olana nosedrain' ny Repoblika volohany

Nisy hery vaovao teo amin' ny sehatra pôlitika izay nanome fanamby lehibe voalohany ka nanahirana ny fitondran' i Tsiranana tamin' ny Avrily 1971. Tsy iza izany fa ny Mouvement National pour l’Indépendance de Madagascar (Monima) izay nitarika ny fikomian' ny tantsaha tany amin' ny faritanin' i Toliara. I Monja Jaona, antandroy avy any atsimo, izay nandray anjara tamin' ny fikomiana tamin' ny taona 1947, no mpamorona sy mpitarika ny Monima. Ny tena olana dia ny faneren' ny governemanta ny vahoaka amin' ny famoriam-bola nandritra ny fotoana naha ripaky ny aretina ny omby tany an-toerana. Nanafika toby miaramila maro sy foibem-pitantanan-draharaha tany amin' ny faritra ny mpanao fihetsiketsehana, izay nanantena fanohanana ara-pitaovam-piadiana sy fanatevenana avy any Sina. Tsy nisy anefa izany fanampiana izany, ary voasakan' ny fitondrana mafy sy haingana ilay fikomiana. Tombanana ho teo anelanen' ny 500 sy 1 000 ny isan' ny olona maty, rava ny Monima, ary nosamborina sy nalefa sesitany tany Nosy Lava ny mpitarika ny Monima, anisan' izany i Monja Jaona sy ny mpanao fihetsiketsehana an-jatony maro.

Hetsika hafa indray no niseho tamin' ny fiandohan' ny taona 1972, izay nataon' ny mpianatra tao Antananarivo. Fitokonana faobe, izay nataon' ny mpianatra tao amin' ny ambaratonga faharoa izay niisa 100 000 any ho any manerana an' i Madagasikara, dia nifantoka tamin' ny olana telo lehibe: ny voalohany dia ny fanafoanana ny fifanaraham-piaraha-miasa ara-kolontsaina miaraka amin' i Frantsa, faharoa ny fanoloana ny fandaharam-pampianarana izay natao ho an' ny sekoly any Frantsa sy ampianarin' ny mpampianatra frantsay izay tokony hosoloana ny fandaharam-pianarana manasongadina ny fiainana sy ny kolontsaina malagasy ary ampianarin' ny mpampianatra malagasy; ary fahatelo ny fampitomboana ny fahafahan' ny tanora sahirana ara-pivelomana mankany amin' ny sekoly ambaratonga faharoa. Tamin' ny fiandohan' ny volana Mey, ny PSD dia nanao izay hampitsaharana ny fitokonan' ny mpianatra tamin' ny fomba rehetra. Tamin' ny 12 sy 13 Mey 1972 dia nosamborin' ny fanjakana ireo mpitarika mpianatra an-jatony maro ary nalefa tany Nosy Lava. Nakaton' ny manampahefana ihany koa ny sekoly ary norarana ny fihetsiketsehana.

Ny fitontongan' ny toekarena - araka ny hita amin' ny tsy fahampian' ny fampiasam-bola, ny fihenan' ny fari-piainana ankapobeny, ary ny tsy fahatanterahan' ny vina fampandrosoana na dia kely aza - dia vao mainka nanimba ny toeran' ny governemanta. Ny fahasahiranana ara-toekarena izay nitombo niaraka amin' ny rotaky ny mpianatra dia niteraka ny fiaraha-mientan' ny mpanohitra. Mpiasa amin' ny orinasa, mpiasam-panjakana, tantsaha ary tanora tsy an' asa maro tao Antananarivo no nanatevin-daharana ny fitokonan' ny mpianatra izay niitatra hatrany amin' ireo faritany hafa. Nodoran' ny mpanao fihetsiketsehana ny Lapan' ny tanànan' Antananarivo sy ny biraon' ny gazety iray miteny frantsay tao an-drenivohitr' i Madagasikara.

Faharavàn' ny Repoblika Voalohany sy fitondrana tetezamita

Gabriel Ramanantsoa

Kihon-dalana ny datin' ny 13 Mey 1972 izay nitifiran' ny Tafika Repoblikana ho an' ny Fiarovana (Force Républicaine de Sécurité – FRS) an' ireo mpanao fihetsiketsehana; tamin' ny fifandonana taorian' izay dia olona miisa eo anelanelan' ny 15 sy 40 no maty ary 150 teo ho eo no naratra. Nanambara ny fampiharana ny lalànan' ny tany misy hotakotaka i Tsiranana sady nandrava ny governemantany tamin' ny 18 Mey, ary izany no namarana ny Repoblika voalohany. Avy eo izy dia nanolotra ny fahefana feno tamin' ny Foloalindahy teo ambany fitarihan' ny jeneraly merina Gabriel Ramanantsoa, izay manamboninahitra taloha tao amin' ny tafika frantsay. Nitazona ny tsy fiandaniana ara-pôlitika ny Foloalindahy nandritra ny krizy, ary nankasitrahin' ny mpanao fihetsiketsehana sy ny mpanohitra ny fidiran' izy ireo an-tsehatra hamerenana ny filaminana.

Sary mivohitra maneho an' i Richard Ratsimandrava

Tsy nahavaha ny olana ara-toekarena sy ny disadisa ara-poko ny fitondrana miaramila notarihin-dRamanantsoa, ary niafara tamin’ ny fikasana fanonganam-panjakana izany tamin' ny 31 Desambra 1974. Ny fanonganam-panjakana izay nokasain' ny miaramila tanindrana maro hanalana ny lehiben' ny miaramila, izay manam-piaviana merina, dia nanamafy ny tsy fifankazahoana teo amin’ ny Merina sy ny Tanindrana teo anivon’ ny tafika malagasy. Mba ho famerenana ny firaisan-kina dia natolo-dRamanantsoa ny kôlônely Richard Ratsimandrava (izay Merina tsy isan' ireo ao amin’ ny sarangan' ny Andriana) ny fahefana tamin’ ny 5 Febroary 1975. Dimy andro taty aoriana dia nisy namono Ratsimandrava, ary natsangana ny Direktoara Miaramila hamerina amin' ny laoniny ny filaminana amin’ ny alalan' ny fanambaràna fampiharana ny lalànan’ ny tany miady, ka nisy ny sivana hentitra amin’ ny fanehoan-kevitra pôlitika sady nahantona ny antoko pôlitika rehetra.

Didier Ratsiraka

Nivaha ny krizy nandritra ny tetezamita tamin’ ny 15 Jona 1975, rehefa nofidin' ny Direktoara Miaramila ny lietnà kômandà Didier Ratsiraka ho filohan’ ny andrim-panjakana vaovao, dia ny Filankevitra Ambony ho an' ny Revôlisiona (Conseil Suprôme de la Révolution - CSR). Nanamaivana ny ahiahy ara-poko ny fisafidianana an-dRatsiraka satria tanindrana avy amin’ ny foko betsimisaraka izy. Ankoatra izay, Ratsiraka – izay sôsialista feno fanoloran-tena – dia noheverin' ny miaramila namany ho kandidàn' ny marimaritra iraisana afaka mamerina ny firaisan-kina eo amin' ireo antoko pôlitika amin' ny ankolafy ankavia isan-karazany (toy ny AKFM sy Monima), ny mpianatra, ny mpiasan' orinasa an-tanàn-dehibe, ny tantsaha ary ny tafika.

Jereo koa

Loharano sy fanamarihana

↑ « Proclamation de la République malgache » [tahiry], sur mjp.univ-perp.fr, Digithèque de matériaux juridiques et politiques de l'Université de Perpignan, 2013 (notsidihina tamin' ny 21 Novembra 2015)
↑ Françoise Raison, « Madagascar, 1971 : la révolte paysanne qui a ouvert l'avenir » [tahiry], L'Humanité, 5 Avrily 2021
↑ Izao ilay fanambaàna amin' ny teny frantsay nadika amin' ny teny malagasy; "Messiers, En vertu des pouvoirs donnés à notre Congrès par l'article 76 de la Constitution française et l'article premier de l'ordonnance du Général de Gaulle, J'ai l'honneur de proclamer que Madagascar est un État et que cet État est une République dans la Communauté prévue par la Constitution du 4 octobre 1958."
↑ Ny andininy faha-76 ao amin' ny Lalàm-panorenana frantsay tamin' ny 1958 tany am-boalohany dia milaza hoe, raha adika amin' ny teny malagasy: "Afaka mitazona ny satany ao anatin’ ny Repoblika ny tany ampitan-dranomasina. Raha maneho ny sitrapony amin' ny alalan' ny fifampidinihana amin' ny fivorian' ny taniny ao anatin' ny fe-potoana voatondro ao amin' ny andalana voalohany amin' ny andininy faha-91, dia lasa Departemantan' ny Repoblika any Ampitan-dRanomasina izy ireo, na, mivondrona na tsia, firenena mpikambana ao amin' ny Vondrom-piarahammonina." Ity io andininy io amin' ny teny frantsay; « Les territoires d’Outre-Mer peuvent garder leur statut au sein de la République. S’ils en manifestent la volonté par délibération de leur assemblée territoriale prise dans le délai prévu au premier alinéa de l’article 91, ils deviennent soit départements d’Outre-Mer de la République, soit, groupés ou non entre eux, États membres de la Communauté. »

[1] « Proclamation de la République malgache » [tahiry], sur mjp.univ-perp.fr, Digithèque de matériaux juridiques et politiques de l'Université de Perpignan, 2013 (notsidihina tamin' ny 21 Novembra 2015)

[2] Françoise Raison, « Madagascar, 1971 : la révolte paysanne qui a ouvert l'avenir » [tahiry], L'Humanité, 5 Avrily 2021

[3] Izao ilay fanambaàna amin' ny teny frantsay nadika amin' ny teny malagasy; "Messiers, En vertu des pouvoirs donnés à notre Congrès par l'article 76 de la Constitution française et l'article premier de l'ordonnance du Général de Gaulle, J'ai l'honneur de proclamer que Madagascar est un État et que cet État est une République dans la Communauté prévue par la Constitution du 4 octobre 1958."

[4] Ny andininy faha-76 ao amin' ny Lalàm-panorenana frantsay tamin' ny 1958 tany am-boalohany dia milaza hoe, raha adika amin' ny teny malagasy: "Afaka mitazona ny satany ao anatin’ ny Repoblika ny tany ampitan-dranomasina. Raha maneho ny sitrapony amin' ny alalan' ny fifampidinihana amin' ny fivorian' ny taniny ao anatin' ny fe-potoana voatondro ao amin' ny andalana voalohany amin' ny andininy faha-91, dia lasa Departemantan' ny Repoblika any Ampitan-dRanomasina izy ireo, na, mivondrona na tsia, firenena mpikambana ao amin' ny Vondrom-piarahammonina." Ity io andininy io amin' ny teny frantsay; « Les territoires d’Outre-Mer peuvent garder leur statut au sein de la République. S’ils en manifestent la volonté par délibération de leur assemblée territoriale prise dans le délai prévu au premier alinéa de l’article 91, ils deviennent soit départements d’Outre-Mer de la République, soit, groupés ou non entre eux, États membres de la Communauté. »

[1]

[2]

[3]

[4]