Ny fanagasiana dia fanomezana endrika na vontoatiny malagasy ny zavatra iray: teny, anarana, fampianarana, kolontsaina, na toekarena. Ny fanagasiana koa dia pôlitika nentin' ny governemanta malagasy taorian' ny rotaky ny mpianatra tamin' ny 1972, ary taty aoriana nandritry ny fanomezan-dalan' ny filoham-pirenena Marc Ravalomanana faharoa tamin' ny taona 2007. Ny fanagasiana indrindraindrindra dia mikasika ny fampianarana satria araka ny dinika nataon' ny Firenena Mikambana dia moramora kokoa ho an' ny ankizy ny mianatra amin' ny tenin-dreniny.

Sekoly any ambanivohitr' i Madagasikara, EPP Ambodiriana

Famaritana sy vontoatiny

hanova

Famaritana

hanova

Samy manana ny famaritany ny atao hoe "fanagasiana" ny mpanoratra. "Fanamboarana, fanaovana hifanentana amin' ny toetra amam-pomba sy fisainana malagasy" ny fanagasiana, hoy ny ao amin' ny Akademiam-pirenana malagasy.[1]

Izao koa no lazain' i Emilson Daniel Andriamalala hamaritany ny fanagasiana:

"Ny atao hoe Fanagasiana dia fanandratana izay maha-malagasy, ary ny fanandratana dia tsy fanafoanana ny zavatra hafa fa fametrahana zavatra sasany eo ambonin' ny zavatra hafa rehetra"[2][3].

Karazana fanagasiana

hanova

Nozarain' i E. D. Andriamalala telo ny vontoatin' ny atao hoe "fanagasiana", dia ny fanagasiana ny fampianarana sy ny fanagasiana ny toe-karena ary ny fanagasiana ny toe-tsaina[4]. Izao no azo amintinany izany:

"Ny fanagasiana ny fampianarana dia ilaina mba ahafahana mampitovy lenta ny zaza Malagasy rehetra. Ho mora voaray manko ny lesona rehefa amin' ny teny malagasy. Ho vita ihany koa ny hamokatra olom-banona feno: manam-pahaizana, mahay miaina sy mijoro amin' ny maha-Malagasy. Dia hanana vintana sahala ny Malagasy entina miatrika ny fiainana.[5]"

"Ny fanagasiana ny toe-karena indray dia mifototra amin' ny fampiasana ny kely ananan' ny tena sy ny fiezahana tsy hiankina amin' ny sasany. Antoka iray lehibe ahatongavana amin' izany ny fanindrahindrana ny vita malagasy sy ny fanatsarana hatrany ny vokatra.[5]"

"Ny fanagasiana ny toe-tsaina sy fomba fisaina koa dia tsy azo atao ambanin-javatra. Trandrahina izay ampiharana ny soatoavina malagasy eo amin' ny fiainana an-davanandro. Ho fanampin' izany, tokony tsy haka tahaka be fahatany ny ribam-bazaha ny Malagasy fa tsy izany no atao hoe fandrosoana[5]."

Fitakiana fanagasiana

hanova

"Antony iray lehibe nitarika ny Malagasy hiady ny hiverenan' ny fahaleovantenany ny Fanagasiana, ary anisan' ny fitakiana fototra nametrahany ny tolona handravana ny fitondrana teo aloha, ka nijporoan' ny fitantanan' ny miaramila ny firenena.[4]"

Fitakiana fanagasiana talohan' ny fahaleovan-tena

hanova

"Ny hoe fanagasiana dia teny sy hevitra teraka teo am-pifampikasohan' ny Malagasy tamin' ny Vazaha raha vao nanomboka ny fanjanahan-tany nandritra ny taompolo voalohan' ny taonjato faha-XX.[6]"

Tamin' ny fiafaran' ny taompolo 1950 no niorenan' ny antoko pôlitika roa lehibe: ny Parti Social Démocrate de Madagascar (PSD) izay notarihin' i Philibert Tsiranana, mpankasitraka ny fizakan-tena ary nitazona fifandraisana akaiky tamin' i Frantsa, andaniny, sy ny Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara (AKFM) izay manohana ny fahaleovantena tanteraka amin' i Frantsa, teo ambany fitarihan' i Richard Andriamanjato, ankilany. Anisan' ny zavatra notakin' ny AKFM (ankoatry ny fanaovana fananam-pirenena ny orinasan' ny vahiny, fanaovana fananana iombonana ny tany famokarana sy ny maro hafa) ny fanagasiana ny fiaraha-monina, lavitry ny soatoavina sy ny fomba amam-panao frantsay (indrindra fa ny fampiasana ny teny frantsay).

Ny rotaka nitaky ny fanagasiana

hanova

Tamin' ny 13 Mey 1972 dia nanao fitokonana faobe ny mpianatra tao amin' ny ambaratonga faharoa niisa 100 000 any ho any manerana an' i Madagasikara, hanaovana fitakiana amin' ny fitondran' i Tsiranana Philibert. Anisan' ny zavatra notakina tamin' izay ny fanafoanana ny fifanaraham-piaraha-miasa ara-kolontsaina amin' i Frantsa sy ny fanoloana ny fandaharam-pampianarana izay natao ho an' ny sekoly any Frantsa sy ampianarin' ny mpampianatra frantsay izay tokony hosoloana ny fandaharam-pianarana manasongadina ny fiainana sy ny kolontsaina malagasy ary ampianarin' ny mpampianatra malagasy, izany hoe fanagasiana ny fampianarana[7][8][9].

Tamin' ny fiandohan' ny volana Mey 1972, ny fitondrana dia nanao izay hampitsaharana ny fitokonan' ny mpianatra tamin' ny fomba rehetra. Nosamborin' ny fanjakana ny mpitarika an-jatony maro ary natao sesitany any Nosy Lava. Nakaton' ny manampahefana ihany koa ny sekoly ary norarana ny fihetsiketsehana.

Ny fanatanterahana ny fanagasiana

hanova

Fanagasiana tamin' ny Repoblika Voalohany

hanova

Fanagasiana ny teny enti-mitantan-draharaha

hanova

Efa tany am-piandohan' ny taona 1960 no nananganana vaomieran' ny teny malagasy momba ny teknika sy momba ny lalàna ny governemantan' ny filoha Tsiranana, ka noheverina ho fitaovana ilaina amin' ny fanatrarana ny fanagasiana izay be mpaniry izany, na teo amin' ny fitantanan-draharaha na teo amin' ny fanabeazana. Nitaky ny fampandrosoana ny fandikan-teny avy amin' ny teny frantsay ho amin' ny teny malagasy izany ka namolavola voambolana manandrify ny sehatra iasany avy ny sampan-draharaha isan-karazany, ka anisan' ny nisongadina ny an' ny Minisiteran' ny Fitsarana (1964) sy ny an' ny Minisiteran' ny Fambolena (1965).

Tsy nahafa-po ny mpitaky fanagasiana ity nataon' ny mpitondra tamin' ny Repoblika voalohany ity, araka izao: "Tao ny antokon' ny maro an' isa sy ny forongony, sarontava niafenan' ny mpitsentsitra, fiasan' ny mpanani-bohitra na ny sampany miandany amin' ny vy hanapaka ny hazo ... Nony ela, nirodana tamin' ny ampiantanin' ny 13 Mey 1972 !...[10]"

Fanagasiana tamin' ny Repoblika Faharoa

hanova

Zava-misy manodidina

hanova

Tamin' ny Janoary 1976 no lany ho filohan' ny Repoblika Demôkratika Malagasy i Didier Ratsiraka. Nanangana fitondrana sôsialista izy ary niezaka ny hampifanaraka ny pôlitikany amin' ny an' ny Firaisana Sôvietika.

Namoaka ny Boky Mena, izay miresaka mahakasika ny Revôlisiôna na Tolom-piavotana, i Didier Ratsiraka. Tao anatin' ny volana vitsivitsy dia noroahin' ny fanjakana malagasy ny tafika frantsay, nanakatona ny masoivoho frantsay sy ny kônsolata, navadika ho orinasam-pirenena ny orinasa frantsay lehibe sady nohagasina ny fampianarana malagasy[11].

Rijan-teny momba ny fanagasiana

hanova

Ao amin' ny Boky Mena, Ratsiraka dia manamarina ny fanagasiana amin' ny faniriany ny hampifanaraka ny votoatin' ny fomba fampianarana amin' ny fepetra takian' ny Revôlisiôna ary manaiky fa ny teny frantsay dia mbola ilaina. Ny Lalàna n°78-040 tamin' ny 17 Jolay 1978 mikasika ny rafitra ankapoben' ny fanabeazana sy ny fanofanana dia nanangana vaomiera natao hamolavola sy handrafetana ny "malagasy iombonana", izay raha ny marina, dia ho karazana fandravonana eo amin' ny fiteny malagasy ôfisialy (izay avy amin' ny teny merina) sy ny fitenim-paritra isan-karazany[11].

Fampiharana ny fanagasiana: fampiasana ny teny malagasy

hanova

Ny pôlitikan' ny fanagasiana dia niafara tamin' ny fandraisana avy hatrany ny teny malagasy ho teny enti-mampianatra manerana ny sekoly ambaratonga fototra, ary nisy ny prôgrama natao hanoloana tsikelikely ny teny frantsay amin' ny teny malagasy ao amin' ny fampianarana ambaratonga faharoan ka hatrany amin' ny oniversite. Na izany aza, hatramin' ny taona 1990, dia sekoly maromaro no nanohy nampianatra tamin' ny teny frantsay. Mbola mampiasa ny teny frantsay ihany koa ny mpampianatra izay sahirana amin' ny fampianarana teny malagasy[11].

Nihena be ny anjara asan' ny teny fratsay tao amin' ny sekoly vaovao, saingy ny fandavana mafy ny teny frantsay dia nitarika fahavoazana lehibe. Vokatr' izany dia nitazona vonjimaika ny teny frantsay, izay eken' ny mponina amorontsiraka noho ny teny malagasy ôfisialy, ny fitondram-panjakana malagasy[11].

Tsy fahombiazan' ny fanagasiana

hanova

Nandiso fanantenana ny vahoaka ny fanagasiana ny fampianarana. Ny ankamaroan' ireo nandray anjara tamin' ny fanabeazana dia nanatsoa-kevitra fa ny mpianatra tamin' ity vanim-potoanan' ny fanagasiana ity dia tsy nahafehy ny teny malagasy voasoratra[11][12].

Noheverin' ny mponina tanindrana ho fikasana hampanjakazaka ny Merina ny fanaovana ny fiteny merina ho fiteny malagasy ôfisialy[11].

Ny fahambonian' ny fiteny merina mantsy dia nampametra-panontaniana tamin' ny fotoana nanafainganana ny fanagasiana tamin' ny taona 1972, ka nandidiana ny fampiasana ny fiteny merina eo amin' ny fampianarana ary niteraka fanoherana tany amin' ny faritra samihafa eto Madagasikara, mba hiarovana ny fitenim-paritra any ifotony. Mba hampitony ny sain' ny maro dia nolazaina fa mandalo fotsiny izany satria andrasana ny fivoaran' ny "malagasy iombonana". Izany dia natomboka amin' ny fikarohana momba ny fitenim-paritra malagasy rehetra izay nampandrosoina nanomboka tamin' ny taona 1973. Ny "malagasy iombonana" dia hipoitra avy amin' ny fifamenoan' ireo fitenim-paritra samihafa ireo, ka ho lasa fiteny malagasy ranoray hampiasaina manerana ny Nosy, ka hasolo ny fiteny ôfisialy, izay fiteny isongadinan' ny maha merina ny fiaviany.

Nanomboka tamin' ny taona 1983, dia tsy nahita asa tamin' ny alalan' ny diplôma malagasy ny ankamaroan' ny mpianatra. Tsy afaka nanome boky fianarana ampy amin' ny teny malagasy akory ny fanjakana sady ratsy kalitao ny boky novokarina. Ny mpampianatra rahateo koa tsy nampiofanina sady tsy ampy isa, tsy nisy ny fanaraha-maso ny fampianarana. Tsy voafehin' ny mpianatra na ny teny malagasy na ny teny frantsay[11].

Fanagasiana taorian' ny Repoblika Faharoa

hanova

Vokatra ankapobeny

hanova

Toa tsy nahitana vokatra nahomby izay natao hanatanterahana ny fanagasiana[13]. Tsy nahomby ny fanagasiana noho ny paika tsy ampy nentina niatrika azy.

Jereo koa

hanova

Ahazoana manovo hevitra

hanova

Loharano sy fanamarihana

hanova
  1. Akademiam-pirenena Malagasy, Rakibolana Rakipahalalana, 2005.
  2. Emilson Daniel Andriamalala, Ny Fanagasiana, Edition Mixte, Antananarivo, 1974, p. 6.
  3. "Fanagasiana" in tenymalagasy.org
  4. 4,0 et 4,1 Emilson Daniel Andriamalala, Ny Fanagasiana, Edition Mixte, Antananarivo, 1974, p. 7.
  5. 5,0 5,1 et 5,2 "Ny Fanagasiana", Blaogin' i Voniary, fampivoaran-tena sy maha Malagasy,
  6. Randriamarolaza Louis Paul, "Fanagasiana", ao amin' ny Akademiam-pirenena malagasy, Rakibolana Rakipahalalana, 2005.
  7. "Fanagasiana", motmalgache.org, tsongan-tsoratra avy ao amin' ny boky Rakibolana Rakipahalalana, nosoratan' ny Akademiam-pirenena malagasy, 2005.
  8. "13 Mai 1973", in Studio Sifaka, 12 mai 2022.
  9. Ariane Bonzon, "13 mai 1972 : le jour où Madagascar a conquis une nouvelle indépendance" [Arsiva], slate.fr, 13 mai 2022.
  10. Emilson Daniel Andriamalala, Ny Fanagasiana, Edition Mixte, Antananarivo, 1974, p. 6-7.
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 et 11,6 "Madagascar" in axl.cefan.ulaval.ca
  12. Adrien Barbier, "La langue française en recul à Madagascar" [Arsiva], lemonde.fr, 24 novembre 2016
  13. "Ny Fanagasiana d'Emilson Daniel Andriamalala (1918 - 1979)", in myrakoto.over-blog.com