I Zimbaboe dia firenena aty Afrika Atsinanana, tsy manana morontsiraka, manana velarana mirefy 390 759 km². I Harare no renivohiny. Mamaritra azy avy a avaratra i Zambia, ao atsinanana i Môzambika, ao atsimo i Afrika Atsimo, ary ao atsimo-andrefana i Bôtsoana. Atao hoe Zimbaboeana ny vahoakan' ity firenena ity.

Sainan' i Zimbaboe
I Zimbaboe ao Afrika
Sarin-tanin' i Zimbaboe

Lembalemba no manjaka amin' ny vohon-taniny. Ao andrefana dia ahitana tandavan-tendrombohitra izay manasaraka azy amin' i Môzambika. Toetanin-jana-pehin-tany no ao Zimbaboe. Rakotra hivoka mando anirian-kazo ny ankabeazan' ny tany. Ao amin' ny tapany avaratra-andrefana no ahitana ny farihy Kariba izay manasaraka azy amin' i Zambia.

Maro ny karazam-biby hita ao izay arovana amin' ny alalan' ny tahirin-javaboary maro, sady mampiroborobo ny fizahan-tany.  

Saika Banto avokoa ny mponina ao Zimbaboe (ka ny tena maro anisa dia ny Sôna sy ny Ndebele). Mihena isa ny fotsy hoditra. Any ambanivohitra no onenan' ny telo ampahefatry ny mponina.

Miankina amin' ny fambolena, ny fiompiana, ny fitrandrahana harena an-kibon' ny tany, ny taozava-baventy mpanodina sakafo sy mpanao lamba. Anisan' ny trandrahana any ny krôma sy ny nikela ary ny volamena. Ny fotsy hoditra vitsy anisa no mifehy izany toekarena izany.

Ny fiteny anglisy no fiteny ôfisialy any tamin' ny voalohany fa niampy dimy ambin' ny folo hafa izany, dia ireo be mpampiasa toy ny fiteny sôna sy ny fiteny ndembele, ary ny fiteny vitsy mpampiasa kokoa toy fiteny kalanga, ny fiteny ndao (na sôna atsimo), ny fiteny siseoa, ny fiteny sitônga, ny fiteny sangany (na tsônga), fiteny tsoana, ny fiteny venda, ny fiteny nambia, ny fiteny sibaroe, ny fiteny tsôa (izay karazan' ny fiteny tsoana), ny fiteny kôisana, ny fiteny sôtô avaratra ary ny fiteny kôsa.

Zanatany britanika taloha i Zimbaboe (nantsoina amin' ny anarana hoe Southern Rhodesia, "Rôdezia Atsimo") izay nahazo ny fahaleovan-tenany tamin' ny taona 1980.

Tantara

hanova

Talohan' ny fanjanahantany

hanova
 
Sary hosodoko am-batolampy nataon' ny Bosimana

Maro dia maro ny sisan-javatra tavela talohan' ny vanim-potoan' ny tantara, ny tranainy indrindra amin' izy ireo dia efa tany amin' ny 500 000 tal JK, izay nofongarina tao amin' ny Lohasahan' i Zambezi, fa ny afovoan' ny Lembalemba Zimbaboeana sy ny Lohasahan' i Limpopo dia manankarena amin' ny sary hoso-doko am-batolampy tany amin' ny vanim-potoana Neôlitika, izay heverijna fa nataon' ny Bosimana (Bushman). Nanomboka teo amin' ny fanombohan' ny vanim-potoana kristiana ny fiorenam-ponenan' ny tantsaha miteny banto. Ny razamben' ny Sôna (Shona) angamba no niandohan' ny sivilizasiôna voaporofon' ny sisan-javatra tavela tamin' ny toerana arkeôlôjikan' i Zimbaboe, any atsimo-atsinanan' ilay firenena, izay nahazoany ny anarany ankehitriny. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-12 dia nivoatra be ny asa varahina sy ny varotra volamena sy ivoara, izay naondrana tany amin’ ny seranan-tsambon' i Sofala, any akaikin’ i Beira ankehitriny, any Môzambika. Manodidina ny toerana nisy an' i Zimbaboe koa no niroboroboan' ny Fanjakan' i Mônômôtapa, nanomboka tamin' ny taonjato faha-14, izay nanitatra ny taniny saingy nihena hery tamin' ny faran' ny taonjato manaraka, taorian' ny nahafatesan' ny mpanjaka Matope tamin' ny taona 1480. Nifandray tamin’ i Mônômôtapa, indrindra fa tamin' ny alalan' ny misiônera, ny Pôrtogey, izay tonga teo amin’ ny morontsirak' i Môzambika tamin' ny taonjato faha-16. Tataty aoriana dia tsy maintsy nanjavona ity fanjakana ity rehefa nomen' ny mpanjakany, tamin' ny taona 1608, tamin' ny Pôrtogey ny fitrandrahana ny volamena, ny firapotsy, ny varahina ary ny vy teo amin' ny taniny. Tany atsimo, ny Fanjakan' i Changamire no nisolo izany fanjakana izany sady nandresy azy saika manontolo tamin' ny taonjato faha-17.

 
Sisam-paharavan' i Zimbaboe Lehibe.

Avy any Afrika Atsimo tamin' ny faran' ny taonjato faha-18, nandritra ny Mfecane, fifindra-monina lehibe nateraky ny fanitaran-tany amin' ny alalan' ny ady, ny Zolo dia nandrava ny Fanjakan' i Changamire tamin' ny fandalovany. Nisy vondrona Zolo mpanohitra, ny Ndebele, niorim-ponenana tokony tamin' ny taona 1830 tany amin' ny ilany atsimo-andrefan' ilay firenena, izay nanjakazaka tamin' ny Sôna.

Fanjanahantany

hanova
 
I Cecil Rhodes

Tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-19 dia nihanatanjaka ny fisian' ny Britanika sy ny Boora. Tamin’ ny taona 1888, ny mpanjaka ndebele Lobengula dia nanome zo momba ny fitrandrahana harena an-kibon' ny tany ho an’ ilay mpandraharaha britanika Cecil Rhodes any atsimon’ i Zambezi. Tamin' ny taona nanaraka, i Rhodes dia nahazo sata avy amin' ny governemanta britanika ho an' ny orinasany atao hoe British South Africa Company, mba hitantana ireo fizaràn-tany resy tany Afrika Afovoany sy Atsimo. Nampandroso ny fanjanahan-tany ara-pambolena ny Company of Rhodes, anisan' izany ny faritra izay tsy nananany fiandrianana. Tamin' ny taona 1890 dia naorina ny tanànan' i Salisbury (Harare ankehitriny). Mandra-pahatongan' ny taona 1897 dia nisy ady nifandonan' Fotsy hoditra tamin' ny Ndebele sy ny Sôna, izay nafindra tany amin' ny "fitahirizana" tamin' ny farany. Tamin' ny taona 1895 dia nomena anarana hoe Rôdezia ilay fizaràn-tany voazanaka.

 
Sainan' i Rôdezia Atsimo

Nitaky fizakan-tena ara-pôlitika nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20 ny voanjo fotsy hoditra, izay naniry ny ho afaka amin' ny fiahian' ilay kômpania. Tamin' ny taona 1922, rehefa nanontaniana tamin' ny fitsapan-kevi-bahoaka izy ireo, dia nolavin' izy ireo ny fikambanana amin' i Afrika Atsimo ary, tamin' ny taona nanaraka, araka ny fanirian' izy ireo, dia lasa zanatanin' ny Satroboninahitra i Rôdezia ka nomena ny anarana hoe Rôdezia Atsimo.

 
Fizarana ara-jeôgrafian' i Rôdezia amin' ny vondron' olona, ​​manavaka ny faritra eorôpeana, ny faritra ata-poko, ny tanindrazan' ny tompontany ary ny valam-pirenena (1965).

Nametraka fitondrana mpanavakava-bolon-koditra ny fotsy hoditra vitsy anisa, izay nitantana irery, nanaraka ny ohatra avy amin' i Afrikana Atsimo. Lalàna maro nolaniana teo anelanelan' ny taona 1930 sy 1969 no netina naka an-keriny ny ankamaroan' ny tany fambolena ho tombontsoan' ny fotsy hoditra, nisy ny toeram-ponenana izay nofaritana any amin' ny sisin-tanàna, nandraisana ny Mainty hoditra nanao fifanarahana araka asa, fa ny fianakaviana kosa dia notazonina any ambanivohitra.

 
Sainan' ny Federasiônan' i Rôdezia sy i Niasalandy

Tamin' ny taona 1953 dia namorona ny Federation of Rhodesia and Nyasaland ny governemanta britanika, nampitambatra an' i Rôdezia Atsimo sy i Rôdezia Avaratra (Zambia ankehitriny) ary i Niasalandy (Malaoy ankehitriny), izay nanamafy ny fanjakazakan' ny Fotsy hoditra. Tsy maintsy nofoanana izany taty aoriana tamin' ny taona 1963, herintaona talohan' ny fahaleovantenan' i Zambia sy ny an' i Malaoy.

Fahazoana ny fahaleovantena

hanova
 
I Joshua Nkomo tamin' ny taona 1978

Naharitra ela sy nisehoan' ny ady ny fizoran' i Rôdezia Atsimo mankany amin' ny fahaleovantena, izay lasa Rôdesia fotsiny indray. Nandrisika ny nasiônalisma zimbaboeana ny fanavakavahana, izay nampiharina tamin' ny Mainty hoditra, sy ny hetsika ho an' ny fahaleovantena taty Afrika. Tamin' ny taona 1957 dia nanangana ny Southern Rhodesia African National Congress (SRANC), izay noravan' ny governemanta roa taona taty aoriana, i Joshua Nkomo, mpitarika sendikalista ndebele. Na izany aza dia ny Fotsy hoditra, notarihin' ny Rhodesian Front, niorina tamin' ny taona 1962 sy nankahala ny fifampizarana fahefana amin' ny Mainty, no voalohany nitaky ny zo hahazo fahaleovantena ho an' ilay fizaràn-tany, ka nanohitra ny Fanjakana Mitambatra.

 
I Ian Smith, praiminisitra tao Rôdezia tamin' ny taona 1975
 
Sainan' i Rôdezia mahaleo tana (1968-1979)

Taorian' ny fifampiraharahana tsy nisy vokany nandritra ny roa taona, dia nanambara ny fahaleovantenany samirery ny governemanta fotsy hoditra, notarihin' i Ian Smith, tamin' ny 11 Nôvambra 1965. Nandà ka tsy hanaiky an' i Rôdezia ary namoaka didy fanaovana ankivy ara-barotra hanoherana izany ny Fanjakana Mitambatra, izay naniry ny hampandroso ny fahaleovantena afrikana, sy ny Firenena Mikambana. Noraran' ny governemantan' i Ian Smith ny Zimbabwe African People's Union (ZAPU) notarihin' i Joshua Nkomo sy ny Zimbabwe African National Union (ZANU) notarihin' i Robert Mugabe, ary nogadraina ny mpitarika ireo antoko ireo. Avy eo dia nanomboka tolona mitam-piadiana nanoherana ny fahefan' ny vitsy anisan' ny Fotsy hoditra ny nasiônalista mainty hoditra.

Taorian' ny fahaleovantenan' i Môzambika tamin' ny taona 1975 dia tsy nisy nanohana an' i Rôdezia afa-tsy i Afrika Atsimo. Nisafidy pôlitika misy mariamitra iraisana kokoa i Ian Smith ary nifampiresaka tamin' ny mpitarika mainty hoditra, izay navoaka ny fonja. Tamin' ny faran' ny taona 1976 dia nanambatra ny hetsi-panoherana nataony tao amin' ny Patriotic Front ny ZANU, izay notohanan' i Sina maôista, sy ny ZAPU, izay notohanan' ny Firaisana Sôvietika.

 
Fifanarahana anatiny tao Salisbury tamin' ny taona 1978 teo amin' i Ian Smith sy ny mpitarika mainty hoditra toa an' i Abel Muzorewa.
 
I Abel Muzorewa tamin' ny taona 1978.

Resy lahatra i Ian Smith fa amin’ ny alalan' ny fanekeny ny fitakiana vitsivitsy no hahafahany mitazona ny ampahany be amin' ny fahefany, ka nanao sonia fifanarahana tamin' ny mpitarika mainty hoditra telo izay tony kokoa, anisan' izany ny eveka metôdista Abel Muzorewa, mpanorina ny United African National Council (UANC), tamin' ny volana May 1978. Tamin' ny taona 1979 dia nanangana fitondrana ahitana foko maro ny lalàmpanorenana vaovao nolaniana tamin' ny fitsapan-kevi-bahoaka, izay natokana ho an' ny Fotsy hoditra. Nandresy tamin' ny fifidianana mpanao lalàna nanaraka izany i Muzorewa ary lasa praiminisitra, tao anatin' ny firaisan-kina tamin' ny antokon' i Ian Smith.

 
Sainan' i Zimbaboe-Rôdezia (1979)

Mbola nitohy anefa ny ady anaty akata notarihin' ny Patriotic Front mandra-pahatongan' ny fivoriana, tamin' ny volana Septambra 1979, tany London, tamin' ny fihaonambe momba ny lalàmpanorenana izay nandraisan' ny hetsika sy fikambanana rehetra anjara ary nieritreritana ny hanomezana fanampiana iraisam-pirenena ho an' ny fanavaozana momba ny fananan-tany (hitsinjarana indray ny tany fambolena).

Lasan' ny Zimbabwe African National Union (ZANU) ny fifidianana izay natao tamin' ny volana Febroary 1980, ary ny mpitarika azy Robert Mugabe dia nanangana governemanta ho an' ny fampihavanam-pirenena izay nahitana an' i Nkomo sy minisitra fotsy hoditra roa. Nambara tamin' ny 18 Avrily ny fahaleovantena faharoan' i Zimbaboe.

Ny fitondran' i Robert Mugabe

hanova
 
Robert Mugabe, filohan' i Zimbaboe tamin' ny 1987 ka hatramin' ny Novambra 2017.

Fahalaniana voalohany

hanova

Tamin' ny tapany voalohany amin' ny taompolo 1980 dia fotsy hoditra 250 000 no nifindra monina tany Afrika Atsimo. Na izany aza dia nitazona ny fanjakazakany amin' ny asa ara-toekarena sy ny fananana ny tany fambolena mamokatra indrindra ny Fotsy hoditra. Nanamafy ny fahefany ny praiminisitra Mugabe ka voa ny Ndebele vitsy anisa izay niharan' ny famaizana mafy, ary tsy maintsy nifanandrina imbetsaka ny ankolafy mitam-piadiana ao amin' ny ZAPU ny miaramilany. Tamin' ny faran' ny taona 1987 dia nasiam-panitsiana ny lalàmpanorenana hanoloana ny asan' ny praiminisitra amin' ny toeran' ny filoha mpanatanteraka izay manambatra ny asan' ny lehibem-panjakana sy ny lehiben' ny governemanta. Nitambatra ny ZANU sy ny ZAPU ao anatin' ny Zimbabwe African National Union – Patriotic Front (ZANU-PF) tamin' ny taona 1988, noho ny famporisihan' i Robert Mugabe, ary naverina tao amin' ny governemanta i Nkomo. Tamin' ny taona 1990 dia lasa filoha lefi-panjakana izy.

Ny toe-draharaha ara-toekarena miharatsy dia nanery ny governemanta tao Zimbaboe hanaiky, tamin' ny taona 1991, ny fampiharana ny fandaharan' asa fanitsiana ara-drafitra nofaritan' ny Banky Maneran-Tany, na dia teo aza ny lahateny ahitana taratra ny sôsialisma nataon' ny filoha. Nizotra tsikelikely ny fanarenana, ary ampahany ihany no vita tamin' ny fanavaozana ny fananan-tany (fitsinjarana indray ny tany fambolena) na dia eo aza ny latsa-bato natao tamin' ny tana 1992 izay nanomezana alalana ny fakàna an-keriny ny tany fananan' ny fotsy hoditra sy ny tany navelany ho ngazana.

Fahalaniana fanindroany

hanova

Tamin' ny volana Marsa 1996 dia voafidy ho filoha indray i Robert Mugabe ary mihoatra ny 92 % ny vato azony. Tsy nanohy ny firotsahany ny kandidà roa hafa, i Reverend Ndabaningi Sithole sy i Abel Muzorewa. Niteraka fitokonana henjana nanomboka tamin' ny Septambra ka hatramin' ny Nôvambra 1996 ny pôlitikan' ny fanitsiana ara-drafitra. Nijanona ho ivon' ny olana ny resaka fitsinjarana ny tany fambolena sady nanamafy ny fitsikerana ny fitondran' i Robert Mugabe. Ny Fotsy hoditra vitsy anisa, izay 1 % amin' ny mponina, no tompon' ny 70 % amin' ny tany azo ambolena, ka voailika tsy hisitraka ny fitomboana ara-toekarena ny ankamaroan' ny mponina ambanivohitra. Tamin' ny taona 1998 dia nisy "fikomiana noho ny hanoanana” maro, vokatry ny tahan' ny tsy fananana asa izay nahatratra ny 45 % amin' ny mponina, sy ny fitsotsoriky ny fahefa-mividin' ny volam-pirenena, nanozongozona mafy ny governemanta, izay nahatonga ny mpamboly sy mpiompy fotsy hoditra 70 000 ho tompon' andraikitra amin' ilay toe-javatra. Tamin' ny volana Avrily 1999, noho ny tsy nahazoany fanampiana ara-bola avy amin' ny fikambanana iraisam-pirenena lehibe, noho ny fihetsiny manoloana ny mpamboly sy mpiompy fotsy hoditra sy ny fidirany an-tsehatra amin' ny ady mahazo ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, dia nanapaka ny fifandraisany tamin' ny Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena sy tamin' ny Banky Maneran-Tany i Zimbaboe. Nampiato fandraisany anjara i Britaina Lehibe, izay nanomboka nandrotsaka vola ho an' ny fanavaozana ny fananan-tany, noho ny fiheverana fa natokana ho an' ny mpikambana akaiky ao amin' ny ZANU na ho an' ny fianakavian' i Robert Mugabe ny tany nozaraina.

Ny fiampangana kolikoly avy amin' ny mpanohitra dia nanampy trotraka ny fironana amin' ny fahefana tsy refesi-mandidy, izay nisongadina indrindra amin' ny fandefasana miaramila 11 000 any amin' ny ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, hanohana ny fitondran' i Laurent-Désiré Kabila, tsy nisy fifampidinihana amin' ny Parlemanta. Nisy fiantraikany ratsy teo amin' ny toekarem-pirenena ny vola lany tamin' ilay ady (iray tapitrisa dôlara isan' andro) sy ny tsy fahampian-tsolika vokatry ny tsy faharatsian' ny fitantanana ny orinasam-pirenena. Tamin' ny 11 Febroary 2000, ny fitsapan-kevi-bahoaka momba ny lalàmpanorenana nokarakarain' ny filoha Mugabe hanamafisana ny toerany dia niafara amin' ny tsy fahombiazana, ka 54,6 % nanao "Tsia", araka ny nambaran' ny mpanohitra nivondrona manodidina an' ilay sendikalista Morgan Tsvangirai ao amin' ny Movement for Democratic Change (MDC). Nahafaha-naminavina ny fitsapan-kevitra izay natao fotoana fohy taorian' izay fa ny roa ampahatelon' ny Zimbaboeana no maniry ny hialan' ny filoha. Tao anatin' izany toe-javatra izany dia tsy niova amin' ny sori-dalany i Robert Mugabe ka niantso ny tranainy tamin' ny ady ho an' ny fahaleovantena zimbaboeana ary nanao hetsika fibodoana ny tany teo am-pelatanan' ny fotsy hoditra, izany dia niteraka herisetra marobe (famonoana ny mpamboly sy mpiompy fotsy sy mainty hoditra mpanohitra ny fitondrana). Nandà indroa ny fampiharana ny fanapahan-kevitry ny Fitsarana Avo izay mitaky ny fandroahana ny olona mibodo ny toeram-pambolena i Robert Mugabe. Nandritra io vanim-potoana io dia nihenjan-droa ny tady teo amin' i Zimbaboe sy i Afrika Atsimo, izay voampanga ho tsy marisika amin' ny fitantanana ny fanelanelanana ao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, saingy i Pretoria, izay natahotra ny hiitaran' ny olan' izy ireo manokana momba ny fanavaozana ny fananan-tany (fitsinjarana ny tany), dia nanemotra ny famaliany, izay mbola notohizany tamin' ny fifidianana ny filoham-pirenena tamin' ny taona 2002.

Fahalaniana fanintelony

hanova

Taorian' ny fandravana ny Parlemanta tamin' ny 11 Avrily 2000 dia nanao sonia didim-panjakana nametraka ny fifidianana solombavambahoaka ho amin' ny 24 sy 25 Jona ny filoha. Noho ny Zimbabwe African National Union – Patriotic Front (ZANU-PF) nahazo solombavambahoaka voafidy 62 sy solombavambahoaka 30 voatendry, dia nahazo toerana 57 ny MDC, ka fandresena goavana ho an' ny mpanohitra izany (nahazo 2 tamin' ny 150 izy ireo tamin' ny taona 1995). Nanomboka teo dia nanao izay fomba rehetra handreseny amin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2002 i Robert Mugabe: famoronana lalàna hiadiana amin' ny mpanohitra, fanaraha-maso ny asa fanaovan-gazety sy ny fahefana mpitsara, fampihorohoroana sy famoretana, ny fandroahana ny mpanara-maso iraisam-pirenena, sns. Tamin' ny volana Marsa 2002, taorian' ny latsa-bato nisongadinan' ny fampielezan-kevitra feno fampitahorana, dia voafidy indray izy tamin' ny vato 56,2 % izy, ka 41,9 % ny an' ny mpitarika ny mpanohitra Morgan Tsvangirai, izay niampanga niaraka amin' ny fianakaviambe iraisam-pirenena ny fisian' ny hosoka goavana. Niteraka sazy avy amin' ny Vondrona Eorôpeana sy fampiatoana an' i Zimbaboe tsy ho anisan' ny Commonwealth mandritra ny fotoana tsy voafetra ny zava-nitranga tamin' ity fifidianana nampiady hevitra ity. Tamin' ny taona 2003 dia nanapa-kevitra ny handao an' ilay fikambanana i Zimbaboe.

Ny ady ataon' ny fitondran' i Robert Mugabe amin' ny mpanohitra dia naneho ny tsy fiatrehany ny tena olana. Niteraka fisamborana olona maro ny fitokonana faobe nokarakarain' ny mpanohitra tamin' ny lohataona 2003 izay narahin' ny maro. Na dia tsy nisy tokontaniny toejavatra ara-toekarena sy ara-tsôsialy, dia nampitombo ny fanaovany tantely afa-drakotra ny harem-pirenena ny governemanta. Efa ho ny antsasaky ny mponina ao Zimbaboe (manodidina ny 5,5 tapitrisa) no tratran' ny mosary. Ity fahasahiranana goavana ity dia vokatry ny fanavaozana ny fananan-tany. Tsy ho an' ny tombontsoan' ny Mainty hoditra maro anisa ny fanentanana hibodo ny tany izay natomboka tamin' ny taona 2000 tao anatin' ny korontana sy herisetra fa lasa tombontsoan' ny mpomba ny fitondrana ary nanakorontana tanteraka ny sehatry ny fambolena. Nahazoan' ny antokon' i Robert Mugabe ny maro anisa tanteraka, izay nahazo toerana 78 (raha 41 ny an' ny MDC), ny fifidianana solombavambahoaka tamin' ny Marsa 2005, izay nanjakan' ny herisetra sy hosoka.

Teo anelanelan' ny 120 000 sy 1 500 000 ny mponina no noroahina tamin' ny faran' ny lohataona avy ao Harare, toeram-pamaharan' ny mpanohitra, rehefa noravana ny tranony araka ny baikon' ny fanjakana; ity no atao hoe Operation Murambatsvina. Nisy ny fankatoavana ny fanavaozana ny lalàmpanorenana mametra ny zon' ny fananan-tany ary mamela ny governemanta hanaisotra pasipaoro na amin' iza na amin' iza ho an' ny "tombontsoam-pirenena". Mba hahazoany ny fanohanan' ny vahoaka dia nanenjika ny Ndebele vitsy anisa i Mugabe. Maro amin' izy ireo no mandositra any Afrika Atsimo. Nosakanana tsy hampakatra fitsarana ny tompon' ny tany nalain' ny fanjakana an-keriny. Natsangana ny Antenimieran-doholona misy mpikambana 66, saingy nahiahina ho andrim-panjakana ho enti-manompo ny filoha Mugabe fotsiny izany.

Nidangana mihoatra ny 1 000 % ny vidim-piainana tamin' ny taona 2006, ary 100 000 % tamin' ny taona 2007. Nisy ny "fanadiovana" teo anivon' ny tafika. Nihafaingana ny fifindra-monina mankany amin' ny firenena manodidina.

Fahalaniana faninefany

hanova

Fihemorana ho an' ny ZANU ny fifidianana filoham-pirenena sy solombavambahoaka tamin' ny 29 Marsa 2008. Ny Movement for Democratic Change (MDC) no nahazo ny ankamaroan' ny toerana tao amin' ny Antenimieram-pirenena (109 ny an' ny MDC fa 97 kosa ny an' ny ZANU). Navoaka tamin' ny 2 Mey ny voka-pifidianana filoham-pirenena izay niteraka ady hevitra sy be mpanohitra. Nahazo 48 % amin' ny vato i Morgan Tsvangirai tamin' ny fomba ôfisialy tamin' ny fihodinana voalohany, na dia teo aza ny hosoka, fa i Robert Mugabe kosa nahazo 43 %. Nandritra ny fampielezan-kevitra tamin' ny fihodinana faharoa dia nisehoan' ny herisetra ara-pôlitika tsy nitsaha-mitombo ny ao Zimbaboe izay nisongadinan' ny fanararaotana nataon' ny pôlisy amin' ny mpanohitra sy ny fianakaviany, ary ny fisamborana ny mpitarika lehibe ao amin' ny mpanohitra. Tao anatin' izany tontolo anjakan' ny fampihorohoroana izany dia nanapa-kevitra i Morgan Tsvangirai, dimy andro mialoha ny fihodinana faharoa, hanao ankivy ny fifidianana, ka nahafahan' i Robert Mugabe ho voafidy indray.

Noho ny fisondrotry ny vidim-piainana mihoatra ny iray tapitrisa isanjato (1 000 000 %) isan-taona, dia nilaina ny fanontana vola 100 lavitrisa dôlara zimbaboeana (manodidina ny 3 Euro tamin' ny faran' ny volana Jolay 2008). Voatery miverina amin' ny toekarenan-takalo sy amin' ny fandehanana an-tongotra ny mponina: tsy nisy gazoala intsony ny fiara fitateram-bahoaka.

Ankoatra izany, nanomboka tamin' ny volana Aogositra dia nisy valan' aretina kôlerà nahery vaika tao amin' ny firenena; araka ny filazan' ny Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana (na OMS), dia niteraka fahafatesan' olona 2 971 izany, amin' ny olona 56 123 voan' ilay aretina (isa ôfisialy tamin' ny 27 Janoary 2009). Na izany aza, araka ny filazan' ny OMS dia hatramin' ny antsasaky ny mponina 12 tapitrisa any Zimbaboe no natahorana ho tratran' ilay aretina noho ny toe-piainana anjakan' ny loto tao amin' ilay firenena.

Tamin' ny taona 2009, noho ny faneren' ny Firenena Mikambana momba ny hosoka tamin' ny fifidianana filoham-pirenena, dia nanapa-kevitra i Robert Mugabe fa hizara fahefana amin' i Morgan Tsvangirai mpifanandrina aminy, mpitarika ny Movement for Democratic Change (MDC).

Tamin' ny volana Avrily 2010, i Mugabe dia nandray ny filohan' i Iràna, Mahmoud Ahmadinejad, izay nanaovany fifanarahana ara-barotra valo teo amin' ny firenena roa tonta. Tsy dia nankasitrahin' ny mpanohitra sy ny firenena maro izao io fitsidihana io.

Tamin' ny 16 Marsa 2013 dia nandany lalàmpanorenana vaovao tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka i Zimbaboe izay nikendry ny hanatsarana ny fiainana ara-pôlitika. Niantso ny mpandatsa-bato mba hifidy ny "Eny" ny filoha Robert Mugabe sy ny praiminisitra Morgan Tsvangirai. Nikendry ny famerana ny zo aman-tombontsoan' ny filoham-pirenena izany lalampanorenana izany, saingy mitazona ny fahefana hanendry ny mpandray anjara lehibe rehetra aoamin' ny governemanta sy ny fitantanan-draharaham-panjakana ny filoham-panjakana. Ny fe-potoam-piasana ihany no nahena ho indroa sy maharitra dimy taona avy.

Fanonganam-panjakana tamin' ny Nôvambra 2017

hanova

Olana momba ny fandimbiasana an' i Mugabe

hanova
 
Grace Mugabe

Noho ny fahanteran' ny filoha Robert Mugabe, izay feno 93 taona tamin' ny Febroary 2017, sady mpitarika tranainy indrindra eran-tany, dia lasa olana lehibe teo amin' ny pôlitika zimbaboeana ny momba ny fandimbiasana azy. Nanambara i Robert Mugabe fa ny vadiny Grace Mugabe no tiany handimby azy. Nesoriny avy ao amin' ny antoko ZANU-PF sy ny governemanta ireo izay mety ho mpifanandrina amin' ny vadiny. Tsy tian' ny vahoaka i Grace Mugabe, izay fantatra amin' ny fitiavany zavatra mirentirenty sy amin' ny herisetrany. Tamin' ny 4 Nôvambra dia nanambara i Robert Mugabe fa tiany ho lasa filoha lefitra ny vadiny. Tamin' ny 5 Nôvambra dia nangataka azy ampahibemaso i Grace mba hotolorana mivantana ny toeran' ny filoham-pirenena. Ny fandroahana ny filoha lefitra Emmerson Mnangagwa tamin' ny 6 Nôvambra 2017, noho izany, dia fikendrena ny hampionona ny vadin' ny filoha, nefa tsy nankasitrahin' ny tafika izany.

Fanonganam-panjakana

hanova
 
Fidinan' ny miaramila teny an-dalamben' i Harare tamin' ny faran' ny taona 2017.

Tamin' ny 15 Nôvambra 2017 dia nanambara tamin' ny fahitalavi-pirenena ny jeneraly Sibusiso Moyo fa manara-maso ny arabe mba "hamongotra ny mpanao heloka bevava akaikin' ny filoha Mugabe" sy nanamafy ihany koa fa tsy nitarika fanonganam-panjakana hanoherana ny governemanta ny tafika. Napetraky ny miaramila tamina fonenana arahi-maso i Robert Mugabe sy i Grace vadiny. Nanahy ny amin' izay hanjo ny filoha voaongana i Afrika Atsimo ka nandefa iraka hihaona amin' ny fianakaviany sy ny manamboninahitra miaramila. Niantso ny hisian' ny filaminana ny Vondrona Afrikana sy ny Vondrona Eoropeana ary i Nizerià. Na izany aza dia tsy nisy ny korontana.

 
Fihetsiketsehana tamin' ny Nôvambra 2017.

Tamin' ny 16 Nôvambra 2017 dia mbola nihevitra ny tenany ho hany filoha ara-dalàna ao Zimbaboe i Robert Mugabe ary nandà ny fanelanelanana nataon' ny pretra katôlika Fidelis Mukonori. Na izany aza, tamin' ny 21 Nôvambra 2017 dia nametra-pialana izy.

Tena ratsy ny firaketana ny zava-bitan' i Robert Mugabe nandritra ny naha filoham-pirenena azy. Firenena rava no navelany, ny Zimbabwe African National Union – Patriotic Front (ZANU-PF) no manjaka tamin' ny sehatra rehetra ao amin' ilay firenena nandritra ny am-polony taona maro, ary nisongadinan' ny fanitsakitsahan' ny fitondrany ny zon' olombelona sy ny fahalalahana maneho hevitra.

Fitondran' i Emmerson Mnangagwa

hanova
 
Sary ôfisialin' i Emmerson Mnangagwa (2017).

Niverina tany Zimbaboe i Emmerson Mnangagwa tamin' ny 22 Nôvambra 2017 ary nanambara fa teraka ny demôkrasia vaovao. Voatendry ho filoha vonjimaika i Mnangagwa ary tsy maintsy nanao fianianana ao anatin' ny roa andro. Nahemotra ho amin' ny 24 Nôvambra 2017 anefa ny datin' ny fianianana. Nitazona ny asany izy mandra-pahatongan' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2018 izay nitondrany ny lokon' ny Zimbabwe African National Union – Patriotic Front (ZANU-PF). Nandresy amin' ny isa tery tamin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny fihodinana voalohany izy, nefa nisy ny fiahiahiana hosoka. Notoherin' ny mpanohitra ny valin' ny fifidianana saingy nanamafy ny fandresen' i Mnangagwa ny Fitsarana Tampony ao Zimbaboe (anglisy: Supreme Court of Zimbabwe) tamin' ny farany, ka nahatonga azy ho filoha vaovao voafidy taorian' i Mugabe. Nisongadinan' ny fihetsiketsehana feno herisetra - izay niharan' ny famoretana mafy - ny fiandohan' ny taona 2019, tao anatin' ny fahasahiranana ara-toekarena sy ny tsy fisian' ny fandrosoan' ny demôkrasia. Niverina ho kandidà ao amin' ny Commonwealth indray ilay firenena.

Tamin' ny taona 2019, taorian' ny taom-piotazana sy fijinjana tena ratsy noho ny haintany, dia Zimbaboeana miisa 2,5 tapitrisa no "nizotra mankany amin' ny mosary" araka ny voalazan' ny Fandaharan' Asa eran-Tany momba ny Sakafo (PAM na WFP). Tahaka ny sisa rehetra amin' ny faritra atsimo amin' i Afrika i Zimbaboe izay niharan' ny haintany miverimberina nandritra ny vanim-potoana maromaro, izay niharatsy noho ny fiakaran' ny maripanan' ny tany, izay niteraka tsy fahampian' ny sakafo eo amin' ny olombelona sy ny biby. Tamin' ny volana Ôktôbra 2019 dia notombantombanan' ny Firenena Mikambana fa olona 7,7 tapitrisa no ho tandindomin-doza amin' ny mosary tamin' ny taona 2020.

Mponina sy kolontsaina

hanova

Mponina

hanova

Saika Banto avokoa ny mponina ao Zimbaboe (ka ny tena maro anisa dia ny Sôna sy ny Ndebele). Mihena isa ny fotsy hoditra. Any ambanivohitra no onenan' ny telo ampahefatry ny mponina.

Fiteny

hanova

Ny fiteny anglisy no fiteny ôfisialy any tamin' ny voalohany fa niampy dimy ambin' ny folo hafa izany, dia ireo be mpampiasa toy ny fiteny sôna sy ny fiteny ndembele, ary fiteny vitsy mpampiasa kokoa toy fiteny kalanga, ny fiteny ndao (na sôna atsimo), ny fiteny siseoa, ny fiteny sitônga, ny fiteny sangany (na tsônga), fiteny tsoana, ny fiteny venda, ny fiteny nambia, ny fiteny sibaroe, ny fiteny tsôa (izay karazan' ny fiteny tsoana), ny fiteny kôisana, ny fiteny sôtô avaratra ary ny fiteny kôsa.

Fiteny afrikana

hanova

Ny fiteny afrikana be mpampiasa dia ny fiteny ndebele sy ny fiteny sôna (na ny fiteny lôzy, izay karazany ao atsimo) izay hatry ny ela no hany fiteny nahazo ny satan' ny "fiteny ôfisialy". Ny Lalàmpanorenana vaovao tamin' ny taona 2013 dia manaiky fiteny ôfisialy 16 ary manampy azy ireo:

Fiteny banto roa hafa ampiasain' ny vahoaka vitsy anisa tsy manana sata ôfisialy: ny fiteny dômbe (akaikin' ny fiteny nambià) sy ny fiteny konda (akaiky kokoa ny fiteny niongoe, fitenim-pirenena any Môzambika, fa tsy ny fiteny tsitseoa izay ekena any Zimbaboe). Misy koa fiteny pijiny banto ampiasaina ho fiteny faharoa.

Fiteny vahiny

hanova

Ny fiteny vahiny dia ahitana:

  • ny fiteny anglisy — izay fitenim-pirenena: 82 % amin' ny mponina no mampiasa azy na manana fahalalana sasany aminy (na dia ny 2,5 hatramin' ny 5 % amin' ny mponina ihany no manao azy ho fitenin-dreny);
  • ny fiteny afrikansa, ampiasain' ny olona manodidina ny 50 000, fotsy hoditra ny ampahany, nefa ampiasain' ny mainty hoditra sy safiotra zimbaboeana (ka 4 500 dia manao azy ho fitenin-dreny);
  • ny fiteny gojaraty izay ampiasain' ny olona manodidina ny 19 000 (tonga indrindra nandritra ny fanjanahantany anglisy taloha) .

Fivavahana

hanova

Kristianisma

hanova
 
Eglizy Katôlika any Harare

Ny fivavahana lehibe dia ny kristianisma (87 %), ka ny 67,1 % dia Prôtestanta fa ny 18,7 % kosa dia Katôlika. Niorina tamin' ny fomba ôfisialy tamin' ny taona 1963 ny Baptist Convention of Zimbabwe (batista). Tamin' ny taona 2016 dia nisy fiangonana 380 sy mpikambana 40 000 ity fikambanana ity.

Animisma

hanova

Ny manaraka ny fivavahan-drazana afrikana (animista) dia 3,8 %. Manodidina ny 7,9 % amin' ny mponina ny olona tsy manana fivavahana.

Ateisma sy agnôstisisma

hanova

Ny Zimbaboeana sasany dia voamariky ny fiheverana marksista, izay niorina tany Môzambika sy tany Angôla mpifanolo-bodirindrina, izay nandrisika ny tsy finoana an' Andriamanitra (ateista), ireo firenena roa ireo dia niady tamin' i Pôrtogaly koa mba hahazo fahaleovantena. Tany Zimbaboe dia naharitra teo anelanelan' ny taona 1965 sy 1980 ny ady ho an' ny fahaleovantena. Lehibe koa ny isan-jaton' ny olona misalasala ny amin' ny fisian' Andriamanitra (agnôstika ).

Jereo koa

hanova

Firenena ao Afrika: Afrika Atsimo - Alzeria - Angôla - Benino - Borkina Fasô - Borondy - Bôtsoana - Ejipta - Eritrea - Esoatiny (Soazilandy taloha) - Etiôpia - Gabôna - Gambia - Ganà - Ginea - Ginea Bisao - Ginea Ekoatôrialy - Jibotỳ - Kamerona - Kapvera - Kenia - Kômôro - Kôtidivoara - Lezôtô - Liberia - Libia - Madagasikara - Malaoy - Malỳ - Maorisy - Maoritania - Marôka - Môzambika - Namibia - Nizera - Nizeria - Oganda - Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika - Repoblika Demôkratikan' i Kôngô - Repoblikan' i Afrika Afovoany - Repoblikan' i Kôngô - Roanda - Saô Tôme e Prinsipe - Seisely - Senegaly - Siera Leôna - Sodàna - Sodàna Atsimo - Sômalia - Sômalilandy - Tanzania - Tôgô - Tonizia - Tsady - Zambia - Zimbaboe

Foko ao Zimbaboe: Lemba (vahoaka)

Kôntinenta eto an-tany