Baiboly

Ny Baiboly ^[1]dia fitambarana asa soratra maromaro, nosoratan'olona maro nandritra ny taonjato maro, niharan'ny fanovanana sy fisivanana, izay inoan'ny Kristiana fa Soratra Masina mirakitra ny tenin' Andriamanitra. Lazaina hoe Baiboly koa ny Soratra Masin' ny Jiosy, izay tsy ahitana afa-tsy ampahan' ny Baiboly kristiana, dia ny Testamenta Taloha, atao hoe Tanakh. Mizara roa lehibe ny Baiboly kristiana^[2] ka ny fizaràna voalohany, izay fitambaran' ny boky voasoratra talohan' i Jesoa Kristy, dia atao hoe Testamenta Taloha, fa ny fizaràna faharoa kosa, izay fitambaran' ny boky voasoratra taorian'ny nahaterahan' i Jesoa Kristy, dia atao hoe Testamenta Vaovao. Mety hampiditra amin' ny fomba samy hafa ny boky ao amin' ny Baiboly ny fiangonana tsirairay.

Fiforonan-teny

Ny teny hoe Baiboly dia avy amin' ny fanononana amin' ny teny anglisy ny hoe Bible, izay avy amin' ny teny latina hoe Biblia. Io indray dia avy amin' ny teny grika hoe βιβλία / biblía, teny milaza maro avy amin' ny hoe βιβλίον / biblíon izay midika hoe "boky". Amin' ny heviny voalohany, ny Baiboly izany dia fitambaram-boky maro.

Ny dikan-teny tranain' ny Baiboly

Dikan-teny tranain' ny Baiboly jiosy

Ny Baiboly hebreo na Tanakh

Voasoratra amin' ny teny hebreo ny Baiboly hebreo na ny Tanakh (hebreo: תנ"ך) nefa ahitana andalana sasany voasoratra amin' ny teny arameana (na aramianina na aramaika). Mitsinjara amin 'ny fomba hafa ny Baiboly hebreo araka ny kanôna masôretika satria manasokajy ireo boky ireo ho telo: dia ny Lalàna (hebreo: תּוֹרָה / Torah) sy ny Mpaminany (hebreo: נְבִיאִים / Nevi'im) ary ny Soratra (hebreo: כְּתוּבִים / Ketuvim).

Ny Baiboly samaritana

Miorina amin' ny dikantenin' ny Tôrah azy manokana, atao hoe Baiboly samaritana, ny fivavahan' ny Samaritana. Tsy ahitana boky hafa ao amin' ny Tanakh ity Baiboly ity afa-tsy ny Lalàna (Torah) izay ataon' ny Kristiana hoe Pentateoka. Voasoratra amin' ny fiteny hebreo samaritana sy amin' ny abidy samaritana (karazan' ny abidy hebreo taloha izay tsy ampiasain' ny Jiosy intsony) ny Baiboliny.

Misy fahasamihafan-botoatiny ny Torah hebreo sy ny Torah samaritana. Ny lehibe indrindra amin' izany dia ny fiheveran' ny Samaritana fa tsy i Jerosalema fa ny tendrombohitra Garizima no toerana masina. Ahitana, ao amin' ny didy faha-10, ny fanajana an' i Garizima ho ivon-toeran' ny fanompoam-pivavahana ny Didy folo ao amin' ny Torah samaritana^[3]. Narindrany hitovy ny Didy folo ao amin' ny Bokin' ny Eksôdôsy sy ao amin' ny Bokin' ny Deoterônômia^[3]. Mba hitazomany ny isan' ny didy dia heveriny ho fampahafantarana fotsiny ny didy voalohany ("Izaho no IHVH Andriamanitrao, izay nitondra anao avy any amin' ny tanin' i Ejipta, niala tamin' ny tranon’ny fanandevozana"). Ny didy faharoa ao amin' ny Torah jiosy no didy voalohany ao amin' ny Torah samaritana. Amin' ny Samaritana dia namadika io fampahafantarana io ho didy "ny olon-kendry jiosy mba haha folo ny isan' ny didy raha nahitsian' izy ireo ny Torah tamin' ny nanesorany ny didy fahafolo"^[4] izay mifanandrify amin' ny tendrombohitra Gerizima. Voalaza ao amin' ny Bokin' ny Eksôdosy (34:28) ny isan' ireo didy ireo.

Ankoatr' ireo fahasamihafana lehibe ireo dia misy koa ny fahasamihafana maivana momba ny fanoratana ny Torah samaritana sy ny Torah jiosy, izay mampifanakaiky ny Baiboly samaritana amin' ny Septoaginta toy izay amin' ny Torah masôretika^[5].

Ny Septoaginta

Ny Baiboly atao hoe Septoaginta na Septanta (latina: Septuaginta midika hoe: "fitopolo"), izay fantatra amin' ny tarehimarika rômana hoe LXX (midika hoe "70"), dia dikan-tenin' ny Baiboly hebreo nampanaovin' i Ptôlemaiôsy II amin' ny teny grika kôine, izay natao ho an' ny Jiosy any am-pielezana efa tsy mahay teny hebreo. Ἡ μετάφρασις τῶν Ἑβδομήκοντα / Hê metafrasis tôn Hebdomêkonta (izay midika hoe "Dikan-tenin' ny Fitopolo") ny anaran' io Baiboly io amin' ny teny grika.

Misy tsy fitoviana ny isan' ny boky (kanôna) sy ny zavatra voasoaratra ao amin' ny boky tsirairay raha ampitahaina ny Baiboly masôretika (amin' ny teny hebreo) sy ny Septoaginta. Tsy mitovy koa ny fizaràna ny boky ho toko. Amin' ny ankapobeny dia ny fanasokajiana ao amin' ny Septoaginta no arahina ao amin' ny Testamenta Taloha kristiana. Misokajy ny boky ao amin' ny Testamenta Taloha ho efatra ny Septoaginta, dia ny Boky dimy (na Pentateoka), ny Bokin' ny mpaminany, ny Bokim-pitantarana ary ny Bokim-pahendrena.

Nadika tamin' ny teny grika tao Aleksandria tamin' ny taonjato faha-3 tal. J.K. ny Pentateoka (grika: πεντάτευχος / pentateukhos, fanangonana ny boky dimin' ny Torah). Araka ny tantara miendrika angano notaterin' ny Tararasin' i Arstea^[6] izay niitatra miandalana hatramin' izay dia asa nataona manam-pahaizana Jiosy miisa 72 ny fandikana amin' ny teny grika ny Torah izay atao hoe "Torahn' ny Fitopolo" na "Torah aleksandrina", ka nanana solontena enina avy, hono, ny foko roa ambin' ny folon' i Israely. Ny manampahefana grika tao Ejipta no naniraka azy ireo hanao izany fandikàn-teny izany, araka ilay tantara miendrika angano. Noheverin' ny mpampiasa azy tamin' izany fotoana izany ho mitovy lanja amin' ny Tanakh amin' ny teny hebreo nandikana azy ireo voalohany io dikan-teny io, na dia nisy ihany ny zavatra azo notsikeraina tao aminy. Notehirizina tao amin' ny fitehirizam-bokin' i Aleksandria niaraka amin' nireo "Lalàna" ny Septoaginta: tsy natokana ho an' ny fivavahana fotsiny izy fa lasa fehezan-dalàna nentim-paharazana ho an' ny Jiosy.

Niitatra ny zavatra tondroina amin' ny anarana hoe Septoaginta ka nahafaoka ny Baiboly jiosy amin' ny teny grika manontolo. Nadika amin' ny teny grika tamin' ny taonjato vitsy manaraka ny boky hafa rehetra ao amin' ny Baiboly hebreo. Nisy anefa boky sy andalana izay nosoratana mivantana amin' ny teny grika nefa tsy hita ao amin' ny Baiboly jiosy amin' ny teny hebreo. Ireo no ataon' ny Prôtestanta sy Jiosy hoe soratra apôkrifa.

Nandray tsy nisy fanovana sy nampiasa betsaka ny Septoaginta ny Jiosy miteny grika tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. sy ny Apôstoly ary ny Kristiana voalohany, ka io (afa-tsy boky sasany) no natao hoe Testamenta Taloha taty aoriana. Na dia misy ireo mihevitra fa misy zavatra diso ao amin' ny Septoaginta, dia izao no lazain' i Pierre Gilnert:

"Nalaina avy ao amin' ny dikan-teny grika Septoaginta izay misy tsy fitovizany amin' ny soratra fototra hebreo ny ankamaroan' ny soratry ny Testamenta Taloha tsiahivina ao amin' ny Testamenta Vaovao"^[7].

Tamin' ny nanamafisana indray ny jodaisma rabinika, mba hiavahany amin' ny kristianisma izay vao niforona, dia navela ny lahatsoratra grika fa ny lahatsoratra hebreo no noraisin' ny Jiosy, ary nampiasa ny fiteny hebreo ny jodaisma rabinika fa ny kristianisma kosa nampiasa ny fiteny grika^[8]. Taorian' ny nanjakan' io dikan-teny grika io teo amin' ny Jiosy helenista dia nanjary Testamenta Taloha ho an' ny Kristiana ny Septoaginta. Noho izany dia nitombo ny tsy fitiavan' ny jodaisma io dikan-teny io nanomboka tamin' ny fiafaran' ny taonjato voalohany^[9]. Teo amin' ny Kristiana tany amin' ny Fiangonana Tandrefana kosa dia nitohy ny maha boky fototra azy ka maro ny dikan-teny latinan' ny Baiboly avy aminy. Tsy voasolon' ny Volgata izy raha tsy tamin' ny taonjato faha-8^[10]. Tao amin' ny Fiangonana Tatsinanana kosa, izay mampiasa ny fiteny grika amin' ny sorona masina, dia mitoetra ho lahatsoratra fototra ho an' ny fandikan-teny samihafa ny Septoaginta.

Ny dikan-teny tranain' ny Baiboly kristiana

Ny Vetus Latina

Tamin' ny voalohany dia tamin' ny teny grika ny Baiboly kristiana, dia ny Septoaginta sy ny Testamenta Vaovao. Nampiasa ny dikan-teny latinan' ireo boky ireo ny Kristiana any amin' ny tany miteny latina taty aoriana. Ireo dikan-teny amin' ny teny latina ireo no atao hoe Vetus Latina, izany hoe "Latina Tranainy"^[11]. Tamin' ny taonjato faha-4 dia hita fa tsy tongalafatra ireo Baiboly amin' ny teny latina ireo ka dia nanao dikan-teny vaovao amin' ny teny latina i Hierônimo, dia ny Volgata.

Ny Volgata

Dikantenin' ny Baiboly amin' ny teny latina ny Volgata (latina: Vulgata). Voalohany indrindra dia niainga tamin' ny Heksapla nosoratan' i Ôrigenesy i Hierônimo (atao hoe Zerôma na Jerôma koa), avy eo nampiasa ny soratra tamin' ny fiteny hebreo izay heveriny fa hany vokatry ny tsindrimandry avy amin' Andriamanitra^[11]. Efa nandika ampahany tamin' ny Testamenta Vaovao koa i Hierônimo tamin' ny taona 382, telo taona talohan' ny nandikany ny Testamenta Taloha^[11]. Nadikany avy tamin' ny soratananana grika ny Evanjely efatra. Ny fandikana ny boky hafa ao amin' ny Testamenta Vaovao kosa dia tsy nataon' i Hierônimo: olona niara-niaina taminy no nanao izany ka anisan' izany i Rofino Siriana. Vita ny fandikana ny Volgata tamin' ny taona 405^[11].

Ny Peshitta

Ny Peshitta dia dikan-teny tranain' ny Baiboly kristiana amin' ny teny siriaka. Nadika avy amin' ny teny hebreo ny Testamenta Taloha fa ny Testamenta Vaovao kosa dia mety avy tamin' ny teny grika.

Dikan-teny amin' ny fiteny andavanandron' ny olona

Tsy nalalaka hatrany akory ny fahazoana mandika na mamaky na mitahiry ny Baiboly kristiana amin' ny fitenin' ny olona andavanandro fa nisy fotoana nandaràna izany ka ny Baiboly amin' ny fiteny latina ihany no nankatoavina. Izany no anisan' ny zavatra notapahina tamin' ny Kônsily tao Tôlôsa tamin' ny taona 1229^[12].

Ny fizaràn' ny Baiboly kristiana

Mizara roa lehibe ny Baiboly kristiana ka izao avy ireo fizaràna ireo. Ny voalohany dia atao hoe Testamenta Taloha, izay tsy inona fa ny Tanakh jiosy, raha tsy isaina ny fahasamihafana mety hisy. Ny faharoa dia ny Testamenta Vaovao. Fitambaram-boky maromaro izay nofidina ho fototra, ho kanôna, ny fizaràna tsirairay.

Ny boky ao amin' ny Testamenta Taloha

Ny Testamenta Taloha dia ahitana ny Pentateoka, ny Boky ara-tantara (na Bokim-pitantarana), ny Bokin' ny olon-kendry, ny Bokin' ny mpaminany. Atao amin' ny teny grika hoe ἡ Παλαιὰ Διαθήκη / hê Palaià Diathếkê ny Testamenta Taloha.

Ny Pentateoka

Ny Pentateoka dia ny fitambaran' ny Genesisy (na Jenezy), ny Eksôdosy (na Eksaody), ny Levitikosy (na Levitika), ny Nomery (na Fanisana) ary ny Deoterônômia (na Deoterônômy). Araka ny lovantsofina jiosy dia i Mosesy na Môizy no nanoratra azy ka izany no iatsoana azy hoe "Boky Dimin' i Mosesy" na "Boky Dimin' i Môizy".

Ny Boky ara-tantara

Ny Boky ara-tantara dia ny Jôsoa (na Jôsoe), ny Mpitsara, ny Rota, ny Samoela voalohany, ny Samoela faharoa, ny Mpanjaka voalohany, ny Mpanjaka faharoa, ny Tantara voalohany, ny Tantara faharoa, ny Ezra (na Esdrasa), ny Nehemia ary ny Estera. Misy boky hafa atao hoe deoterôkanônika avy ao amin' ny Septoaginta ny Baiboly katôlika, dia ny Tobià, ny Jodita, ny Makabeo voalohany ary ny Makabeo faharoa. Misy lahatsoratra fanampiny, izay tsy hita ao amin' ny Baiboly prôtestanta na ny Baiboly hebreo, ny Estera ao amin' ny Baiboly katôlika.

Ny Bokin' ny olon-kendry

Ny Bokin' ny olon-kendry dia ny Jôba, ny Salamo, ny Ohabolana, ny Mpitoriteny (na Kôhelety), ary ny Tononkira Fanaperana (na Tononkiran' i Solômôna, Tononkira dia Tononkira). Ahitana boky fanampiny deoterôkanônika ny Baiboly Katôlika: ny Fahendrena sy ny Ekleziastika (na Siràka).

Ny Bokin' ny Mpaminany

Ny Bokin' ny Mpaminany dia ny Isaia (na Izaia), ny Jeremia, ny Ezekiela, ny Daniela (na Daniely), ny Fitomaniana, ny Hôsea (na Ôsea), ny Jôela (na Jôely) ny Amôsa (na Amôsy), ny Obadia (na Abdiasa na Hôbadia), ny Jôna (na Jônasa), ny Mika (na Mikea), ny Nahoma, ny Habakoka (na Habakòka) ny Zefania (na Sôfônia), ny Hagay (na Akjea), ny Zakaria ary ny Malakia (na Malaký). Misy tohiny izay tsy hita ao amin' ny Baiboly prôtestanta na ny Baiboly hebreo ny Daniely ao amin' ny Baiboly katôlika. Ahitana ny Bokin' i Baròka koa ao amin' ny Baiboly katôlika.

Ny boky ao amin' ny Testamenta Vaovao

Mizara efatra ny boky ao amin' ny Testamenta Vaovao (grika: ἡ Καινὴ Διαθήκñ / Hê Kainề Diathếkê), dia ny Filazantsara (na Evanjely na koa Vaovao Mahafaly), ny Epistily (na Epistolà), ny Asan' ny Apôstôly ary ny Apôkalipsy (na Apôkalipsa). An' ny Kristiana manokana ny Testamenta Vaovao fa tsy misy ao amin' ny Tanakh.

Ny Filazantsara na Vaovao Mahafaly

Ny Filazantsara dia ahitana ny Matio, ny Marka, ny Lioka ary ny Joany (na Jaona).

Ny Epistily na Epistola na Taratasy

Ireto avy ny Epistily na Epistola na Taratasy: ny Rômana, ny Kôrintiana voalohany, ny Kôrintiana faharoa, ny Galatiana, ny Efesiana (na Efezianina), ny Filipiana, ny Kôlôsiana, ny Tesalôniana voalohany (na Tesalônisianina voalohany), ny Tesalôniana faharoa (na Tesalônisianina faharoa), ny Timôty voalohany (na Timôte voalohany), ny Timôty faharoa (na Timôte faharoa), ny Titosy, ny Filemôna, ny Hebreo (na Hebrio), ny Jakôba, ny Petera voalohany, (na Piera voalohany) ny Petera faharoa (na Piera faharoa), ny Joany voalohany (na Jaona voalohany), ny Joany faharoa (na Jaona faharoa), ny Joany fahatelo,(na Jaona fahatelo) ary ny Jodà (na Joda).

Ny Asan' ny Apôstôly

Tokana fa tsy maro ny Asan' ny Apôstôly ao amin' ny Baiboly kristiana. Tohin' ny Evanjelin' i Lioka izy io.

Ny Apôkalipsy na Apôkalipsa na Fanambaràna

Tokana koa fa tsy maro ny Apôkalipsy (na Apôkalipsa na Apokalypsy) ao amin' ny Baiboly kristiana.

Jereo koa

Baiboly malagasy
Baiboly katôlika - Baiboly prôtestanta - Baiboly ôrtôdôksa - Baibolin' ny Vavolombelon' i Jehovah
Testamenta Taloha - Testamenta Vaovao
Tanakh
Kor'any
Baiboly sy tantara (en)
Arkeôlôjian' ny Baiboly (en fr)

Rohy ivelany

Baiboly amin' ny teny frantsay

Wikisource:

Baiboly amin' ny teny anglisy

Wikisource:

Baiboly amin' ny teny malagasy

Baiboly malagasy (Prôtestanta)

Baiboly amin' ny teny tanana malagasy

Ny Soratra Masina (Vavolombelon' i Jehovah)

Loharano

↑ https://mg.globalvoices.org/2014/01/09/56577/
↑ https://mg.globalvoices.org/2025/02/10/173162/
↑ ^3,0 et ^3,1 "The Samaritan Tenth Commandment", The Samaritans, Their History, Doctrines and Literature, par Moses Gaster, The Schweich Lectures, 1923.
↑ The Tenth Commandment in the Pentateuch in the hands of the Israelite Samaritans (notsidihina tamin'ny 29/12/2006).
↑ Robert David, Manuel Jinbachian, Translating the Hebrew Bible: from the Septuagint to the Nouvelle Bible Segond, Médiaspaul, 2005, p. 97
↑ « Sources chrétiennes » N° 91, Paris, Le Cerf, 1962.
↑ Pierre Gilnert, Comment la Bible fut écrite, Centurion- Bayard, 1995, p.18.
↑ André-Marie Gerard, « Septante » ao min'ny Dictionnaire de la Bible, Laffont/Bouquins.
↑ Geoffrey Wigoder (dir.) « Septante » ao amin'ny Dictionnaire encyclopédique du judaïsme, Laffont/Bouquins.
↑ Marguerite Harl, La Bible en Sorbonne, ou la revanche d'Érasme, Cerf, 2004. Recension dans Esprit et Vie, 2005. (tahiry)
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 et ^11,3 "Vulgate de Saint Jérôme", Encyclopaedia Universalis (391-405 env.) (tahiry]
↑ Canon 14 Archived Aogositra 28, 2018 at the Wayback Machine [tahiry].

[1] ttps://mg.globalvoices.org/2014/01/09/56577/

[2] ttps://mg.globalvoices.org/2025/02/10/173162/

[:0-3] 3,0 et ^3,1 "The Samaritan Tenth Commandment", The Samaritans, Their History, Doctrines and Literature, par Moses Gaster, The Schweich Lectures, 1923.

[4] The Tenth Commandment in the Pentateuch in the hands of the Israelite Samaritans (notsidihina tamin'ny 29/12/2006).

[5] Robert David, Manuel Jinbachian, Translating the Hebrew Bible: from the Septuagint to the Nouvelle Bible Segond, Médiaspaul, 2005, p. 97

[6] « Sources chrétiennes » N° 91, Paris, Le Cerf, 1962.

[7] Pierre Gilnert, Comment la Bible fut écrite, Centurion- Bayard, 1995, p.18.

[8] André-Marie Gerard, « Septante » ao min'ny Dictionnaire de la Bible, Laffont/Bouquins.

[9] Geoffrey Wigoder (dir.) « Septante » ao amin'ny Dictionnaire encyclopédique du judaïsme, Laffont/Bouquins.

[10] Marguerite Harl, La Bible en Sorbonne, ou la revanche d'Érasme, Cerf, 2004. Recension dans Esprit et Vie, 2005. (tahiry)

[:1-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 et ^11,3 "Vulgate de Saint Jérôme", Encyclopaedia Universalis (391-405 env.) (tahiry]

[12] Canon 14 Archived Aogositra 28, 2018 at the Wayback Machine [tahiry].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]