Fitampoha
Ny fitampoha dia lanonana nentim-paharazana malagasy, ampandroana sy anosorana amin' ny menaka manitra sy tantely ny sisan-javatra avy amin' ny vatan' ny mpanjaka efa nodimandry, atao hoe dady, izay tanterahin' ny Malagasy sakalava any amin' ny faritra Menabe, ao amin' tapany andrefan' i Madagasikara, isaky ny dimy taona (isaky ny folo taona izany teo anelanelan' ny taona 1904 sy 1987), ao amin' ny reniranon' i Tsiribihina, ao Belon' i Tsiribihina, mandritra ny fito andro, mba hahatsiarovana ny mpanjaka sakalava. Andriamisara I no hajaina indrindra amin' ireo mpanjaka sakalava fahiny ireo. Izy dia heverina ho razamben' ny tarana-mpanjaka sakalava, dia ny an' i Menabe sy ny an' i Boina. Tanterahina eo amin' ny nosim-pasika eo afovoan' ny renirano Tsiribihina ny lanonana.
Mandritra ny herinandro, ny mpandray anjara dia mamerina ny zava-nitranga tsirairay teo amin' ny tantaran' ilay fanjakana tamin' ny andro resahin' ny fedrà hatrany amin' ny Zanahary ka hatramin' ny mpandova farany ny mpanjaka fahiny. Kolontsaina sakalava mampisongadina ny fifandraisan' ny velona sy ny maty ny fitampoha.
Ny lanonana dia mifarana amin' ny andro Zoma, izay andro ampandroana ny dady ao amin' ilay renirano, hetsika ara-tandindona izay mampiseho ny fifamatorana teo amin' ny tarana-mpanjaka sy ny mponina voalohany tao amin' ilay faritra.
Fiforonan-teny hanova
Ny teny hoe fitampoha dia anarana avy amin' ny fototeny hoe tampoky, izay midika hoe "fampandroana" na "fandroana" amin' ny teny sakalavan' i Menabe, any amin' ny faritra andrefan' i Madagasikara.
Fivoaran' ilay fomba hanova
Tamin' ny voalohany hanova
Tamin' ny taonjato faha-17 dia isan-taona amin' ny volana Asaramanitra na Lohavoñy (mifanandrify amin' ny volana Jolay-Aogositra gregôriana) no nanatanterahana ny fombafomba izay noforonin' ny mpanjaka Andriandahifotsy. Tamin' izany fotoana izany, ity lanonana ity dia natao ho fankalazana ny fiverenan' ny mpiantafika aorian' ny fihazana na aorian' ny diabe fanafihana, mba hanamafisana ny fahefan' ny mpanjaka. Taty aoriana, talohan' ny fanjanahan-tany dia natao isaky ny telo taona koa izany.
Taty aoriana hanova
Nanomboka tamin' ny taona 1904 dia tanterahina isaky ny folo taona ny fitampoha ary isaky ny telo na dimy taona manomboka amin' ny taona 1988. Lasa lanonana ampisongadinana ny firaisankinan' ny taranaka isaky ny fifandimbiasam-pitondrana teo amin' ny mpanjaka ny fitampoha.
Ny sisan-javatra avy amin' ny vatan' ny mpanjaka efa maty (iray taona aorian' ny ahafatesany), atao hoe dady, dia ahitana singan-taolana avy amin' ny karandoha, vangy ambony roa, volo, hoho iray, volamena, vangim-boay avy amin' ny valanoranony ambany sy sombin-kazo manokana, izay fonosina anaty kitapo tandroka iray, avy eo atao anaty vata vy. Izany rehetra izany dia tehirizina ao amin' ny trano masina atao hoe Zomba (trano-mpanjaka) miorina ao an-tananan' i Belon' i Tsiribihina (izay tsy azon' iza na iza idirana afa-tsy ny mpiambina).
Fankalazana hanova
Ankalazain' ny Sakalava any amin' ny faritra Menabe isaky ny dimy taona ny fitampoha. Fotoam-pifaliana maharitra fito andro izany. Eo amin' ny nosikely atao hoe Ampasy no anatanterahana ny lanonana.
Ny nosikelin' Ampasy hanova
Ny nosikelin' Ampasy dia nosim-pasika fotsy tsy voahitsakitsaky ny olona amin' ny fotoana hafa. Ahitana zavamaniry, ka anisan' izany ny bararata. Tokony ho 10 km miala an' i Belo amin' ny moron' ny reniranon' i Tsiribihina ity toerana fanaovana ny lanonana ity. Lalan-tongotra, izay arenina mialoha isaky ny fotoana hanatanterahana ny lanonana fitampoha, no mampitohy an' i Belo amin' i Ampasy. Omanina eny koa ny alodahy, izay toeram-pivoriana. Misy koa ny fanamboarana aloka na trano madinidinika vita amin' ny hazo sy bararata ry bozaka. Eny Ampasy no iravoravoan' ny mponina amin' ny antsa isan-karazany (indrindra ny kolondoy), ny dihy (indrindra ny kilalaky), ny mozika, ny fianjahana ary ny lalao isan-karazany (totohondry doranga).
Ny mpanjaka sivy ankalazaina hanova
Tsy ny mpanjakan' i Menabe rehetra no ankalazaina mandritra ny fitampoha fa ny folo amin' ireo efatra ambin' ny folo nalaza fotsiny, dia:
- Tsiranto na Andriamisara
- Rahiala na Andriamandresy
- Andriamihaminarivo na Andriandahifotsy
- Andriamahatindriarivo
- Andrianilainarivo
- Andriatahoranarivo
- Andriamihoatrarivo
- Andriamanetriarivo
- Andriamamotroarivo
- Andriatsihoenarivo na Kamamy (rain' ny printsesy Kamamy)
Ny fizotry ny fankalazana hanova
Amin' ny fotoan' ny Lohavony no anaovana ny fitampoha, ka ny daty tena hanaovana azy dia vokatry ny fanapahan-kevitry ny fivorian' ny olona afaka manao izany manerana an' i Menabe.
Ny andro mialoha ny fanombohan' ny fitampoha dia atokana handraisana ny vahiny manerana ny faritr' i Menabe sy ny mponina ao Belo.
Ny vehivavy dia manao randrana dokodoko atao hoe jomira.
Andro firavoravoana anomezam-boninahitra ny foko sakalava sy ny fitampoha ny andro voalohany amin' ny lanonana, anokafana ny zomba sy itokavana sy angataham-pitahiana amin' ny razana (ny mpanjaka efa niamboho), izany no atao hoe takitaky.
Aorian' io andro io dia mitohy ny fankalazana ary misy ny famonoana omby (mahatratra any amin' ny roapolo) sy ny fihinanan-kena ary ny fisotroana toaka. Hira nentim-paharazana (kolondoy) no madravaka ny lanonana.
Ny harivan' ny Alakamisy dia misy ny famonoana omby atao sorona eo ambony talantalan-kazo manoloana ny zomba izay ametrahana ny dady, ary amin' ny harivan' io dia misy ny fiaretan-tory antsoina hoe tsioky motro.
Tsy azo atao intsony ny mankeo amin' ny ranon' i Tsiribihina mandra-pahavitan' ny fampandroana ny dady, noho izany dia manararaotra mandro sy manasa izay tokony hosasana ny olona alohan' ny andro hanombohan' ny fankalazana.
Ny Zoma no atao ny famoahana ny dady sy ny fiaingana mankany Ampasy. Fitanjozorana iray lehibe no miala amin' ny zomba (lapan' ny mpanjaka), tarihin' ireo mpiambina ny toera-masina miaraka amin' ny printsy na ny printsesy (ankehitriny: ny printsesy Georgette Kamamy), izay mitari-dalana, arahin' ny mpitondra lefona, avy eo ny mpitondra ny dady sy ny mpitondra basy. Manaraka azy ireo ny Sakalava mankany amin' ilay nosikely tsy misy mponina izay misy an' i Rivotse (trano lay natao tamin' ny lamba fotsy miorina eo atsinanan' ny toby) hametrahana ny dady mandra-pahatapitry ny lanonana amin' ny Zoma.
Mandritra ny fandehanana mankany amin' ny nosy Ampasy, ny vinantolahin' ny mpanjaka, ny vehivavy heverina fa itoeran' ny fanahin' ny mpanjaka (toy ny tromba na bilo, izay atao hoe sazoky), ny tompon' andraikitra amin' ny fampandroana ary ny mpitondra ny dady (mpibaby) miisa sivy no mahazo manatona ny taolambalon' ny mpanjaka.
Raha ny amin' ny mpibaby manokana dia misy fady tandremany. Mitoka-monina, tsy mahazo miara-matory amin' ny vadiny, tsy mahazo matory amin' ny toerana ambanin' olona hafa, tsy mahazo mibaby zaza sy ny maro hafa.
Ny sazoky, izay vehivavy itoeran' ny fanahin' ny mpanjaka, no misolo tena ireo mpanjaka ireo sady ahenoana mivantana ny hafatr' ireo mpanjaka ireo no mitso-drano ny mpanatrika. Mandritra izany dia atao ny dihy (kilalaky) sy ny antsa atao hoe kolondoy, arahina tehaka sy vely amponga.
Amin' ny Zoma, mialoha ny fampandroana ny dady dia misy ny famonoana omby mazavaloha eo ambony talantalan-kazo. Tokavina ireo mpanjaka sakalava efa niamboho (Bararatavokoky, Andriamandazoala, Andriamisara, Andriamandresy, Andrianihanina, Andriamanetriarivo, sns). Amboarina koa ny talantalana vita amin' ny bararata mena. Ny zavatra rehetra atao dia tsy maitsy angatahana alalana amin' ny razana.
Amin' ny Zoma io no tanterahina ny fampandroana ny dady eo amin' ny moron' ny torapasik' i Belon' i Tsiribihina, ao amin' ny nosikely Ampasy. Ampiasaina ny karazana savony vita amin' ny zavamaniry atao hoe fihositsy. Hamainina ny dady ary avy eo hosorana menak' omby nasiana zava-manitra sy hosorana tantely koa. Rehefa maina ny dady dia etina eny an-tanana indray ka averina ao anatin' ny zomba ary tehirizina tsara ao anatiny mandra-piandry ny fitampoha manaraka.
Akon' ny fankalazana hanova
Ny dingana samihafa amin' ny lanonana sy ny firavoravoana manodidina azy dia mahatonga ny fitampoha hahasarika, tsy ny Sakalava any Menabe sy ny any an-toeran-kafa ihany, fa ny mponina hafa eto Madagasikara, ny mpizaha tany, ny mpianatra ary ny mpampianatra mpikaroka koa.
Voambolana hanova
Fanovozan-kevitra hanova
- Jacques Lombard (et J.C. Rahaga), Fitampoha ou Le bain des reliques des anciens rois du Menabe, Ministère de la Coopération et Université de Madagascar. 1980.
- Jacques Lobard, La royauté sakalava : formation, développement et effondrement du XVII au XXème siècle. Tananarive, ORSTOM.