Hiragasy

Fampidirana:

Mandihy hiragasy

Mpanao hiragasy

Ny hiragasy na hira gasy dia fampisehoana atrehin'ny vahoaka izay mitovitovy amin'ny tantara tsangana (na teatra) atao an-kira. Ny hiragasy dia fitambaran'ny feon-javamaneno (trômpetra, trômbônina, lokanga, sns) sy hira ary dihy mampiavaka ny kolontsain'ny faritra afovoan-tany eto Madagasikara, indrindra ny Merina. Atao ankalamanjana na anaty efitrano ny fampisehoana. Matetika dia mitafy malabary miloko mena marevaka sy mipataloha ny lehilahy mpanao hiragasy, fa ny vehivavy kosa mitafy lamba sy akanjom-behivavy miloko mavokely na maitso.

Fandalinana

HADY SOSOKA

Kolontsaina iray manana ny toerany ny Hiragasy. Sady mampialavoly izy no mampita fahendrena sy hafatra ihany koa. Izany lanjany ara-kolotsaina izany indrindra no andraisana azy ho resahina manokana ampahafantarina antsika mpamaky.

Nofidin’ny mpanoratra manokana ity lohateny hoe “Hady sosoka” ity, hanolorana ny masaka hiarahan-komana. Ny hady sosoka moa dia teny fampiasan’ny tatsaha amin’iny faritra ambanivohitr’I Betsileo Avaratra iny, any amin’iny faritry Fandriana sy Mahazoarivo iny. Tany avy nangadiana vomanga, na mangahazo, na koa voanjo izy io. Rehefa mijanonan elaela ny tanimboly avy nangadiana dia mitsiry tsikelikely avy any anaty tany any ny ventim-bomanga, na mangahazo, na voanjo tsy nohitan’ny mpangady azy. Koa ireo no hadian’ny olona indray ka ataony hoe “Mangady sosoka”.

Ny hady sosoka “Hiragasy” sy ireo kolontsaina ary fomba amam-panao Malagasy no hifampizarana eto. Nataoko hoe hady sosoka ireo satria tsy mbola vaovao amintsika ny fahitana azy ireo an-gazety fa efa imbetsaka dia imbetsaka. Koa tsy izaho indray akory no hihambo ho tompon’ny dinika fa hamerina na hanamafy ireo izay efa vitan’ny teo aloha ihany. Maro koa aza ireo efa mamoaka boky mahakasika azy ity, toa an’I Françoise Raison-jourde (Frantsay) sy Ranaivoson Pierre André, s.j. , pretra Malagasy. Ataoko izao fifampizarana manokana izao mba tsy hahavery ny fahagola  sy ny maha Malagasy antsika satria hita sy tsapa fa mitangorona sy mibosesika tsy misy fiafarany ireo karazana kalontsaina sy fomba maro samihafa maneran-tany ka samy mitondra izay hanitra entiny. Eo andanin’izany dia omena fahafahana samy handray an-kalalahana izay tiany ny rehetra, hany ka misavorovoro ny sain’ny sasany eo am-pisafidianana izay mety eo amin’ny fiainany. Misy aza tsy mahafantatra intsony izay lanjan’ny safidy ataony fa variana manenjika sy mifaninana amin’ny famoriana izay zava-baovao mitranga rehetra. Eo amin’io fifangaroana kolon-tsaina io mantsy dia izay matanjaka sy izay be mpankafy no tena manjaka sy mibahan-toerana, ny sisa kosa  lasa tavela ka hadino tanteraka mihitsy.

Eto no ahatsapako fa noho ny fivangongoan’ireo kolontsaina vahiny eto anivon’ny Riaka dia toa lasa mihamanjavona tsikelikely ny kolontsaina zanatany, eny fa hatrany amin’ny fomban-drazana aza. Maneho ny tanjany ireo kolontsain’ny hafa ireo ka voasarony tanteraka ny eto an-toerana. Koa raha mijery isika eny anivon’ny fiarahamonina eny dia hita taratra ny fihenan’ny fankafizana ny kolontsaina zanatany sy ny firoboroboan’ny fankafizana ny kolontsaina vahiny. Mety tsara angamba ireo kolontsaina vaovao ireo mitaha amin’ny antsika ka lasa ifaninanana sy ifambaboana. Ny tanora no tena tsikaritra fa voatarik’izany. Misy koa anefa ireo raiamandreny efa voasitona makany ihany koa. Toa mihevitra ny sasany fa lany andro ny fomba nentin-drazana ka ilaina famalonana.

Ekena fa ilaina tokoa ny fandrosoana. Voaporofon’ireo mpandinika rahateo fa “ny olombelona, hoy izy ireo, dia olon’ny fivoarana mandrakariva”. Kanefa mila fandanjalanjana ihany koa ny fampivoarana fa raha tsy izany dia atahorana ho lasa fivoarana mitondra makany amin’ny fihemorana indray no hiseho. Eto dia mety hiteny isika hoe “Tsy izany kady sosoka izany indray aza vare no fitaomana ny olona hihemotra e!”. Eritreritra ihany izany fa ny tiana holazaina dia samia mahay mandray ny fivoarana tandrify azy ny tsirairay.

Nandalovana aloha io tari-dresaka io mba tena hipetrahan’ny dinika hataontsika amin’ny toerany tsara, na koa mba tsy handraisantsika am-bolony ny resaka hifanakalozana eto. Raha ny resaka hiragasy sy ny kolontsaina maro samihafa ary fomba amam-panao malagasy mantsy no horesahina dia ny fototry ny maha Malagasy mihitsy no mety ho voasavasava sy ho voakitikitika. Koa heveriko fa tsy hitondra fahalainana ho antsika hamaky ity lahatsoratra ity ny fahitana ireo mety ho fiovana misy eto amin’izao tontolo izao ireo fa vao maika aza hanampy antsika hiroso bebe kokoa amin’ny lala-mazava mety hizorana sy hahatratrarantsika ny tondrozotra harahina eo amin’ny fiainana.

Fomba iray fisavasavana hatramin’ny fotony ireo kolontsaina sy fomba amam-panao ireo ihany no atolotro fa tsy fanerena antsika hiova lalana manoloana ny zava-misy na fanitonana antsika hiverin-dalana amin’ny fiainana fahagola tsy akory. Ataoko angamba fa tsiahy sy tadidy ireo lovan-drazana no hiaraha-mijery ka anjaran’ny tsirairay no mandinika sy mamakafaka izay mety aminy. Eto dia tadidiko ny teny iray ao amin’ny boky Filôzôfia Malagasy nosoratan’I Mompera RAHAJARIZAFY hoe “Tsatokazo manondro eo an-tsapanan-dalana izy ity: tsy hisakana anao tsy handroso fa mihazona anao kely hieritreritra”. Ary tiako ny milaza aminao fa “Trafon-kena ome-mahery koa ny antsika: am-bava homana, am-po mieritreritra”.

Izay ary no izy fa ny lasa, hono, tsy mba fanadino. Koa indro ho entiko ho tantaraina aminao ny mahakasika ireo fomba netin-drazana ireo. Ny zavatra fantatro tamin’ireo fandinihana nataoko koa anefa no hatolotro eto, ho fanamafisana ireo izay efa voalazan’ireo zokibe sy Raiamandreny teo aloha, hanentanana antsika hikaroka sy hanadihady ny mety ho fahamarinan’ny voalazako ato na hanitsy izay mety ho fahadisoana hitanao ato. Samy nanana ny vokam-pikarohana nataony mantsy izay rehetra manao asa toy itony ka tsy voatery hitovy daholo izany.

Ny “Hiragasy” sy ny tantarany no hovoaboasana amintsika eto. Raha hiragasy no tenenina dia tsy vahiny amin’izany intsony isika. Ataoko fa efa samy nahare izany anarana izany daholo ny eran’ny nosy, tsy vitsy aza ny efa nanatri-maso sy nijery azy io. Hatramin’izao koa moa izy io, ho an’ireo izay mahavatra mihaino ny onjam-peon’ny Radio Madagasikara, dia mahare mivantana “Hirahasy” isaky ny Alahady, izay fandaharana manokana aroson’ny onjam-peo hanomezana fahafahampo antsika, indrindra fa ny tatsaha sy ny mpankafy azy. Koa dia izany hiragasy izany avy hatrany no hifampizarantsika eto amin’ny manaraka.  

Inona marina moa no atao hoe “Hiragasy”?

Alohan’ny hiresahantsika ny ambaindain-dresaka dia andeha aloha ho fantarintsika ny atao hoe “Hiragasy”. Ara-bakiteny, ny Hiragary dia avy amin’ny kamba-teny anakiroa, dia ny “Hira” sy ny “Gasy”. Izay azo faritana hoe Hiran’ny Gasy na hiran’ny Malagasy. Ny Malagasy no namorona azy, ny Malagasy no mihira azy ary eto Madagasikara no anehoana azy. Eto amin’ny Nosy dia anisan’ny fampisehoana (spectacle) mbola mitazona ny fomban-drazana be indrindra ny hiragasy hatramin’izao: na ireo zava-maneno ampiasaina izany, na ny fitafy, na ny dihy aseho, na ny fikaloana azy am-bava na literatiora ambava.

Nivoatra nanarakaraka ny vanimpotoana niainany famaritana ny atao hoe hiragasy. Arakaraka ny fivoarany no nampivoatra tsikelikely ny famaritana azy. Tamin’ny voalohany dia nantsoina hoe hiran’ny mpilanona, na hiratsangana ny hiragasy. Izany hoe amin’ireny fotoana fiandrasam-paty sy fotoan’ny fety aman-danonana ireny no fanaovan’ny olona azy io, izay karazan-kira ifaninanana vondrona ekipa, roa na maromaro, mandritry ny fiareta-tory amin’ny alina.

Niroso hatrany ny fotoana. Nivalona vanimpotoanan’ny faha foko fa nanomboka kosa ny vanimpotoanan’ny faha mpanjaka. Maro ireo mpanjaka maro samihafa nifandimby fa tamin’ny andro nanjakan’Andrianampoinimerina tao Iarivo, tamin’ny fiafaran’ny taonjato faha-XVIII, no nanomboka nihanahazo vahana sy nivoatra tsikelikely ary nihamaro ny famoronana hiragasy. Tamin’io fotoana io dia ny mpanjaka mihitsy no anisan’ny makafy azy io. Izany indrindra no niantsoana ny hiragasy tamin’izay hoe hiran’ny mpanjaka.Izany hoe ao antokotanin’ny mpanjaka no anaovana ny fampisehoana hiraghasy, natao hampialana voly ny mpanjaka.

Nandritra ny taonjato iray dia ny Merina ihany no niangaly ny famoronana sy ny fihirana ny hiragasy. Tena niroborobo ny fianinanan’ireo tandapa sy ny vahoaka ao anatin’ny foko Merina tamin’ny fampiadiana hiragasy, indrindra fa tamin’ny fotoana nanjakan-dRadama Rainy sy Ranavalona Reniny, tamin’ny fiatombohan’ny taonjato faha-XIX. Tamin’izany indrindra no namoronan’ireo mpanjaka ireo ny fifaninanana hiragasy tao andapa ka nanomezany loka manokana izay mahazo ny voalohany na izay farany mahay. Hiran’ny Merina no anarana niantsoana ny hiragasy.

Tamin’io ihany koa anefa, nony tonga ireo misiônera nitondra ny fivavahany teto Madagasikara, dia nisy fandrarana ny fanatotosana ireo fomban-drazana. Norarana ny fomba amam-panao Malagasy rehetra satria noheverin’ireo misiônera fa fanompoan-tsampy. Koa ny faritra manodidina na akaikin’ny rova dia tsy nisy sahy nanao sorona intsony, na fomba amam-panao oty ny fomba fandevenana na famadihan-drazana satria nosaziana avy hatrany izay tratra nanao izany. Tsy foana tanteraka anefa izany ny fanaovan-tsorona isakarazany izany fa nisy hatrany. Ny manodidina ny rova no tsy sahy nanao izany fa ny tany lavitra tsy hita na tsy taka-mason’ny mpanjaka any dia tsy nijanona ny fanaovana ireo fomba amam-panao maro samihafa ireo. Anisan’izany ny fanaovana hiragasy sy ny fomba fandevenana ary ny famadihan-drazana sy ireo karaza-fanaovan-tsorona maro samihafa koa. Nipaka hatrany Vakinakaratra sy hatraty Betsileo izany fomba amam-panao maro izany. Noho izany taty aoriana dia tsy nijanona ho hiran’ny foko Merina ihany ny hiragasy hiran’ny ampovoan-tany, izay mbola mitohy hatrany ny fampisehana azy io amin’ireo faritra ireo hatramin’izao.

Niforona avy amina fifanojoana na fifangaroana kolontsaina roa samy hafa ny hiragasy, avy amin’ny fitambaran’ny kolon-tsaina vahiny sy ny kolon-tsaina netin-drazana, ny konseritra masina sy ny hira avy tao amin’ny Baiboly sy ireo kabary malagasy sy ny kifandihy ary ny hiran’ny Ntaolo, antsoina hoe Zafindraony. Avy amin’izany indrindra koa no ahafahana miantso azy io hoe hiran’ny Ntaolo efa kristianina. Izany hoe ireo efa nandray ny fivavahana kristianina no nikalo ny hiragasy.

Raha atao indray mitopy maso koa dia iray karazana ihany ny hiragasy sy ny kabary Malagasy. Ary tamin’ny fikarohana natao aza dia nalaina avy tamin’ny firindran’ny kabary ihany no namolavolana ny hiragasy iray reny ihany koa. Toy ny kabary, dia ahitana ireto rafitra ireto koa ny hiragasy: tari-dresaka na ny faladian-dresaka, izay ahitana ny ala sarona sy ny azafady, fialan-tsiny sy fisaorana an’Andriamanitra; ny votoatin-dresaka, izay ahitana ny fiarahabana sy votoatin-dresaka; ary ny firarian-tsoa.  Raha tsarina izany dia kabary atao an-kira ny hiragasy. Fa kosa, noho ny hiragasy tsy dia hita loatra afa-tsy eny amin’ny tontolo ambanivohitra eny angamba, noho ny maha tantsaha ny mpiangaly hiragasy koa angamba, dia antsoin’ny olona sasany hoe hiran’ny tambanivohitra ny hiragasy. Taty aoriana dia izay vao notenenina amin’ny teny iray hoe: “Hiragasy” ny hiragasy, noho izay io kaloin’ny Malagasy sy noforoniny.

Izay sy izay raha faritana tsotsotra ny hiragasy. Efa natsiditsidika teny anatinatiny teny koa ny tantara sy ny fivoaran’io hiragasy io. Mbola hohamafisintsika io tantrara fohifohy nivoaran’ny hiragasy io sy ny sedra maro samihafa nolalovany. Ary hotantarintsika aorian’izany koa ny fizotr’io hirazasy io sy ny toetoetra ananany. Izay indry ary ny amin’iny resaka iny fa amin’ny manaraka indray isika mifampitafa eto.

Ny hiragasy sy ny tantarany

Ny hiragasy dia anisan’ny niara-niforona tamin’ireo zava-kanto maro samihafa eto amintsika, naira-niforona tamin’ireo karazan-kiram-pivavahana isakarazany toy ny hira kristianina. Niroborobo ny ny famoronana ireo zava-kanto ireo hatramin’ny niorenan’ireo misionera mpitondra ny fivavahana kristianina teto amin’ny nosintsika. Tsara ho tsiahivina koa anefa fa efa niaina ny zava-kanto an-kira maro samihafa ny Ntaolo razantsika talohan’io vanim-potoana io. Koa samy naneho ny azy avokoa ny faritra sy ny foko rehetra eto amin’ny Nosy. Tany amin’iny faritra atsimo atsinanana iny, ohatra, dia tena malaza tokoa ny fiangaliana “dombolo”. Ny faritra aty Betsileo dia ny “horija” sy ny “rango”, ny “kifandihy” sy ny “tandonaka”, dia anisan’ny nokaloin’ireo tanora sy ankizy, eny fa hatramin’ireo Ray aman-DReny aza. Tamin’ny faritra Betsileo avatra sy ny foko Merina dia nahitana karazan-kira mitovitovy noho izy ireo nifampitakosina bebe kokoa miohatra amin’ireo foko maro hafa. Nentina hampifalifaliana sy hananarana ny ankizy, natao hanabeazana sy hampianarana azy ireo, ary natao hialana voly ihany koa ireo karazan-kiran’ny Ntaolo ireo.

Eny amin’ny sehatra maro samihafa eny anivon’ny fiainam-piaraha-monina eny no ahitana ireny karazan-kira ireny. Ny kifandihy dia ataon’ny ankizy sy tanora amin’ny tontolom-piainana andavanandro. Isan-kariva, avy manao fanompoana, no ifampitaonan’izy ireo hanaovana azy io. Ny tandonaka dia natao hanaritan-tsaina noho izy nifaninanana amin’ireny lanonana na fiandrasam-paty ireny. Ny rango dia mijanona ho fialamboly amin’ny fanamasahana fety sy fampahazotoana mandritry ny asa ifarombonana ataon’ny mpiara-monina na ny fokonolona. Misy hira iray izay nifarimbonan’olona maromaro koa tamin’izany, izay natsoin’ny Ntaolo razantsika hoe “vakodrazana”, izay sady fialam-boly no entina hanabeazana ary natao hanentanana ny olona hifankatia sy hiray hina ary hahay mifanampy ihany koa. Ny vakodrazana moa dia fifangaroana hira maromaro mifampitohitohy. Hira arahina fihetsika miaraka sy mitovy izy io. Mbola hita amin’ny hiragasy amin’izao izy io fa lasa mihamivoatra ka lasa tsaratsara sy mahafinarinaritra kokoa ny fijerena azy. Ireo karazan-java-kanto ireo no nameno no androm-piainan’ny Ntaolo Malagasy fahiny, ravahan’ireo ohabolana sy Kabary mifono hevi-dalina sy fahendrena marobe.

Taty aoriana, rehefa nifandray be dia be tamin’ireo firenena avy any ivelany ny mpanjaka nifandimby, toa an-DRadama Rainy, dia nivoatra sy niova tsikelikely ary nitombo ny kolon-tsaina ananan’ny Malagasy. Nisy ireo kolon-tsaina vahiny sy fomba amam-panao ary fahendrena nentin’ireo vahiny nitoby teto amin’ny Nosy ireo. Tao ny fomba fivavaka kristianina nentin’ny misionera anglisy sy ny frantsay, tao ny soratra nentin’ny Arabo, tao koa ireo fomba fitafy sy fianjaika nisaloran’izy ireo ka tena nahaliana ny Malagasy tanteraka. Liana sy te hahay izany rehetra izany ny mponin’I Gasikara ka nangataka sy nanaiky ny hampianarin’ireo vahiny ireo zava-baovao nentiny. Vetivety foana dia tafita ny fampianaran’ireo vahiny, indrindra fa taty amin’ny faritra ampovoan-tany, dia teo amin’ny Betsileo sy ny Merina izany.

Fizotry ny hiragasy

Feon’aponga -- Kabary fanokafana -- feon-java-maneno arahin-teheka – Kabary mialohan’ny faladian-kira -- Faladian-kira -- Kabary fanolorana renin-kira – Renihira tapany voalohany – kabary ao anelanelan’ny renihira (kilalaon-tsaina) – Renihira tapany faha roa – Kabary fanolorana ny mpanao dihy tsinjaka – Dihy tsinjaka – Kabary fanolorana ny vakodrazana – Vakodrazana mamarana ny sehatra iray.

Tanjon’ny hiragasy (Objectifs).

• Hitahirizana ny kolon-tsaina Malagasy izay heren-tsarobidy: fahendrena  fihavanana    firaisan-kina       fomba amam-panao isankarazany / Ireo vakoka netin-drazana.
• Finoana an’Andriamanitra: fahatahorana an’Andriamanitra, fanajana ny hasin’ny aina. Izany dia aseho amin’ny alalan’ny fanajana ny maha olona (ny fahamaontinana, ny fifanajana, ny fahalalam-pomba)

Ny votoatin’ny haragasy dia ny finoana an’Andriamanitra, ny fitandrovana ny Aina, ny toetra mandala fihavanana.

Ireo sokajy misy ny mpihiragasy:

Tarika malaza, tarika atonotonony, tarika mbola misondrotra.

Ireo faritra na foko mamorona hiragasy:

Merina, Vakinakaratra, Betsileo Avaratra.

Ny famoronana hiragasy:

Nolovaina na talenta.