Testamenta Vaovao

Ny Testamenta Vaovao dia fizaràna faharoa ao amin' ny Baiboly kristiana, izay voasoratra taorian' ny nahaterahan' i Jesoa Kristy. Resahiny ny fampianaran' i Jesoa sy ny momba azy, ary ny zava-nitranga mifandray amin' ny kristianisma tamin' ny taonjato voalohany. Antsoina hoe Testamenta Taloha ny fizaràna voalohany amin' ny Baiboly kristiana, izay mifototra indrindra amin' ny Baiboly hebreo (Tanakh); ireo fizaràna roa ireo mitambatra no Soratra Masin' ny Kristiana.

Amin' ny teny grika dia Ἡ Καινὴ Διαθήκη / hê Kainề Diathếkê. Izy no mirakitra ny tantaram-piainan' i Jesoa sy ny fampianarana nataony, araka ny finoan' ny Kristiana, sy ny tantaran' ny fiforonan' ny fiangonana kristiana voalohany. Tamin' ny teny grika kôine no nanoratana azy voalohany. Tsy anisan' ny Baiboly hebreo ny Testamenta Vaovao. Voasoratra tamin' ny taonjato voalohany taor. J.K. ny Testamenta Vaovao, izay fitambarana boky 27 azo sokajina ho efatra: Filazantsara na Evanjely na Vaovao Mahafaly (miisa 4), Asan' ny Apôstôly (miisa 1), Epistily (miisa 21), ary Apôkalipsy (miisa 1).

Fitambarana lahatsoratra kristiana nosoratan' ny mpanoratra samihafa tany am-boalohany tamin' ny fiteny grika kôine, tamin' ny fotoana samihafa, ny Testamenta Vaovao. Na dia misy tsy fitoviana aza ny kanônan' ny Testamenta Taloha eo amin' ny antokom-pinoana kristiana samihafa, dia saika fantatry ny rehetra tao amin' ny kristianisma ny ny kanônan' ny boky 27 ao amin' ny Testamenta Vaovao, fara fahatarany tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha.

Hita ao amin' ny taratasy nosoratan' i Atanasiôsy, evekan' i Aleksandria tamin' ny taonjato faha-4, tamin' ny taona 367 taor JK, ny lisitry feno voalohany indrindradia. Voaray ho kanôna tamin' ny fomba ôfisialy voalohany nandritra ny Kônsily tao Hipôna (taona 393) sy nandritra ny Kônsily tao Kartazy (taona 397) tany Afrika Avaratra, ny Testamenta Vaovao misy boky 27. Nanamafy io kanôna io ihany tamin' ny taona 405 ny papa Inôkentio I, saingy azo inoana fa nisy Kônsily tao Rôma tamin' ny taona 382 teo ambany fitarihan' ny papa Damaso I no nanome lisitra mitovy amin' io ihany tamin' ny voalohany. Nofaritan' ireo kônsily ireo koa ny kanônan' ny Testamenta Taloha, izay nahitana ny boky deoterôkanônika.

Tsy miray hevitra ny manam-pahaizana momba ny daty nanoratana ny lahatsoratra faramparany ao amin' ny Testamenta Vaovao. Nanome ny daty eo alohan' ny taona 70 taor. J.K. ho nanoratana ny bokin' ny Testamenta Vaovao rehetra i John A. T. Robinson sy i Dan Wallace ary i William F. Albright. Manam-pahaizana maro hafa, toa an' i Bart D. Ehrman sy i Stephen L. Harris, no manome daty ny lahatsoratra sasany ao amin' ny Testamenta Vaovao any aoriana lavitra noho io; nanome daty ny Lioka–Asan' ny Apôstôly manodidina ny taona 115 taor. J.K. i Richard Pervo, ary nametraka ny Asan' ny Apôstôly eo anelanekan' ny tapaky ny taonjato faharoa sy ny faramparan' ny taonjato faharoa, miaraka amin' ny nivoahan' ny kanôna voalohan' ny Testamenta Vaovao, i David Trobisch.

Hoy ny The New Oxford Annotated Bible^[1]: "Amin' ny ankapobeny dia miombon-kevitra ny manam-pahaizana fa nosoratana efapolo ka hatramin' ny enimpolo taona taorian' ny nahafatesan' i Jesosy ny Filazantsara. Noho izany dia tsy nisy vavolombelona nanatri-maso na fitantarana momba ny fiainan' i Jesosy sy ny fampianarany niaraka amin' izany"^[2]^[3]. Ny ESV Study Bible^[4] dia milaza toy izao (ho tohan-kevitra momba ny maha azo itokiana ny filazantsara): Satria nilaza i Lioka, amin' ny maha Kristiana taranaka faharoa azy, fa nandray ny fijoroana ho vavolombelon' ny nanatri-maso (Lioka 1:1-4), ankoatra ny nandehanany lavitra miaraka amin' i Paoly (Asan' ny Apôstôly 16:10-17; manohana ny datin' ny fanoratana manodidina ny taona 62 taor. J.K.), izay nohamafisin' ny Epistily ho an' ny Kôlôsiana nosoratan' i Paoly (Kôl. 4:14), ny Epistily ho an' i Filemôna (Filem. 23–24), ary ny Epistily faharoa ho an' i Timôty (2Tim. 4:11); ny fitantarana ao amin' ny Filazantsaran' i Lioka "dia noraisina satria nahazo fankatoavana sy fahefana avy amin' i Paoly sy satria fitantaran' ny Vaovao Mahafaly mendri-pitokisana notorin' i Paoly" (ohatra Rôm. 2:16, araka ny voalazan' i Eosebiôsy ao amin' ny boky nosoratany hoe Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία / Ekklēsiastikḕ Historía ("Tantaran' ny Fiangonana" 3.4.8)^[5].

Fiforonan-teny

Ny hoe Testamenta Vaovao dia fanagasiana ny teny latina Novum Testamentum izay fandikana ny teny grika hoe Ἡ Καινὴ Διαθήκη / Hê Kainề Diathếkê, izay midika hoe "fanekena vaovao", "fifanarahana vaovao" na koa "fanekem-pihavanana vaovao". Azo adika ara-bakiteny hoe "fanekem-pihavanana taloha" ny Testamenta Taloha.

Fizaràn' ny Testamenta Vaovao

Misokajy efatra ny boky ao amin' ny Testamenta Vaovao, dia ny Filazantsara (atao hoe koa Vaovao Mahafaly na Evanjely, miisa efatra), ny Asan' ny Apôstôly (boky iray), ny Epistily (miisa 21) ary ny Apôkalipsy (boky iray). Nisy ireo olona nanoratra testamenta izay tsy noraisina ho kanôna, ka ireo no atao hoe testamenta apôkrifa.

Filazantsara, Evanjely na Vaovao Mahafaly

Misy efatra ny Filazantsara na Evanjely na Vaovao Mahafaly, dia ireto izany:

Filazantsara araka an' i Matio (nosoratana teo anelanelan' ny taona 70 sy 90);
Filazantsara araka an' i Marka (nosoratana teo anelanelan' ny taona 60 sy 75);
Filazantsara araka an' i Lioka (nosoratana teo anelanelan' ny taona 70 sy 100);
Filazantsara araka an' i Jaona (nosoratana teo anelanelan' ny taona 80 sy 110);

Atao hoe Filazantsara sinôptika ny Filazantsara telo voalohany satria mitovitovy sy mifameno ny zavatra lazainy. Matetika ny teny hoe Filazantsara na Vaovao Mahafaly dia entina hanondroana ny Testamenta Vaovao manontolo.

Marihina fa ny anaran' ny boky ao amin' ny Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy ireo naseho eo ambony ireo. Ny Baiboly katôlika amin' ny teny malagasy dia mampiasa ny hoe Vaovao Mahafaly ho solon' ny hoe Filazantsara ary ny anaran-tsamirery ao amin' ny anaran' ny boky dia ialohavan' ny hoe Masindahy izay hafohezina amin' ny hoe Md. Ireto ny anaran' ny boky ao amin' ny Baiboly katôlika:

ny Vaovao Mahafaly nosoratan' i Masindahy Matio,
ny Vaovao Mahafaly nosoratan' i Masindahy Marka,
ny Vaovao Mahafaly nosoratan' i Masindahy Lioka
ary ny Vaovao Mahafaly nosoratan' i Masindahy Joany.

Maro ny nanoratra filazantsara izay tsy voaray ho ao amin' ny Baiboly kristiana: ireo no atao hoe filazantsara apôkrifa na evanjely apôkrifa.

Ny Asan' ny Apôstôly

Ny Asan' ny Apôstôly dia mitantara ny fiainan' ny fiangonana kristiana tany am-piandohana. Tohin' ny Filazantsara araka an' i Lioka izy. Maro koa ny nanoratra boky atao hoe "Asan' ny Apôstôly" na "Asa" nefa io iray io ihany no noraisina ho kanônika. Ireo no atao hoe Asan' ny Apôstôly apôkrifa.

Ny Epistily

Misy 21 ny isan' ny epistily izay azo sokajina roa, dia ireo izay nosoratan' i Paoly sy ireo nosoratan' ny Apôstôly hafa, izay atao hoe Epistily katôlika.

Epistily nosoratan' i Paoly

Ny Epistily ho an' ny Hebreo (na Hebrio) dia iarahan' ny mpikaroka maro manaiky fa tsy nosoratan' i Paoly. Ireto kosa ireo izay atao hoe nosoratany na dia misy aza ny fanoherana ny maha an' i Paoly ny fanoratana ny sasany (jereo: Pseodepigrafan' ny Testamenta Vaovao):

Epistily ho an' ny Rômana na Rômanina
Epistily voalohany ho an' ny Kôrintiana na Kôrintianina
Epistily faharoa ho an' ny Kôrintiana na Kôrintianina
Epistily ho an' ny Galatiana na Galatianina
Epistily ho an' ny Efesiana na Efezianina
Epistily ho an' ny Filipiana na Filipianina
Epistily ho an' ny Kôlôsiana na Kôlôsianina
Epistily voalohany ho an' ny Tesalôniana na Tesalônisianina
Epistily faharoa ho an' ny Tesalôniana na Tesalônisianina
Epistily voalohany ho an' i Timôty na Timôte
Epistily faharoa ho an' i Timôty na Timôte
Epistily ho an' i Titosy na Tito
Epistily ho an' i Filemôna.

Epistily katôlika

Ny Epistily katôlika dia epistily nosoratana ho an' ny olon-drehetra na ny fiangonana rehetra tsy an-kanavaka fa tsy ho an' olona na fiangonana manokana. Ireto avy ireo epistily ireo:

Ny hoe katolika eto dia midika hoe "ho an' ny olon-drehetra", "ho an' ny fiangonana rehetra tsy an-kanavaka".

Misy epistily hafa izay tsy voaray ao anatin' ny Baiboly kristiana izay atao hoe epistily apôkrifa.

Ny Apôkalipsin' i Joany

Ny Apôkalipsin' i Joany izay tsorina amin' ny hoe Apôkalipsy na Apôkalipsa, dia boky farany ao amin' ny Testamenta Vaovao ao amin' ny Baiboly kristiana. Ampiana ny anaran' i Joany (na Jaona) ny anaran' io boky io satria maro ny nanoratra apôkalipsy izay tsy voaray ho ao amin' ny Baiboly. Atao hoe apôkalipsy apôkrifa izy ireo.

Jereo koa

Rohy ivelany

Raha hamaky ny Testamenta Vaovao amin' ny teny grika: tsindrio eto: http://www.opentext.org/texts/NT.html

Loharano sy fanamarihana

↑ Ny The New Oxford Annotated Bible dia Baiboly fianarana navoakan' ny Oxford University Press. any Angletera, Ny fanamarihana sy ny fitaovana fianarana dia manasongadina fikarohana akademika lalina izay mifantoka amin' ny fandrosoan' ny tsikera ara-tantara farany indrindra miaraka amin' ny fandraisana anjaran' ny manam-pahaizana jiosy, katôlika, prôtestanta ary tsy mpivavaka.
↑ Cousland, J.R.C. (2010). Coogan, Michael David; Brettler, Marc Zvi; Newsom, Carol Ann; Perkins, Pheme (eds.). The New Oxford Annotated Bible: New Revised Standard Version. Oxford University Press. p. 1744.
↑ Inty ny sombin-dahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy: "Scholars generally agree that the Gospels were written forty to sixty years after the death of Jesus. They thus do not present eyewitness or contemporary accounts of Jesus's life and teaching.".
↑ Ny ESV Study Bible (izay hafohezina hoe ESVSB) dia Baiboly fianarana navoakan' ny Crossway any Wheaton, Illinois (Etazonia). Amin' ny fampiasana ny lahatsoratry ny English Standard Version, ny ESVSB dia manasongadina naoty fianarana avy amin' ny fomba fijerin' ny ôrtôdôksia evanjelika mahazatra, ao amin' ny firehana ara-tantaran' ny Fanavaozana prôtestanta.
↑ ESV Study Bible. Wheaton, IL: Crossway. 2008. p. 1935. ISBN 978-1-4335-0241-5. Arsiva tamin' ny 21 Marsa 2023.

[1] Ny The New Oxford Annotated Bible dia Baiboly fianarana navoakan' ny Oxford University Press. any Angletera, Ny fanamarihana sy ny fitaovana fianarana dia manasongadina fikarohana akademika lalina izay mifantoka amin' ny fandrosoan' ny tsikera ara-tantara farany indrindra miaraka amin' ny fandraisana anjaran' ny manam-pahaizana jiosy, katôlika, prôtestanta ary tsy mpivavaka.

[2] Cousland, J.R.C. (2010). Coogan, Michael David; Brettler, Marc Zvi; Newsom, Carol Ann; Perkins, Pheme (eds.). The New Oxford Annotated Bible: New Revised Standard Version. Oxford University Press. p. 1744.

[3] Inty ny sombin-dahatsoratra nadika amin' ny teny malagasy: "Scholars generally agree that the Gospels were written forty to sixty years after the death of Jesus. They thus do not present eyewitness or contemporary accounts of Jesus's life and teaching.".

[4] Ny ESV Study Bible (izay hafohezina hoe ESVSB) dia Baiboly fianarana navoakan' ny Crossway any Wheaton, Illinois (Etazonia). Amin' ny fampiasana ny lahatsoratry ny English Standard Version, ny ESVSB dia manasongadina naoty fianarana avy amin' ny fomba fijerin' ny ôrtôdôksia evanjelika mahazatra, ao amin' ny firehana ara-tantaran' ny Fanavaozana prôtestanta.

[5] ESV Study Bible. Wheaton, IL: Crossway. 2008. p. 1935. ISBN 978-1-4335-0241-5. Arsiva tamin' ny 21 Marsa 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]