Fiteny (heviny mivelatra)

Ny fiteny dia fomba fampitana ny fampahalalana. Ny hevitry ny hoe fiteny amin' ny fiteny malagasy dia "teny iombonan' ny vondron' olona iray", ny heviny hafa koa dia "zavatra azo tenenina" na "fomba na baiko atao fifandraisana". Ny heviny hodinihana ato dia ny heviny voalohany: "teny iombonan' ny vondron' olona iray".

Ny fahafahana mampiasa fiteny dia nanomboka talohan' ny vanimpotoan' ny Tantara, tahaka ny vondrom-piteny nampiasain' ny olombelona nanomboka nanoratra.

Nandritra ny Andro Vaovao dia nihabetsaka ny isan' ny fiteny foronina. Ny fiteny foronina dia teny mbola tsy nisy taloha, fa noforonin' ny olona iray na maro; ny fiteny foronina dia tokony ho sarahina amin' ny fitenim-pirenena; ny fiteny foronina malaza indrindra maneran-tany dia ny fiteny esperantô.

Ny fiteny dia heverina fa fomba fifandraisana an' ny olombelona manokana, na dia manana fomba fifandraisana sarotra azo aza ny biby, lazaina hoe fitenin' ny biby.

Ny hoe fiteny dia manana heviny maro. Ny fiseho hita indrindra dia ny fiteny tenenina toy ny fiteny anglisy na ny fiteny sinoa tenenina. Na dia izany aza dia misy koa ny fiteny soratana ary fomba hafa ifandraisana tsy mila feo toy ny fitenin' ny moana (na baiko moana).

Fanasokajiana sy famondronana ny fiteny

Fianakaviam-piteny sy vondrom-piteny ara-jeôgrafia

Fianakaviam-piteny

Ny fianakaviam-piteny dia vondrom-piteny iray fototra izay nivoatra amin' ny alalan' ny fiampitany amin' ny taranaky ny mpiteny mifandimby avy amin' ny razam-piteny iraisana. Izany no atao hoe fihavanam-piteny ara-pitaranahana; tsy midika fihavanan' ny mpiteny an' ireo fiteny iray fianakaviana ireo anefa izany. Ny firesahana ny fianakaviam-piteny dia vokatry ny fampitahana ny fivoaran' ny fiteny amin' ny zavamanana aina, araka ny môdelin' ny hazom-pirazanana. Ny fametrahana izany fihavanam-piteny izany dia sahanin' ny haifiteny ara-tantara.

Ny ankamaroan' ny fiteny eto amin' izao tontolo izao, na ny mbola misy mpiteny (fiteny velona) na ny efa tsy misy mpiteny intsony (fiteny maty), dia sokajina toy izany. Amin' ny fampitahana ny fianakaviam-piteny amin' ny hazo dia azo atao ny mampiasa ny teny hoe sampam-piteny hilazana ireo fizaràna hita ao amin' ny fianakaviam-piteny iray.

Indreto ny fiankaviam-piteny misy eto amin' izao tontolo izao:

Fianakaviam-piteny altaîka (izay indraindray sarahina ho fianakaviam-piteny torkika, fianakaviam-piteny môngôlika, fianakaviam-piteny tongoza)

Vondrom-piteny ara-jeôgrafia

Ny fianakaviam-piteny izay tsy fantatra mazava ny fihavanany amin' ny dingana ambony kokoa dia atao hoe vondrom-piteny an' erana ara-jeôgrafia (ny fiteny amerindiana indrindra no antsoina amin' izany). Ny fiteny izay tsy azo hamarinina ny fihavanany amin' ny fiteny hafa rehatra dia atao hoe fiteny manirery.

Vondrom-piteny kôisàna
Vondrom-piteny kaokaziana (ahitana fianakaviam-piteny telo: fianakaviam-piteny abkazô-adigiana, fianakaviam-piteny kartveliana, fianakaviam-piteny nako-dagestaniana)
Vondrom-piteny paleô-siberiana
Vondrom-piteny papoa
Vondrom-piteny amerindiana
Vondrom-pitenin' ny tompontanin' i Aostralia (anisan' izany ny fianakaviam-piteny pama-niongana, ny fianakaviam-piteny bonobàna, sns).
Vondrom-piteny any Andamàna

Fiteny isaky ny kôntinenta

Fiteny ao Afrika

Tombanana ho 2 000 any ho any ny fiteny ao Afrika, izay tenenin' ny olona miisa 1 000 tapitrisa any ho any, nefa ireo fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra. Arakaraka ny fomba fiasan' ny manampahaizana no anisana ho 200 na 2 000 ireo fiteny ireo. Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra 1 000 000 any ho any. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny fiteny anglisy, ny fiteny frantsay, ny fiteny espaniôla, ny fiteny pôrtogey, sns) dia maro dia maro ny fiteny afrikana voasokajy anaty fianakaviam-piteny dimy: ny fiteny afrô-aziatika na hamitô-semitika, ny fiteny nilô-sahariana, ny fiteny nizerô-kôngôley, ny fiteny kôisana ary ny fiteny aostrôneziana (ny fiteny malagasy).

Fiteny ao Amerika Atsimo

Fiteny maro isan-karazany ny fiteny ao Amerika Atsimo, ka anisan' izany ireo fiteny amerindiana ao Amerika Atsimo izay mahatrara 600 isa any ho any, voatsinjara ao amin' ny fianakaviam-piteny 118. ahitana fiteny miisa 32, ohatra, ny ao Bôlivia izay voantsinjara ao amin' ny fianakaviam-piteny 15, sady ahitana fiteny manirery miisa enina. Ahitana fiteny miisa 68 ny ao Kôlômbia izay mitsinjara amin' ny fianakaviam-piteny miisa 13, ka ny 10 dia fiteny manirery. Misy anefa ny fifangarihan' ny zava-misy eo amin' ny fiteny lehibe (andina sy goarany) sy ny fiteny madinika amazôniana. Tenenin' ny mponina ao koa ny fiteny nampidirina tamin' ny vanimpotoan' ny fanjanahan-tany sy ny fiteny nentin' ny mpifindra monina ary ny fiteny kreôly niforona taty aoriana.

Fiteny ao Amerika Avaratra sy Afovoany

Ny ankamaroan' ny fiteny be mpiteny indrindra tenenin' ny mponina ao Amerika Avaratra sy Amerika Afovoany dia nampidirin' ny mpanjana-tany eorôpeana. Niely ny fiteny amerindiana tany aloha, ankehitriny anefa dia voasolon' ny fiteny eorôpeana efatra lehibe, dia ny fiteny anglisy, ny fiteny espaniôla, ny fiteny frantsay ary ny fiteny neerlandey izy ireo. Manampy ireo ny fitenin' ny mpifindra monina, indrindra ny fiteny italiana, ny fiteny alemàna ary ny fiteny sinoa maro. Maro koa ny fiteny kreôly izay niforona.

Fiteny ao Azia

Ahitana fianakaviam-piteny sy vondrom-piteny na fiteny manirery maro ny fiteny ao Azia. Ny fianakaviam-piteny lehibe indrindra hita ao Azia dia ahitana ireo fiteny altaîka, ny fiteny aostrôaziatika, ny fiteny aostrôneziana, ny fiteny kaokaziana, ny fiteny dravidiana, ny fiteny indô-eorôpeana, ny fiteny afrôaziatika, ny fiteny siberiana, ny fiteny sinô-tibetana ary ny fiteny kra-day.

Fiteny ao Eorôpa

Ny ankamaroan' ny fiteny ao Eorôpa dia ao amin' ny fianakaviam-piteny indô-eorôpeana, manarakaraka azy ireo ny fiteny ao amin' ny fianakaviam-piteny finô-ogriana. Ahitana fiteny ao amin' ny fianakaviam-piteny torkika koa ao. Ao Kaokazy dia mitana ny anjara toerany lehibe ny fianakaviam-piteny abkazô-adigiana, ny fiteny nakô-dagestaniana ary ny fiteny kartveliana. Ao koa ny fiteny izay ampiasan' olona vitsy dia vitsy (toy ny fiteny baska) izay fiteny manirery, fa ny fiteny maltey kosa no hany fitenim-pirenena ao Eorôpa anisan' ny fiteny semitika. Maro koa ny fiteny nampiasain' ny olona taloha tao Eorôpa izay lasa fiteny maty ankehitriny fa ny sasany kosa tandindomim-pahafatesana.

Fiteny ao Ôseania

Ny fiteny ao Ôseania dia ny fitenin' ny mponina any Ôseania izay hita indrindra ao amin' ny vondrona telo lehibe: fianakaviam-piteny aostrôneziana, fitenin' ny tompon-tany ao Aostralia ary ny fiteny papoa. Ny mpanjana-tany koa dia nitondra ny fiteniny tao amin' io faritra io, indrindra ny fiteny anglisy sy ny fiteny frantsay.

Fikarohana sy fianarana momba ny fiteny

Haifiteny

Ny haiteny no taranja ara-tsiansa andinihana ny fitenin' ny olombelona. Ny mpahay teny voalohany dia ilay indiana Panini izay nanoratra ny boky hoe Ashtadhyayi, lahatsoratra mikasika ny fandinihana ny fiteny sanskrity.

Fitsipiteny

Ny fitsipiteny dia fitambarana fitsipika momba ny fomba tokony hitenenana sy hanoratana ny fiteny iray, ka na amin' ny lafiny endri-teny izany na amin' ny lafiny fandrafetana fehezanteny, eny fa hatramin' ny hevi-teny sy ny feon-teny aza.

Jereo koa

Haiteny

I Wikimedia Commons dia manana aino aman-jery mikasika an'i : Language