Fanagasiana

Ny fanagasiana dia pôlitika sy dingana natao hampiroboroboana sy hanamafisana ny maha izy azy ny Malagasy, izay nampiharina indrindra taorian' ny fanjanahantany frantsay, mba hanamafisana ny lafiny ara-kolontsaina,sy ara-piteny ary ara-tantaran' i Madagasikara. Nampiharin' ny governemanta malagasy indrindra izany taorian' ny rotaky tanaon' ny mpianatra tamin' ny taona 1972, tamin' ny fitondran' ny filoham-pirenena Ratsiraka Didier sy taty aoriana nandritry ny fitondran' ny filoham-pirenena Marc Ravalomanana fanindroany tamin' ny taona 2007. Mikasika ny fampianarana indrindraindrinda ny fanagasiana satria araka ny dinika nataon' ny Firenena Mikambana dia moramora kokoa ho an' ny ankizy ny mianatra amin' ny tenin-dreniny.

Sekoly any ambanivohitr' i Madagasikara, EPP Ambodiriana

Topi-maso ankapobeny

Ny tanjon' ny fanagasiana

Anisan' ny tanjona amin' izany fampiroboroboana ny fampiasana ny fiteny malagasy amin' ny sehatra rehetra eo amin' ny lafiny sôsialy sy toekarena ary pôlitika, hisolo tsikelikely ny fiteny frantsay izay nolovaina tamin' ny fanjanahantany; hanomezan-danja ny fomba amam-panao sy ny zavakanto ary ny tantaran' ny Malagasy, amin' ny fampidirana azy ireo ao amin' ny fandaharam-pianarana sy ao amin' ny pôlitika ara-kolontsaina; hanohanoana ny orinasa malagasy sy hampiroboroboana ny toekarem-pirenena, amin' ny alalan' ny fampihenana ny fiankinan-doha amin' ny zava-bita avy any ivelany.

Ny fanamby

Maro ny tombontsoa azo amin' ny fanagasiana: fanamafisana ny maha izy azy ny firenena sy ny hambom-pom-pirenena malagasy, fiarovana ny vakoka ara-kolontsaina sy ny fiteny, ary fampandrosoana ny toekarena izay tokony hizaka tena kokoa.

Misy koa ny olana sy fanamby atrehina, ka anisan' izany: ny fahasamihafan' ny fitenim-paritra eto Madagasikara izay mahatonga ny fampiraisana amin' ny fitenim-pirenena tokana ho sarotra, ny tsy fahampian' ny fitaovana sy fotodrafitrasa hampiharana ny pôlitikan' ny fanagasiana, ny fiantraikan' ny kolontsaina frantsay izay maharitra sy ny fanatontoloana koa.

Fampiharana ny fanagasiana

Niseho tamin' ny sehatra samihafa ny pôlitikan' ny fanagasiana. Nisy ny fampiharana teo amin' ny fanabeazana, toy ny fampidirana ny fampianarana amin' ny teny malagasy hatrany amin' ny sekoly ambaratonga fototra, ny famoronana boky fianarana amin' ny teny malagasy, ny famoronana oniversite malagasy. Ao koa ny fampandrosoana ny haino aman-jery amin' ny teny malagasy toy ny onjampeo sy fahitalavitra ary ny gazety an-tsoratra. Nisy koa ny fampiharana teo amin' ny fitantanan-draharaham-panjaklana, toy ny fampiasana ny teny malagasy eo amin' ny tahirin-kevitra sy ny antontan-taratasy ara-pitantanana sy fampitam-vaovao ôfisialy. Nisy koa ny ezaka fampiroboroboana ny zavakanto sy ny kolontsaina malagasy, anisan' izany ny fikarakarana fety sy hetsika ara-kolontsaina.

Famaritana sy vontoatiny

Famaritana

Samy manana ny famaritany ny atao hoe "fanagasiana" ny mpanoratra. "Fanamboarana, fanaovana hifanentana amin' ny toetra amam-pomba sy fisainana malagasy" ny fanagasiana, hoy ny ao amin' ny Akademiam-pirenana malagasy.

Izao koa no lazain' i Emilson Daniel Andriamalala hamaritany ny fanagasiana:

"Ny atao hoe Fanagasiana dia fanandratana izay maha-malagasy, ary ny fanandratana dia tsy fanafoanana ny zavatra hafa fa fametrahana zavatra sasany eo ambonin' ny zavatra hafa rehetra".

Karazana fanagasiana

Nozarain' i E. D. Andriamalala telo ny vontoatin' ny atao hoe "fanagasiana", dia ny fanagasiana ny fampianarana sy ny fanagasiana ny toe-karena ary ny fanagasiana ny toe-tsaina. Izao no azo amintinany izany:

"Ny fanagasiana ny fampianarana dia ilaina mba ahafahana mampitovy lenta ny zaza Malagasy rehetra. Ho mora voaray manko ny lesona rehefa amin' ny teny malagasy. Ho vita ihany koa ny hamokatra olom-banona feno: manam-pahaizana, mahay miaina sy mijoro amin' ny maha-Malagasy. Dia hanana vintana sahala ny Malagasy entina miatrika ny fiainana."

"Ny fanagasiana ny toe-karena indray dia mifototra amin' ny fampiasana ny kely ananan' ny tena sy ny fiezahana tsy hiankina amin' ny sasany. Antoka iray lehibe ahatongavana amin' izany ny fanindrahindrana ny vita malagasy sy ny fanatsarana hatrany ny vokatra."

"Ny fanagasiana ny toe-tsaina sy fomba fisaina koa dia tsy azo atao ambanin-javatra. Trandrahina izay ampiharana ny soatoavina malagasy eo amin' ny fiainana an-davanandro. Ho fanampin' izany, tokony tsy haka tahaka be fahatany ny ribam-bazaha ny Malagasy fa tsy izany no atao hoe fandrosoana."

Tantaran' ny fanagasiana

"Antony iray lehibe nitarika ny Malagasy hiady ny hiverenan' ny fahaleovantenany ny Fanagasiana, ary anisan' ny fitakiana fototra nametrahany ny tolona handravana ny fitondrana teo aloha, ka nijporoan' ny fitantanan' ny miaramila ny firenena."

Fitakiana fanagasiana talohan' ny fahaleovan-tena

"Ny hoe fanagasiana dia teny sy hevitra teraka teo am-pifampikasohan' ny Malagasy tamin' ny Vazaha raha vao nanomboka ny fanjanahan-tany nandritra ny taompolo voalohan' ny taonjato faha-XX."

Tamin' ny fiafaran' ny taompolo 1950 no niorenan' ny antoko pôlitika roa lehibe: ny Parti Social Démocrate de Madagascar (PSD) izay notarihin' i Philibert Tsiranana, mpankasitraka ny fizakan-tena ary nitazona fifandraisana akaiky tamin' i Frantsa, andaniny, sy ny Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara (AKFM) izay manohana ny fahaleovantena tanteraka amin' i Frantsa, teo ambany fitarihan' i Richard Andriamanjato, ankilany. Anisan' ny zavatra notakin' ny AKFM (ankoatry ny fanaovana fananam-pirenena ny orinasan' ny vahiny, fanaovana fananana iombonana ny tany famokarana sy ny maro hafa) ny fanagasiana ny fiaraha-monina, lavitry ny soatoavina sy ny fomba amam-panao frantsay (indrindra fa ny fampiasana ny teny frantsay).

Ny rotaka nitakiana ny fanagasiana

Tamin' ny 13 Mey 1972 dia nanao fitokonana faobe ny mpianatra tao amin' ny ambaratonga faharoa niisa 100 000 any ho any manerana an' i Madagasikara, hanaovana fitakiana amin' ny fitondran' i Tsiranana Philibert. Anisan' ny zavatra notakina tamin' izay ny fanafoanana ny fifanaraham-piaraha-miasa ara-kolontsaina amin' i Frantsa sy ny fanoloana ny fandaharam-pampianarana izay natao ho an' ny sekoly any Frantsa sy ampianarin' ny mpampianatra frantsay izay tokony hosoloana ny fandaharam-pianarana manasongadina ny fiainana sy ny kolontsaina malagasy ary ampianarin' ny mpampianatra malagasy, izany hoe fanagasiana ny fampianarana.

Tamin' ny fiandohan' ny volana Mey 1972, ny fitondrana dia nanao izay hampitsaharana ny fitokonan' ny mpianatra tamin' ny fomba rehetra. Nosamborin' ny fanjakana ny mpitarika an-jatony maro ary natao sesitany any Nosy Lava. Nakaton' ny manampahefana ihany koa ny sekoly ary norarana ny fihetsiketsehana.

Ny fanatanterahana ny fanagasiana

Fanagasiana tamin' ny Repoblika Voalohany

Fanagasiana ny teny enti-mitantan-draharaha

Efa tany am-piandohan' ny taona 1960 no nananganana vaomieran' ny teny malagasy momba ny teknika sy momba ny lalàna ny governemantan' ny filoha Tsiranana, ka noheverina ho fitaovana ilaina amin' ny fanatrarana ny fanagasiana izay be mpaniry izany, na teo amin' ny fitantanan-draharaha na teo amin' ny fanabeazana. Nitaky ny fampandrosoana ny fandikan-teny avy amin' ny teny frantsay ho amin' ny teny malagasy izany ka namolavola voambolana manandrify ny sehatra iasany avy ny sampan-draharaha isan-karazany, ka anisan' ny nisongadina ny an' ny Minisiteran' ny Fitsarana (1964) sy ny an' ny Minisiteran' ny Fambolena (1965).

Tsy nahafa-po ny mpitaky fanagasiana ity nataon' ny mpitondra tamin' ny Repoblika voalohany ity, araka izao: "Tao ny antokon' ny maro an' isa sy ny forongony, sarontava niafenan' ny mpitsentsitra, fiasan' ny mpanani-bohitra na ny sampany miandany amin' ny vy hanapaka ny hazo ... Nony ela, nirodana tamin' ny ampiantanin' ny 13 Mey 1972 !..."

Fanagasiana tamin' ny Repoblika Faharoa

Zava-misy manodidina

Tamin' ny Janoary 1976 no lany ho filohan' ny Repoblika Demôkratika Malagasy i Didier Ratsiraka. Nanangana fitondrana sôsialista izy ary niezaka ny hampifanaraka ny pôlitikany amin' ny an' ny Firaisana Sôvietika.

Namoaka ny Boky Mena, izay miresaka mahakasika ny Revôlisiôna na Tolom-piavotana, i Didier Ratsiraka. Tao anatin' ny volana vitsivitsy dia noroahin' ny fanjakana malagasy ny tafika frantsay, nanakatona ny masoivoho frantsay sy ny kônsolata, navadika ho orinasam-pirenena ny orinasa frantsay lehibe sady nohagasina ny fampianarana malagasy.

Rijan-teny momba ny fanagasiana

Ao amin' ny Boky Mena, Ratsiraka dia manamarina ny fanagasiana amin' ny faniriany ny hampifanaraka ny votoatin' ny fomba fampianarana amin' ny fepetra takian' ny Revôlisiôna ary manaiky fa ny teny frantsay dia mbola ilaina. Ny Lalàna n°78-040 tamin' ny 17 Jolay 1978 mikasika ny rafitra ankapoben' ny fanabeazana sy ny fanofanana dia nanangana vaomiera natao hamolavola sy handrafetana ny "malagasy iombonana", izay raha ny marina, dia ho karazana fandravonana eo amin' ny fiteny malagasy ôfisialy (izay avy amin' ny teny merina) sy ny fitenim-paritra isan-karazany.

Fampiharana ny fanagasiana: fampiasana ny teny malagasy

Ny pôlitikan' ny fanagasiana dia niafara tamin' ny fandraisana avy hatrany ny teny malagasy ho teny enti-mampianatra manerana ny sekoly ambaratonga fototra, ary nisy ny prôgrama natao hanoloana tsikelikely ny teny frantsay amin' ny teny malagasy ao amin' ny fampianarana ambaratonga faharoan ka hatrany amin' ny oniversite. Na izany aza, hatramin' ny taona 1990, dia sekoly maromaro no nanohy nampianatra tamin' ny teny frantsay. Mbola mampiasa ny teny frantsay ihany koa ny mpampianatra izay sahirana amin' ny fampianarana teny malagasy.

Nihena be ny anjara asan' ny teny fratsay tao amin' ny sekoly vaovao, saingy ny fandavana mafy ny teny frantsay dia nitarika fahavoazana lehibe. Vokatr' izany dia nitazona vonjimaika ny teny frantsay, izay eken' ny mponina amorontsiraka noho ny teny malagasy ôfisialy, ny fitondram-panjakana malagasy.

Tsy fahombiazan' ny fanagasiana

Nandiso fanantenana ny vahoaka ny fanagasiana ny fampianarana. Ny ankamaroan' ireo nandray anjara tamin' ny fanabeazana dia nanatsoa-kevitra fa ny mpianatra tamin' ity vanim-potoanan' ny fanagasiana ity dia tsy nahafehy ny teny malagasy voasoratra.

Noheverin' ny mponina tanindrana ho fikasana hampanjakazaka ny Merina ny fanaovana ny fiteny merina ho fiteny malagasy ôfisialy.

Ny fahambonian' ny fiteny merina mantsy dia nampametra-panontaniana tamin' ny fotoana nanafainganana ny fanagasiana tamin' ny taona 1972, ka nandidiana ny fampiasana ny fiteny merina eo amin' ny fampianarana ary niteraka fanoherana tany amin' ny faritra samihafa eto Madagasikara, mba hiarovana ny fitenim-paritra any ifotony. Mba hampitony ny sain' ny maro dia nolazaina fa mandalo fotsiny izany satria andrasana ny fivoaran' ny "malagasy iombonana". Izany dia natomboka amin' ny fikarohana momba ny fitenim-paritra malagasy rehetra izay nampandrosoina nanomboka tamin' ny taona 1973. Ny "malagasy iombonana" dia hipoitra avy amin' ny fifamenoan' ireo fitenim-paritra samihafa ireo, ka ho lasa fiteny malagasy ranoray hampiasaina manerana ny Nosy, ka hasolo ny fiteny ôfisialy, izay fiteny isongadinan' ny maha merina ny fiaviany.

Nanomboka tamin' ny taona 1983, dia tsy nahita asa tamin' ny alalan' ny diplôma malagasy ny ankamaroan' ny mpianatra. Tsy afaka nanome boky fianarana ampy amin' ny teny malagasy akory ny fanjakana sady ratsy kalitao ny boky novokarina. Ny mpampianatra rahateo koa tsy nampiofanina sady tsy ampy isa, tsy nisy ny fanaraha-maso ny fampianarana. Tsy voafehin' ny mpianatra na ny teny malagasy na ny teny frantsay.

Fanagasiana taorian' ny Repoblika Faharoa

Taorian' ny fianjeran-dRatsiraka tamin' ny taona 1993 dia nisy ihany ny fivoaran' ny fomba fijery teo amin' ny pôlitikan' ny fanagasiana. Tsy niova ny tanjona amin' ny fanamafisana ny maha Malagasy nefa nasiam-pandinihana indray ny fomba fampiharana izany. Na dia nampametra-panontaniana aza ny lafiny sasany tamin' ny fanagasiana mahery vaika, indrindra fa ny famindrana orinasa tsy miankina ho fananam-pirenena izay hita fa tafahoatra, dia nitoetra ny hevitra momba ny fampiroboroboana ny fiteny sy ny kolontsaina malagasy.

Nisy ny fikatsahan' ny mpitondra vaovao ny fisokafan' i Madagasikara bebe kokoa amin' izao tontolo izao, sy ny fiarovana ny maha izy azy an' i Madagasikara. Niteraka pôlitikam-piaraha-miasa iraisam-pirenena mavitrika kokoa izany ary nisy ny faniriana hiditra ao amin' ny sehatry ny toekarena maneran-tany. Nanjary malefaka kokoa ny pôlitikan' ny teny noho ny fahatsapana fa ilaina ny mahafehy fiteny maro, indrindra ny fiteny frantsay sy ny fiteny anglisy ao anatin' ny fanatontoloana.

Na izany aza dia miatrika olana hatrany ny fanandratana ny maha Malagasy satria voafetra ny fitaovana natokana ho an' ny fanabeazana sy ho an' ny kolontsaina, izany dia manakana ny fampiharana ny pôlitikan' ny teny. Ao koa ny fanatontoloana sy ny fielezan' ny kolontsaina vahiny izay manohintohina ny fitahirizana ny kolontsaina malagasy.

Vokatra ankapobeny

Toa tsy nahitana vokatra nahomby izay natao hanatanterahana ny fanagasiana. Tsy nahomby ny fanagasiana noho ny paika tsy ampy nentina niatrika azy.

Jereo koa

• Fiteny eto Madagasikara

• Fanabeazana eto Madagasikara
• Pôlitika eto Madagasikara
• Tolon' ny mpianatra tamin' ny taona 1971
• Repoblika Malagasy -- Philibert Tsiranana
• Repoblika Demokratika Malagasy -- Didier Ratsiraka
• Fitenim-paritra malagasy
• Teny malagasy iombonana

Ahazoana manovo hevitra

• Dimbiniaina Tsilavina Jules, "Ny fanagasiana", in Radio Don Bosco (rdb.mg/), 10 Oktobra 2023
• Dimbiniaina Tsilavina Jules, "Ny fanagasiana (3) ", in Radio Don Bosco (rdb.mg/), 5 Desambra 2023
• "L'aménagement linguistique dans le monde - Madagascar", in axl.cefan.ulaval.ca/
• Emilson Daniel Andriamalala, Ny Fanagasiana, Edition Mixte, Antananarivo, 1974.
• "Ny Fanagasiana d'Emilson Daniel Andriamalala (1918 - 1979)", in myrakoto.over-blog.com
• Nasolo-Valiavo Andriamihaja, "Fanagasiana ny Tantara sy Jeografian' i Madagasikara", in L'Express de Madagascar, 17 janoary 2024.
• Noëline Razanavao, La malgachisation de l'enseignement, article, 2009 [archive]
• "Malgachisation", in La langue française
• "La politique de malgachisation de la deuxième république : un bilan contrasté", in books.openedition.org

• Soloalijaona Randriamasinony, "La politique de malgachisation de la deuxième république : un bilan contrasté", in Chrystelle Burban et Christian Lagarde (dir)., L'école, instrument de sauvegarde des langues menacées ? : Actes du colloque du 30 septembre et 1er octobre 2005, Université de Perpignan Via Domitia - CRILAUP, Perpignan, Presses universitaires de Perpignan, 2007 [Arsiva], p. 59-66