Fitsanganan' i Jesoa ho velona
Ny fitsanganan' i Jesoa ho velona na fitsanganan' i Jesosy tamin' ny maty tamin' ny andro fahatelo[1] taorian' ny nanomboana azy dia anisan' ny tenim-pinoana (na dôgma) fototra eo amin' ny teôlôjia kristiana, indrindra eo amin' ny kristôlôjia izay ivony. Atao hoe ἀνάστασις τοῦ Ἰησοῦ / anastasis toû Iêsoû izany ao amin' ny Baiboly amin' ny teny grika. Izao no voasoratra ao amin' ny literatiora kristiana tranainy, dia ny Taratasin' i Paoly izany: "Ary raha tsy nitsangana tamin' ny maty i Kristy dia foana ny finoanay[2]". Izany tenim-pinoana izany dia manambara fa nitsangana tamin' ny maty tokoa tamin' ny andro fahatelo taorian' ny nanomboana azy tamin' ny hazo fijaliana i Jesoa avy any Nazareta mba hanatanteraka ny fanavotana ny olombelona amin' ny maha Kristy azy. Ao amin' ny fanekem-pinoana nikeana (na niseana) no ahitana indrindra izany tenim-pinoana izany.
Araka ny Evanjely na Filazantsara efatra, taorian' ny nanomboana an' i Jesoa araka ny didin' i Pôntio Pilato, sy taorian' ny nahafatesany teo amin' ny hazo fijaliana, dia nalevina i Jesoa. Roa andro taorian' izany dia hitan' ny vehivavy maromaro namangy ny fasana, indrindra i Maria Magdalena, fa nikodia niala ny vato nanidiana ny fasana izay lasa foana. Niseho tamin' ny mpianany maro i Jesoa taorian' izany, ka anisan' izany ny Apôstôly[3].
Ny fitsanganana amin' ny maty no mamarana ny fiainana sy ny fahafatesan' i Jesoa, ary ivon' ny finoana kristiana. Ho an' ny mino dia manisy tombo-kase ny fandresen' ny fiainana ny fahafatesana izany ary manamarina ny maha Andriamanitra an' i Jesoa.
Ny famakafakana ara-tantara aman-tsikera ankehitriny, noho ny tsy fahafahana mihevitra ny zava-mitranga ambonin' ny ara-boajanahary ho zava-misy marina azo hamarinina, dia manavaka ny finoan' ny Kristiana voalohany, izay nihevitra ny fitsanganan' i Jesaa tamin' ny maty ho tena zava-nisy tokoa, sy ny zava-nitranga ara-tantara amin' ny hevitra hentitry ny teny hoe "tantara", izany hoe ny fiavian' izany finoana izany sy ny mety ho daty nisehoan' ity finoana ity voalohany ary ny fomba nielezany.
Ankalazain' ny Kristiana izany fitsangan' i Jesoa tamin' ny maty izany amin' ny Alahadin' ny Paska, izany hoe ny Alahady voalohany aorian' ny fenomanana voalohany manaraka ny ekinôksan' ny lohataona (21 Marsa) any amin' ny ilabolantany avaratra, telo andro aorian' ny Zoma masina, izay ahatsiarovana ny nanomboana azy tamin' ny hazo fijaliana. Zava-dehibe amin' ny fanavotana izany fitsanganan-ko velona izany ho an' ny Kristiana.
Ilay fitsanganan-ko velona araka ny Testamenta Vaovao hanova
Ny epistilin' i Paoly sy ny epistilin' i Petera (na Piera) ary ny toriteniny sy ao amin' ny Asan' ny Apôstôly dia mitantara fa maty novonoina i Jesoa nefa natsangan' Andriamanitra tamin' ny maty; milaza koa izy ireo fa ny Apôstôly sy ny olona maro hafa, anisan' izany ny mpanohitra azy sasany, dia vavolombelona nanatri-maso ny nisehoan' i Jesoa taorian' ny nahafatesany. Ny Kristiana voalohany dia azo faritana ho ny mpianatr' i Jesoa izay nankalaza azy ho ilay Tompo nitsangan-ko velona, taorian' ny fanomboana azy amin' ny hazo fijaliana. Izao ny hevitr' i Raymond E. Brown: "maneho ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly fa [i Petera sy i Paoly] dia nitory an' i Jesoa izay nitsagana tamin' ny maty nefa tsy lo tao am-pasana ny nofony. Tsy misy ao amin' ny Testamenta Vaovao manontolo na dia tendron-tsoratra iray manambara ny fisian' ny Kristiana nihevitra fa mbola ao am-pasana ny vatan' i Jesoa ka lo. Izany no iheverako fa manantitra mazava tsara ny fitsanganan-ko velona ara-batana ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly"[4].
Araka ny Epistilin' i Paoly hanova
Ny loharano voalohany momba ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty dia ny taratasin' i Paoly maro izay voasoratra manodidina ny taompolo 50 sy 60 (dia ny Epistily ho an' ny Rômana sy ny Epistily ho an' ny Kôrintiana) ary koa, taty aoriana, ny Epistily voalohany ho an' i Timôty (na Timôte) izay anisan' ireo atao hoe Epistily pastôraly.
Ao amin' ny Epistily voalohany ho an' ny Kôrintiana dia milaza kerigma (fanambaràm-pinoana fototra) i Paoly; izany kerigma izany dia niely teo amin' ny mpomba ny fitsanganan-ko velona sady nanolotra singa fototra amin' ny fampianaram-pinoana kristiana:
"3 Fa natolotro anareo ho isan' ny zavatra voalohany indrindra ilay noraisiko, dia izao: Kristy maty noho ny fahotantsika araka ny Soratra Masina, 4 dia nalevina, ary natsangana tamin' ny andro fahatelo araka ny Soratra Masina; 5 ary niseho tamin' i Kefasy Izy, dia vao tamin' ny roa ambin' ny folo lahy koa. 6 Rehefa afaka izany, dia niseho tamin' ny rahalahy tsy omby dimanjato Izy, ny ankamaroan' ireny dia mbola velona mandraka ankehitriny, fa ny sasany efa nodimandry. 7 Rehefa afaka izany, dia niseho tamin' i Jakoba Izy, dia tamin' ny Apostoly rehetra." (1Kôr. 15: 3-7, Ny Baiboly).
Mifanaraka ny manam-pahaizana fa nanoratra ny lovantsofina tamin' ny taompolo 30 i Paoly[5] .
Araka ny Filazantsaran' i Marka hanova
Izao no voasoratra araka ny Evanjelin' i Marka:
"1 Ary rehefa afaka ny andro Sabata, dia lasa nividy zava-manitra Maria Magdalena sy Salome ary Maria, renin' i Jakoba, mba handeha hanosotra ny fatin' i Jesosy. 2 Ary nony maraina koa tamin' ny voalohan' andro amin' ny herinandro, rehefa niposaka ny masoandro, dia nankany amin' ny fasana izy ireo. 3 Ary niresaka hoe izy: Iza re no hanakodia ny vato ho afaka amin' ny varavaram-pasana hisolo antsika? 4 Fa nony nitraka izy, dia, indro, hitany fa efa voakodia niala ny vato; fa lehibe dia lehibe ny vato. 5 Ary raha niditra tao anatin' ny fasana izy, dia nahita zatovo anankiray nipetraka teo amin' ny ankavanana niakanjo akanjo fotsy, dia talanjona izy. 6 Fa hoy ilay zatovo taminy: Aza talanjona; mitady an' i Jesosy avy any Nazareta, Izay nohomboana tamin' ny hazo fijaliana, ianareo; efa nitsangana Izy; tsy ato Izy; jereo fa teo no nametrahany Azy." (Mar. 16: 1-6, Ny Baiboly).
Araka ny Filazantsaran' i Matio hanova
Ny sombin-dahatsoratra vakintsika amin' izao dia natovana tamin' ny taonjato faha-5. Ara-pilaharam-potoana dia niseho tamin' ny taompolo 80-90 ny fitantarana omena manaraka eto, izay nosoratana taorian' ny taratasin' i Paoly, izany hoe ilay hita ao amin' ny Evanjelin' i Matio:
"1 Ary tamin' ny alin' ny Sabata, raha vao nazava ratsy ny andro voalohany amin' ny herinandro, dia avy hizaha ny fasana Maria Magdalena sy ilay Maria anankiray. 2 Ary, indro, nisy horohorontany mafy; fa nisy anjelin' ny Tompo nidina avy tany an-danitra, dia nankeo ka nanakodia ny vato, dia nipetraka teo amboniny. 3 Ary ny fijery azy dia tahaka ny helatra, ary ny fitafiany fotsy tahaka ny oram-panala; 4 ary ny mpiambina nivadi-po noho ny fahatahorana azy ka tonga tahaka ny maty. 5 Ary ny anjely namaly ka nilaza tamin' ny vehivavy hoe: Aza matahotra ianareo; fa fantatro fa Jesosy, Izay efa nohomboana tamin' ny hazo fijaliana, no tadiavinareo. 6 Tsy ato Izy, fa efa nitsangana araka izay nolazainy. Avia, ka jereo, fa tao no nandrian' ny Tompo. (...) 9 Ary, indro, Jesosy nifanena taminy ka nanao hoe: Finaritra. Ary izy ireo nanatona, dia nihazona ny tongony ka niankohoka teo anatrehany. 10 Dia hoy Jesosy taminy: Aza matahotra; fa mandehana, ka asaovy mankany Galilia ny rahalahiko; fa any no hahitany Ahy." (Mat. 28.1-6; 9-10, Ny Baiboly)
Araka ny Filazantsaran' i Lioka hanova
Izao ny voalaza ao amin' ny Evanjelin' i Lioka:
"1 Fa nony maraina koa tamin' ny andro voalohany amin' ny herinandro, dia nankany amin' ny fasana izy nitondra ny zava-manitra izay efa namboariny. 2 Ary hitany fa, indro, ny vato efa voakodia niala tamin' ny fasana. 3 Dia niditra izy, nefa tsy nahita ny fatin' i Jesosy Tompo. 4 Ary raha mbola very hevitra tamin' izany izy, indreo, nisy roa lahy niseho taminy nitafy fitafiana manelatrelatra. 5 Ary nony natahotra izy ka niankohoka, dia hoy izy roa lahy taminy: Nahoana no ato amin' ny maty no itadiavanareo ny velona? 6 Tsy ato Izy fa efa nitsangana; tsarovy ny teny izay nataony taminareo, fony Izy mbola tany Galilia, hoe: 7 Ny Zanak' olona tsy maintsy hatolotra eo an-tànan' ny mpanota ka hohomboana amin' ny hazo fijaliana ary hitsangana amin' ny andro fahatelo. (...) 12 Fa Petera nitsangana, dia nihazakazaka nankany amin' ny fasana; ary niondrika izy ka nahita ny lambam-paty mipetraka mitokana; dia lasa nody izy sady gaga noho ny zavatra izay tonga teo." (Lio. 24:1-7: 24:12, Ny Baiboly)
Araka ny Filazantsaran' i Joany hanova
Izao koa ny vosoratra ao amin' ny Evanjelin' i Joany:
"3 Dia nandeha Petera sy ilay mpianatra anankiray ka nankany amin' ny fasana. 4 Ary niara-nihazakazaka izy roa lahy; ary ilay mpianatra anankiray nihazakazaka nihoatra an' i Petera ka tonga taloha tao amin' ny fasana. 5 Ary nony niondrika nitsirika izy, dia nahita ny lambam-paty nipetraka teo, nefa tsy niditra tao izy. 6 Ary avy koa Simona Petera nanaraka azy, dia niditra tao am-pasana ka nijery ny lambam-paty nipetraka teo, 7 ary ny mosara izay nafehy ny lohany tsy mba nipetraka teo amin' ny lambam-paty, fa voavalona mitokana. 8 Ary tamin' izay dia niditra koa ny mpianatra anankiray izay tonga taloha teo amin' ny fasana, ary nahita ka nino. 9 Fa tsy mbola fantany ny Soratra Masina fa tsy maintsy hitsangana amin' ny maty Jesosy. 10 Dia lasa indray ny mpianatra nody tany aminy. 11 Fa Maria nijanona nitomany teo ivelan' ny fasana; ary raha nitomany izy, dia niondrika nitsirika ny tao am-pasana 12 ka nahita anjely roa nitafy lamba fotsy nipetraka teo, ny anankiray teo an-doha tamin' ilay nandrian' ny fatin' i Jesosy, ary ny anankiray teo an-tongotra. 13 Ary hoy ireo taminy: Ravehivavy, nahoana ianao no mitomany? Dia hoy izy taminy: Satria nalain' olona ny Tompoko, ka tsy fantatro izay nametrahany Azy. 14 Rehefa nilaza izany izy, dia nitodika ka nahita an' i Jesosy nitsangana teo, nefa tsy fantany ho Jesosy." (Joa. 20.3-14).
Ny fisehoan' i Jesoa nitsangan-ko velona hanova
Araka ny filazan' i Simon Claude Mimouni dia zavatra natovana taty aoriana ny fitantarana momba ny fisehoan' i Jesoa tamin' ny mpianany taorian' ny fitsanganany tamin' ny maty. Tamin' ny taonjato faha-2 izany fanovonana izany. "Mahagaga ny fisian' ny fahasamihafana ao amin' ireo fitantarana ny fisehoana, ka manambara izany fa lovantsofina maro no niavian' izy ireo"[6].
Nanoratra dimy ambin' ny folo taona talohan' ny nanoratana ny Evanjely i Paoly avy any Tarsosy. Ny tranainy indrindra amin' ireo Evanjely ireo dia ny an' i Marka. Akoatry ny firesahany ny amin' ny nahitan' i Jakôba ilay Marina rahalahin' i Jesoa an' i Jesoa, dia milaza i Paoly fa niseho tamin' ny mpianatra miisa 500 koa i Jesoa. Araka ny Asan' ny Apôstôly koa dia nisehoan' i Jesoa manokana teo akaikin' i Damaskôsy (na Damasy) i Paoly taorian' ny nitsanganany tamin' ny maty.
Ny olana ara-tantaran' ny fitsanganan' i Jesoa ho velona hanova
Tsy zava-nitranga azo hamarinina noho izy momba ny finoana ny fitsanganan' i Jesoa ho velona; tsy azon' ny taranja Tantara anaovana fikarohana izany[7]. "Mizara mandrakariva ny mpanao heviteny ny amin' ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty. Anisan' ny voalohany tamin' ny taonjato faha-18 izay niezaka nanaporofo ny fisian' ny hosoka nataon' ny Apôstôly i Reimarus. (...) I David Strauss, izay lasa nalaza tao Frantsa noho ny asasoratr' i Ernest Renan, dia nihevitra an' izany ho angano teraka ho azy tao amin' ny fiangonana kristiana voalohany, indrindra noho ny hakiviana tsy nety nampiononina teo amin' ny mpianatr' i Jesoa taorian' ny nahafatesany".
Hatramin' i Rudolf Bultmann (tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20) dia "fanao ny manavaka ny finoana ny fitsanganana amin' ny maty, izay iheverana ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty ho zava-nitranga marina tokoa, amin' izay ara-tantara araka ny heviny hentitra"[8]. Tsy manan-kambara ny mpahay tantara ny amin' io resaka io na amin' ny fitsipahana izany na amin' ny fanohanana, nefa afaka manamarina izy ireo fa nino ny mpianatr' i Jesoa fa "natsangan' Andriamanitra izy" (Jereo: Rôm. 10.9).
Nihevitra ilay mpahay tantara Geza Vermes fa hevitra sady fototra no mahavariana ao amin' ny kristianisma ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty. Mihevitra izy fa eo anatrehan' ireto hevitra roa mifangarika ireto -- etsy an-kilany ny fahamarinan' ilay zava-nitranga azo tsapain-tanana ary etsy an-daniny ny fandavana izany tateraka -- dia misy petra-kevitra maro azo heverina hanazavana ny fijoroana vavolombelona ny amin' ilay fitsanganan-ko velona, ka anisan' izany ny fangalarana ny faty, ny fialana amin' ny hatoranana, ny fahitan-javatra tsy tena izy, na ny fitsanganan-ko velona ara-panahy, izany hoe dôketa.
Mihevitra ilay teôlôjiana E. P. Sanders fa nisy tsikombakomba namporisika amin' ny finoana ny fitsanganan-ko velona izay mety nitarika tamin' ny fivoaran' ny tantara hirindra kokoa. Io petra-keviny io anefa tsy ahafahana manazava ny antony nahatonga ny Kristiana voalohany hanaiky ho faty noho ny amin' ny zavatra izay fantany fa tsy marina. Milaza kosa i Helmut Koster kosa fa tamin' ny voalohany ireo fitantarana ireo dia epifania nampandrosoina taty aoriana ka niteraka fijoroana ho vavolombelona ny amin' ny fitsanganan-ko velona araka ny ahalalantsika azy.
Jereo koa hanova
Loharano sy fanamarihana hanova
- ↑ Jereo: "Why Was Resurrection on 'the Third Day'? Two Insights" momba ny fanazavana ny andian-teny hoe "telo andro". Araka an' i Ernst Lüdemann sy Pinchas Lapide, ny hoe "telo andro " dia mety mampahatsiahy ny Hôsea 6:1–2 ("1 Andeha hiverina ho amin' i Jehovah isika; Fa Izy no namiravira, ary Izy ihany no hahasitrana antsika; Izy no namely, ary Izy no hamehy ny ferintsika. 2 Rehefa afaka indroa andro, dia hovelominy indray isika; Ary amin' ny andro fahatelo, dia hatsangany ho velona eo anatrehany isika"). Jereo koa ny 2Mpanjaka 20:8 ("Ary hoy Hezekia tamin' i Isaia: Inona no famantarana fa hositranin' i Jehovah aho ka hiakatra any an-tranon' i Jehovah raha afaka ampitso?")
- ↑ Kôrintiana voalohany 15:14, Ny Baiboly
- ↑ Kôrintiana voalohany 15: 5-6, Ny Baiboly
- ↑ Raymond E. Brown, 101 questions sur la Bible et leurs réponses, Lexio/Cerf, 1993 (ISBN 978-2-204-11305-2), p.110.
- ↑ Gary Habermas, "Resurrection Research: What Are Critical Scholars Saying", Journal for the Study of the Historical Jesus, 3, 2 (2005), [tahiry].
- ↑ Simon Claude Mimouni et Pierre Maraval, Le Christianisme des origines à Constantin, PUF, 2006, p.130.
- ↑ Camille Focant, « La Résurrection », in Michel Quesnel et Philippe Gruson (dir.), La Bible et sa culture, éd. Desclée de Brouwer, 2011, vol. II, p. 145.
- ↑ Simon Claude Mimouni et Pierre Maraval, Le Christianisme des origines à Constantin, Paris, éd. P.U.F., 2006, p. 128-129.