Wikipedia

Makoa (vahoakan' i Afrika)

Ny Makoa dia vahoaka banto ao Afrika Atsinanana sy Afovoany hita indrindra any amin' ny tapany avaratr' i Môzambika sy any amin' ny tapany atsimon' i Tanzania (faritra Mtwara)[1] [2] ary any amin' ny firenena afrikana sasany toa an' i Malaoy, ny tapany avaratr' i Madagasikara, i Kômôro ary ny Repoblikan' i Kôngô. Vondrom-poko lehibe indrindra ao Môzambika ny Makoa, ary monina amin' ny faritra midadasika mankany avaratry ny renirano Zambezi[3].

Vehivavy makoa manao tabaky "musiro".

Tombanana ho 3,5 tapitrisa eo ho eo ny fitambaran' ny Makoa, ka ny 1 tapitrisa mahery amin' ireo dia miteny makoa atsimo ary eo amin' ny 2 tapitrisa eo ny miteny makoa avaratra; noho ny faritra midadasika sy ny mponina, dia misy vahoaka maro hafa izay mizara ny faritra amin' ny Makoa koa iza miteny makoa[4].

Arakaraka ny mpanoratra sy ny fiteny anoratany ny fomba fanoratana ny teny nogasina hoe Makoa: Macoua, Macua, Macuas, Makhuwa, Makoane, Makoa, Mako, Makoua, Makouwa, Makuas, Makuwa, Makwai, Makwa, Mato, Meto, Wakua, Wamakua[5].

Fizaràn' ny Makoa ao Afrika

hanova
 
Sarintany maneho ny faritra onenan' ny Makoa ao Môzambika sy Tanzania

Ny sôsiôlôga dia mizara efatra ny Makoa sy ny fiteniny, dia ny Lôlô Makoa (Lolo Makua, "Makoa Ambany", "Makoa Atsimo"), ny Lômoe Makoa (Lomwe Makua, "Makoa Ambony" na "Makoa Avaratra"), ny Manoa (Manua) ary ny Niasa Makoa (Niassa Makua) na Medô (Medo)[3]. Miteny makoam-paritra izy ireo.

Tantaran' ny Makoa

hanova

Fiavian' ny Makoa

hanova

Misy fedrà ao amin' ny lovantsofin' ny vahoaka makoa, izay milaza fa ny razamben' izy ireo dia ny lehilahy sy ny vehivavy nateraky ny tendrombohitra Namuli izay toeram-ponenana niavian' izy ireo, raha nisy zava-manana aina iray avy amin' ireo tendrombohitra eny akaiky[3] [6] [7].

Misalasala ny mpikaroka ny amin' ny fiavian' izy ireo na avy eny an-tendrombohitra, na avy any atsinanan' ny farihy Malawi, na avy amin' ny tany avaratra toa an' i Tanzania na ny tany atsimo[3]. Na dia izany aza dia mety nisy foko niorim-ponenana taloha tao amin' ny tapany avaratr' i Môzambika tamin' ny taonarivo voalohany taor. J.K[3]. Misy fifandraisana akaiky amin' ny vahoaka maravy (tao amin' ny faritry ny farihy Malawi ) izay animista ny Makoa. Misy ny tantara momba ny adin' izy ireo tamin' ny vahoaka iaô mpanaraka ny fivavahana silamo tao avaratra izay niteraka fakana an-keriny sy fivarotana andevo[8] [9].

 
Vehivavy makoa

Taovy, asan-tanana ary raharaham-barotra

hanova

Misy tahirin-kevitra ara-tantaran' ny Makoa izay milaza ny fanefeny metaly sy fanamboarany fitaovana isan-karazany. I Manuel Galvao da Silva, izay natoralista tamin' ny vanimpotoan' ny fanjanahan-tany pôrtogey, ohatra, dia nilazalaza ny amin' ny fisian' ny toeram-pitradrahana vy nataon' ny Makoa[7]. Toy izany koa, ilay mpitety tany frantsay Eugene de Froberville dia namintina ny fomba fanefen' ny Makoa ny akoram-by, izay nakan' izy ireo ny vy avy amin' ny akoram-by nodiovina amin' ny afon-kitay ifarimbonana[10] [11]. Ny vy madio azo avy eo dia tefena hanamboarana famaky, antsy, na zavatra hafa[10].

Taloha dia mpamboly sy mpihaza ny Makoa[12] [13]; ny tahirin-kevitra tamin' ny Andro Antenantenany dia azo anatsoahan-kevitra fa ny Makoa dia nahomby koa tamin' ny fifehezana ny lalana falehan' ny raharaham-barotra teo anelanelan' ny farihy Malawi sy ny morontsiraky ny Ranomasimbe Atlantika tamin' ny raharaha nifanaovany tamin' ny Soahily mpivarotra ao Afrika Atsinanana sy ny Gojaraty mpivarotra avy any India talohan' ny fanjanahan-tany[14]. Na izany aza, talohan' ny taonjato faha-18 dia nanakalo sakafo sy vangin' elefanta ary vokatra metaly tamin' ny lamba sy sira ary vokatra hafa ny Makoa, nefa tsy lasa mpivarotra vangin' elefanta na volamena izy ireo[15].

Fanjanahan-tany sy fanandevozana

hanova

Ny Pôrtogey tonga tao Môzambika tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-16 dia nitantara ny fifandraisana ara-barotra sy ny fahaiza-manao ara-barotra nataon' ny Makoa. Nifandray tamin' ny Makoa ny voanjo nanorim-ponenana tao, hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-16[3]. Nanjaka ny filaminana teo amin' ny Makoa sy ny mpanjanatany pôrtogey tamin' ny taonjato faha-17 hatramin' ny tenantenan' ny taonjato faha-18. Na dia izany aza, rehefa nitombo ny toeram-pambolena midadasika sy ny fivarotana vangin' elefanta, izay nila famonoana elefanta maro dia maro[16], ary rehefa nisy ny halatra olona hatao andevo izay nosamborina avy amin' ny vahoaka makoa tamin' ny taonjato faha-18, dia namaly faty ny Makoa tamin' ny alalan' ny ady tsy mitsahatra mandra-paharipaka, izay nanomboka tamin' ny taona 1749, nanoherana ny Pôrtogey sy ny vondrom-poko sasany mpanohana ny tombontsoan' ny mpanjana-tany[17] [18], ary nanoherana ny soltana avy amin' ny morontsiraka afrikana ao amin' ny Ranomasimbe Indiana[19][19].

Tamin' ny taojato faha-18, araka ny filazan' i Edward Alpers, dia mpila andevo betsaka indrindra avy amin' ny Makoa sy avy ao Môzambika amin' ny ankapobeny dia tsy ny Pôrtogey na ny zanataniny ao amin' ny Ranomasimbe Indiana toa an' i Goa, satria efa nisy ny asa tao Azia Atsimo ary satria kely asa tao amin' ny Empira Mpanjana-tany Pôrtogey tao Azia[20]. Ny ankabeazan' ny filana andevo dia avy amin' ny Arabo omany izay nitady andevo hatao mpiasa an-trano, sy avy amin' ny Frantsay izay tsy ampy mpiasa tamin' ny toeram-pambolena midadasika tao amin' ny nosy voazanaka toa an' i Kômôro, i La Réunion, i Madagasikara, i Seisely, i Isle de France (Maorisy ankehitriny) ary ny nosy hafa. Rehefa nitombo ny tombontsoan' ny Pôrtogey tany Brezily sy ny tombontsoan' ny tompon' ny toeram-pambolena midadasika avy amin' ny empira mpanjana-tany hafa tao Karaiba sy tao Amerika Avaratra sy Atsimo dia nitombo izaitsizy ny filana andevo. Ny Makoa no niharam-pahavoazana lehibe indrindra tamin' izany filana izany vokatry ny fisamborana sy fanondranana andevo[20] [21].

Ny Makoa koa dia nijaly vokatry ny nafitsok' ny mpangalatra olona hatao andevo avy ao avaratra. Ny vahoaka iaô (hita ankehitriny ao Môzambika sy ao Malaoy ary ao Tanzania, ) dia tonga tany amin' ny tanin' izy ireo hitady olona hamidy ho andevo amin' ny Arabo soahily izay nonina tao Zanzibar sy ny manodidina[22] [23]. Rehefa avy niharan' ny fangalarana olona hatao andevo sy ny fandravana ny fianakaviambe ny Makoa dia niditra tamin' ny raharaham-barotra andevo koa ny lehiben' izy ireo tamin' ny taonjato faha-19 ka nangalatra olona tao amin' ireo vondrom-poko mpifanila vodirindrina aminy, ary nivarotra ny olona nosamboriny tamin' ny mpividy sy mpanondrana andevo[24]. Ny fanondranana ny Makoa ho andevo dia nahatonga ny olona ao amin' ity vondrom-poko ity ho hita amin' ny nosy maro ao amin' ny Ranomasimbe Indiana (toa an' i Madagasikara), any amin' ireo nosy Karaiba, any Etazonia ary amin' ny tany hafa[25].

Araka ny filazan' i Palmer sy i Newitt, dia iray amin' ny paikady nampiasain' ny Afrikana sy Arabo mpangalatra sy mpivarotra andevo ny nanao ny fianakaviambe makoa sy lômoe (lomwe) ho tsy olombelona, tamin' ny alalan' ny filazana azy ireo ho foko barbariana sy olon-dia, izay nahatonga ny mpividy andevo teo anelanelan' ny taona 1800 sy 1880 hihevi-tena ho manao ny rariny raha nanararaotra sy nampiditra azy ireo amin' ny sivilizasiôna mba hialany amin' ny fombany barbariana[26]. Raha ny tena izy, hoy ny mpikaroka, ny tantara marina momba ny Makoa sy ny fahombiazany ara-toekarena dia azo anatsoahan-kevitra fa olona tia filaminana sy tia miasa ny Makoa[26].

 
Reny sy zazakely makoa

Kolontsain' ny Makoa

hanova

Fivavahan' ny Makoa

hanova

Fivavahan-drazana

hanova

Ny vahoaka makoa dia manaraka ny fivavahan-drazany (66 % hatramin' ny 70 %)[27], izay mivavaka amin' ny razana sy ny fanahy maro eny amin' ny tontolo.

Amin' ny fivavahan-drazan' ny Makua, ny andriamanitra lehibe indrindra dia antsoina hoe Muluku; mifanohitra aminy ny fanahy ratsy atao hoe Minepa izy[28]. Araka ny fedrà, i Muluku no namorona ny lehilahy voalohany sy ny vehivavy voalohany avy amin' ny lavaka roa amin' ny tany, ary nanome azy ireo ny fahaizana mampiasa fitaovana. Tsy nankatò an' i Muluku ny olombelona, ​​ka nampiantso rajako roa i Muluku ary nomeny fitaovana sy fampianarana mitovy. Hitan' i Muluku fa nampiasa tsara ireo fitaovana ireo ny rajako, dia notapahin' i Muluku ny rambony ary nafatony tamin' ilay lehilahy sy ilay vehivavy, ary nilaza tamin' ireo rajako ireo mba hanjary olombelona ary ny olombelona mba hanjary rajako[29].

Fivavahana silamo

hanova

Ny Makoa monina a-morontsiraka no maningana satria niova ho Mozilmana rehefa noteren' ny Arabo soahily mpivida andevo hanaraka ny fivavahana silamo amin' ny firehana sonita[30]. Araka ny firaketana nataon' ny Pôrtogey izay nanapaka ny faritra nonenan' ny Makoa dia saika tsy nisy izany fivavahana silamo izany teo amin' ny Makoa ankoatry ny teny amin' ny toby a-morontsiraka[30].

Ny Makoa dia miantso ny vahoaka mozilmana monina a-morontsiraka hoe Maka, izay mety avy amin' ny naran' ny tanàna Maka na Meka (frantsay: La Mecque) araka ny hevitr' i Kroger[31], nefa i Alpers dia milaza fa izany fiantsoana izany dia mety avy amin' ny teny makoa midika hoe "sira" na "morontsitraka" izay samy atao hoe maka amin' io fiteny io[32].

Ny fitenin' ny Makoa

hanova

Fiteny makoa

hanova
 
Reny sy zaza makoa

Ny Makoa ao Afrika dia miteny amin' ny fiteny banto, dia ny fiteny makoa na fiteny emakoa (makhuwa na emakua) sy ny amin' ny endrika isam-paritr' ity fiteny ity[14], toy ny makoa-marevône (makhuwa-marrevone), ny makoa-meetô (makhuwa-meetto), ny makoa-môniga (makhuwa-monig), ny makoa-saka (makhuwa-saka), ny makoa-sirima (makhuwa-shirima)[33].

Ny vahoaka makoa dia miisa 3 500 000 any ho any, ka mihoatra ny 1 000 000 no miteny makoa atsimo (Lolo) fa ny 2 000 000 miteny makoa avaratra (Lomwe). Noho ny fivelaran' ny faritra misy ny Makoa dia maro koa ireo vondrom-poko tsy makoa miteny makoa[14].

Fiteny ampiasain' ny Makoa am-pielezana

hanova

Ny fiteny makoa dia mbola be mpampiasa eo amin' ireo vahoaka makoa, miaraka amin' ny fiteny afrikansa sy ny fiteny zolo ao Afrika Atsimo, ny fiteny pôrtogey ao Môzambika. Miteny soahily ireo zokinjokiny nefa mbola ampiasain' ny maro ao amin' ireo faritra manamorona an' i Tanzania sy Môzambika ity fiteny ity. Miteny anglisy ireo monina ao Afrika Atsimo sy ao Tanzania[34]

Ny Makoa am-pielezana

hanova

Nandritra ny fanjanahan-tany dia niely maneran-tany ny Makoa.

Makoa ao Maorisy

hanova

Nisy vokapikarohana momba ny foko makoa izay navoakan' i Eugene de Froberville momba fomban-drazana sy ny kolontsaina makoa avy amin' ny Makoa mihoatra ny 300 tao toeram-pambolena midadasika ao Maorisy[35].

Makoa ao Afrika Atsimo

hanova

Efa nisy fotoana nonenan' ny Makoa sasany tany Afrika Atsimo tao amin' ny tanàna ao Durban atao hoe Bluff. Ilay lalàna momba ny fanavakavaham-bolon-koditra atao hoe Group Areas Act dia namaritra ny faritra atokana ho an' ny mainty hoditra sy ny fotsy hoditra, izay nahatonga ny Makoa nafindra avy tao Bluff nankany Bayview, Chatsworth, any Durban ihany tamin' ny taona 1960. Nisy Makoa sasany napetraka tao Wentworth, Marianhill, Marianridge, Umlazi, Newlands East, Newlands West, Pietermaritzburg, Cape Town ary Johannesburg[36].

Makoa eto Madagasikara

hanova

Ny Makoa eto Madagasikara dia lasa vahoaka malagasy ary monina ao amin' ny morontsiraka avaratra-andrefan' i Madagasikara. Atao hoe Masombika koa izy ireo (avy amin' ny anaran' i Môzambika) tao afovoan-tanin' i Madagasikara[37].

Makoa any amin' ny firenena hafa

hanova

Ahitana Makoa koa ny any amin' ny firenena afrikana sasany toa an' i Malaoy, i Kômôro (niisa 13 000 eo tamin' ny taona 2015, izany hoe 1,6 %n' ny vahoaka kômôriana izay miisa 785 900 tamin' io taona io[38]) ary nyRepoblikan' i Kôngô.

Jereo koa

hanova

Boky azo anovozan-kevitra

hanova
  • A. J. de Mello Macahado, Entre os Macuas de Angoche : historiando Moçambique, Prelo, Lisbonne, 1970, 734 p.
  • Alexandre Valente de Matos (coll.), Provérbios macuas, Instituto de investigação científica tropical, Lisbonne, 1982, 376 p.
  • Alpers, Edward A. “Warfare in Northern Mozambique, Late Sixteenth to Late Nineteenth Centuries: The Makua of Macuana.” Journal of African Military History 1, (September 2020): 1–30. https://doi.org/10.1163/24680966-bja10001
  • Alpers, Edward A. Ivory and Slaves: Changing Pattern of International Trade in East Central Africa to the Later Nineteenth Century (University of California Press, 1975).
  • Christian Geffray, Ni père ni mère : critique de la parenté : le cas makhuwa, Seuil, Paris, 1990, 184 p. (ISBN 2-02-011613-8)
  • Eduardo Medeiros, Os senhores da floresta : ritos de iniciação dos rapazes macuas e lómuès, Campo das Letras, Porto, 2007, 529 p. (ISBN 978-989-625-181-9)
  • Elisa Fuchs ( éd. scient.), Contos macuas, Associação dos Amigos da Ilha de Moçambique, 1992, 62 p.
  • Joseph Frederick Mbwiliza, A history of commodity production in Makuani, 1600-1900 : mercantilist accumulation to imperialist domination, Dar es Salaam University Press, Dar es Salaam, 1991, 163 p. (ISBN 9976-60-167-0)
  • Pierre Macaire, L'héritage Makhuwa au Mozambique, L'Harmattan, Paris, Montréal, 1996, 431 p. (ISBN 2-7384-4656-6)

Loharano sy fanamarihana

hanova
  1. ↑ Anthony Appiah; Henry Louis Gates (2010). Encyclopedia of Africa: Kimbangu, Simon - Zulu, Volume 2. Oxford University Press. p. 116. ISBN 978-0-19-533770-9.
  2. ↑ Godfrey Mwakikagile (2013). Africa at the End of the Twentieth Century: What Lies Ahead. New Africa Press. pp. 136–137. ISBN 978-9987-16-030-3.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 et 3,5 M. D. D. Newitt (1995). A History of Mozambique. Indiana University Press. pp. 62–65. ISBN 0-253-34006-3.
  4. ↑ Andrew Dalby (1998). Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages. Columbia University Press. pp. 386–387. ISBN 978-0-231-11568-1.
  5. ↑ "Makua, peuple d'Afrique" [tahiry] ao amin' ny BnF.
  6. ↑ Hilary C. Palmer; Malyn D.D. Newitt (2016). Northern Mozambique in the Nineteenth Century: The Travels and Explorations of H.E. O’Neill. BRILL Academic. p. 223 with footnote 17. ISBN 978-90-04-29368-7.
  7. ↑ 7,0 et 7,1 Edward A. Alpers (1975). Ivory and Slaves: Changing Pattern of International Trade in East Central Africa to the Later Nineteenth Century. University of California Press. pp. 8–9. ISBN 978-0-520-02689-6.
  8. ↑ Louis Brenner (1993). Muslim Identity and Social Change in Sub-Saharan Africa. Indiana University Press. pp. 80–82. ISBN 0-253-31271-X.
  9. ↑ Anthony Appiah; Henry Louis Gates (2010). Encyclopedia of Africa. Oxford University Press. p. 600. ISBN 978-0-19-533770-9.
  10. ↑ 10,0 et 10,1 Edward A. Alpers (1975). Ivory and Slaves: Changing Pattern of International Trade in East Central Africa to the Later Nineteenth Century. University of California Press. pp. 10–11. ISBN 978-0-520-02689-6.
  11. ↑ Hilary C. Palmer; Malyn D.D. Newitt (2016). Northern Mozambique in the Nineteenth Century: The Travels and Explorations of H.E. O’Neill. BRILL Academic. pp. 160–161 sy ny fanamarihana ambany takila 30. ISBN 978-90-04-29368-7.
  12. ↑ Andrew Dalby (1998). Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages. Columbia University Press. pp. 386–387. ISBN 978-0-231-11568-1.
  13. ↑ Edward A. Alpers (1975). Ivory and Slaves: Changing Pattern of International Trade in East Central Africa to the Later Nineteenth Century. University of California Press. pp. 11–12. ISBN 978-0-520-02689-6.
  14. ↑ 14,0 14,1 et 14,2 Andrew Dalby (1998). Dictionary of Languages: The Definitive Reference to More Than 400 Languages. Columbia University Press. pp. 386–387. ISBN 978-0-231-11568-1.
  15. ↑ M. D. D. Newitt (1995). A History of Mozambique. Indiana University Press. pp. 177–178. ISBN 0-253-34006-3.
  16. ↑ Araka an' i Newitt dia nandroso fatratra ny fivarotana vangin' elefantaka ny fiarovana ny fitaterana ny vagin' elefanta dia nahitana mpilanja entana miisa 1 000 izay namkivaky ny tanin' ny Makoa (M. D. D. Newitt (1995). A History of Mozambique. Indiana University Press. p. 184. ISBN 0-253-34006-3.)
  17. ↑ Bethwell A. Ogot (1999). Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century. University of California Press. pp. 310–311. ISBN 978-0-520-06700-4.
  18. ↑ M. D. D. Newitt (1995). A History of Mozambique. Indiana University Press. pp. 75–76, 177–184. ISBN 0-253-34006-3.
  19. ↑ 19,0 et 19,1 Edward A. Alpers (1975). Ivory and Slaves: Changing Pattern of International Trade in East Central Africa to the Later Nineteenth Century. University of California Press. pp. 67 note 38. ISBN 978-0-520-02689-6.
  20. ↑ 20,0 et 20,1 Edward A. Alpers (1975). Ivory and Slaves: Changing Pattern of International Trade in East Central Africa to the Later Nineteenth Century. University of California Press. pp. 94–97, 126–129. ISBN 978-0-520-02689-6.
  21. ↑ Hilary C. Palmer; Malyn D.D. Newitt (2016). Northern Mozambique in the Nineteenth Century: The Travels and Explorations of H.E. O’Neill. BRILL Academic. pp. 5–6, 61–66, 72–75, 123–124. ISBN 978-90-04-29368-7.
  22. ↑ Louis Brenner (1993). Muslim Identity and Social Change in Sub-Saharan Africa. Indiana University Press. pp. 81–82. ISBN 0-253-31271-X.
  23. ↑ Bethwell A. Ogot (1992). Africa from the Sixteenth to the Eighteenth Century. University of California Press. pp. 771–775. ISBN 978-0-435-94811-5.
  24. ↑ J. F. Ade Ajayi (1989). UNESCO General History of Africa, Vol. VI: Africa in the Nineteenth Century Until the 1880s. University of California Press. pp. 185–189. ISBN 978-0-520-03917-9.
  25. ↑ Edward A. Alpers (1975). Ivory and Slaves: Changing Pattern of International Trade in East Central Africa to the Later Nineteenth Century. University of California Press. pp. 95, 257 with footnote 73. ISBN 978-0-520-02689-6.
  26. ↑ 26,0 et 26,1 Hilary C. Palmer; Malyn D.D. Newitt (2016). Northern Mozambique in the Nineteenth Century: The Travels and Explorations of H.E. O’Neill. BRILL Academic. pp. 27–29 with footnotes. ISBN 978-90-04-29368-7.
  27. ↑ Tsy misy ny fanisana ôfisialy. Ny loharano samihafa dia maminavina izany araka izao: 66 % ao amin' ny The Makua of Mozambique; 71 % ao amin' ny Makua Tahiry tamin' ny 19/12/2016 ao amin' ny Wayback Machine; 67% ao amin' ny Makua, Makhuwa-Meetto in Mozambique.
  28. ↑ Fauconnet, Max (1968). "Mythology of Black Africa". New Larousse Encyclopedia of Mythology. New York] Putnam. p. 475.
  29. ↑ Forty, Jo (2004). Mythology: A Visual Encyclopedia. Barnes and Noble. pp. 446–448. ISBN 0-7607-5518-3.
  30. ↑ 30,0 et 30,1 Hilary C. Palmer; Malyn D.D. Newitt (18 January 2016). Northern Mozambique in the Nineteenth Century: The Travels and Explorations of H.E. O’Neill. BRILL. pp. 63–67. ISBN 978-90-04-29368-7.
  31. ↑ Report on a Survey of Coastal Makua Dialects Tahiry tamin' ny 12/07/2018 tao amin' ny Wayback Machine, Oliver Kroger (2005), Survey of International Languages
  32. ↑ Edward A. Alpers (1975). Ivory and Slaves: Changing Pattern of International Trade in East Central Africa to the Later Nineteenth Century. University of California Press. pp. 10–11. ISBN 978-0-520-02689-6.
  33. ↑ "Makhuwa" in Ethnologue, Language of the World.
  34. ↑ "Know the Makua people. – Skills Universe" Archived Oktobra 28, 2020 at the Wayback Machine. Notsidihina tamin' ny 15/08/2015.
  35. ↑ Megan Vaughan (2005). Creating the Creole Island: Slavery in Eighteenth-Century Mauritius. Duke University Press. pp. 267–268. ISBN 0-8223-3399-6.
  36. ↑ "Makua people" in Encyclopedia Britannica. notsidihina tamin' ny 15/08/2020.
  37. ↑ Klara Boyer-Rossol et Aminata Aidara, "Réinvestir le sacré" [tahiry], sur Africultures, 1er juillet 2014 (notsidihina tamin’ ny 5 Mey 2019)
  38. ↑ "Comores, Udzima wa Komori", http://www.axl.cefan.ulaval.ca/
Hita tao amin'ny "https://mg.wikipedia.org/w/index.php?title=Makoa_(vahoakan%27_i_Afrika)&oldid=1083985"