Kristy
Ny teny hoe Kristy, dia ampiasain' ny Kristiana hanondroana an' i Jesoa na Jesosy. Ampiasaina ho anaran-tsamirery sy anaram-boninahitra izy io, indrindra fa amin' ny fampiasana azy amin' ny hoe "Kristy Jesoa", izay midika hoe "Mesia Jesoa", sy ny fampiasana azy tsy miaraka amin' ny teny hafa hoe "Kristy". Ny epistily nosoratan' i Paoly, izay lahatsoratra voasoratra voalohany ao amin' ny Testamenta Vaovao, dia matetika milaza an' i Jesoa ho "ny Kristy Jesoa" na "ny Kristy".
Ny foto-kevitra momba an' i Kristy ao amin' ny kristianisma dia avy amin' ny foto-kevitry ny hoe mesia ao amin' ny jodaisma. Mino ny Kristiana fa i Jesoa no Mesia ambara ao amin' ny Baiboly hebreo sy ny Testamenta Taloha kristiana. Na dia mitovitovy aza ny fiheverana momba ny mesia ao amin' ireo fivavahana ireo, dia samy hafa izy ireo noho ny fisarahan' ny kristianisma sy ny jodaisma tamin' ny taonjato voalohany.
Na dia nino aza ny mpianatr' i Jesoa tany am-boalohany fa i Jesoa no ilay Mesian' ny Jiosy, ohatra ao amin' ny fiekem-pinoan' i Petera na Piera, dia matetika antsoina hoe "Jesoa avy any Nazareta" na "Jesoa zanak' i Jôsefa" i Jesoa. Nantsoin' ny Kristiana hoe "Jesoa Kristy" na "Jesosy Kristy" (midika hoe "Jesoa Mesia" na "Jesoa ilay Voahosotra" i Jesoa, izay inoany fa ny fanomboana azy sy ny fitsanganany tamin' ny maty dia mahatanteraka ny faminaniana momba ny Mesia ao amin' ny Testamenta Taloha.
Fiforonan-teny hanova
Ny teny hoe Kristy dia avy amin' ny teny grika hoe χριστός / khrīstós, izay midika hoe "voahosotra". Avy amin' ny matoanteny grika hoe χρίω / khrī́ō io teny io, midika hoe "manosotra". Ao amin' ny Septoajinta na Septanta (Baiboly jiosy amin' ny teny grika), ny hoe khristos dia nampiasaina handikana ny teny hebreo hoe מָשִׁיחַ / Mashíaḥ, izay midika hoe "[izay] voahosotra".
I Kristy araka ny Baiboly hanova
Ny Mesia ao amin' ny Testamenta Taloha hanova
Ny sokajin' olona nandray fanosorana hanova
Ao amin' ny boky kanônikan' ny Baiboly hebreo, ny fanosorana dia fombafomba natokana:
- ho an' ny mpanjakan' i Israely (1Mpanjaka 19:16[1]; 1Mpanjaka 24:7), Salamo 18:51[2] na 18:50[3]);
- ho an' i Kirôsy Lehibe (Isaia 45:1[4]);
- ho an' ny Mpisoronaben' i Israely;
- ho an' ny Patriarka (Salamo 105:15[5]);
- ary ho an' ny mpaminanin' ny kristianisma.
Ao amin' ny ao amin' ny boky deoterôkanônika ny Baiboly kristiana (araka ny Septoajinta na Septanta), ny teny hoe "Kristy" (grika: Χριστός / Khristós) dia hita ao amin' ny Boky faharoan' ny Makabeo (2Mak. 1:10[6]) (miresaka momba ny mpisoronabe voahosotra ho an' i Israely) sy ao amin' ny Bokin' ny Ekleziastika (Eklez. 46:19[7]), mifandray amin' i Samoela mpaminany sy mpampianatra tao amin' ny fanjakana notapahin' i Saoly na Saola.
Ny Mesia nampanantenaina, araka ny kristianisma hanova
Ny fahatongavan' ny Mesia voafidin' Andriamanitra, dia nambara imbetsaka ao amin' ny Testamenta Taloha. Mampifandray ireo faminaniana ireo amin' i Jesoa ny Kristiana. Mino ny Kristiana fa i Jesoa no Mesia na Kristy.
Avy amin' ny matoanteny hoe χριω / khriô izay midika hoe "manosotra menaka manitra", sahala amin' ny rehefa avy nandro, ny teny hoe khristos. Ny Fanjakan' ny Mesia niaritra fijaliana, araka ny hita ao amin' ny Bokin' i Isaia (Isaia 52 - 53) dia tsy avy amin' izao tontolo izao.
Mino ny Kristiana fa voalazan' ny mpaminany ny Mesia hateraka ao Betlehema (Mikà 5.1), hateraky ny zazavavy (na virijina) (Isaia 7.14), hatao hoe "Mahagaga, Mpanolotsaina, Andriamanitra mahery, Rain' ny mandrakizay, Andrian' ny fiadanana" ny anarany (Isaia 9.5) sady taranak' i Davida (Salamo 89.4).
Misy fitoviana amin' ny voalaza ao amin' ny Isaia (Isaia 53) ny fitantarana ny fijalian' i Jesoa araka ny hita ao amin' ny Filazantsara. Efa voalaza mialoha ao amin' ny Isaia (Isaia 53.10) ny fijaliany[8].
Tamin' ny andron' i Jesoa dia tsy nanana endrika tokana ny jodaisma tamin' ny vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa, ary nisy tsy fitovian-kevitra lehibe ara-pôlitika sy ara-tsôsialy ary ara-pivavahana teo amin' ny antoko jiosy samihafa. Nampiasa ny teny hoe moshiach ("voahosotra") anefa ny Jiosy nandritra ny taonjato maro, mba hilazany ilay mpanafaka nantenain' izy ireo.
Ao amin' ny Testamenta Vaovao hanova
Ao amin' ny Filazantsara sinôptika hanova
Ny Filazantsara araka an' i Marka (Mar. 1:1) - izay ahitana ny filazana hoe: "Ny fiandohan' ny filazantsaran' i Jesoa Kristy, Zanak' Andriamanitra" - dia manondro an' i Jesoa ho sady Kristy no Zanak' Andriamanitra. Ny Filazantsara araka an' i Matio (Mat. 1:1) dia mampiasa ny teny hoe Kristy ho anaran-tsamirery sady manazava izany indray amin' ny filazana hoe: "Jesoa, izay atao hoe Kristy" (Matio 1:16).
Araka ny voalaza ao amin' ny Filazantsara telo voalohany (Matio sy Marka ary Lioka) dia nambaran' ny anjely fony izy mbola tany an-kibon' i Maria ny maha Mesia an' i Jesoa (Mat. 1.20-23), toy izany koa tamin' ny nahaterahany (Lio. 2.9-14) sy tamin' ny fanaovam-batisa azy (Mar. 1.11).
Neken' ny demony koa ny maha Mesia an' i Jesoa (Lio. 4.41) sady ninoan' i Petera sy i Jesoa tenany koa (Mat. 16.16-17). Ny Filazantsara araka an' i Marka (Mar. 14.61-64) dia mitantara ny naneken' i Jesoa ny maha Mesia ny tenany sady maneho koa fa izany no antony hamonoana azy.
Mampiseho ny fampiasana ny mpanoritra "ny" eo alohan' ny teny hoe "Kristy" sy ny fivoarany tsikelikely ho lasa anaran-tsamirery fa ny Kristiana dia nanondro an' i Jesoa ho ilay Mesia nampanantenaina ny Jiosy, ka mahatanteraka ny faminaniana ny amin' ny Mesia amin' ny heviny feno sy ambony kokoa noho izay nomen' ny raby.
Ny fanekem-pinoan' i Petera (na fiekem-pinoan' i Piera) voarakitra ao amin' ny Filazantsara sinôptika, izay milaza fa i Jesoa no Mesia, dia nanjary fanambaràna nalaza teo amin' ny Kristiana efa tany amin' ny taonjato voalohany.
Nandritra ny fitsarana an' i Jesoa tao amin' ny Sinedriôna (na Sanedrina), araka ny fitantaran' i Matio, dia toa tsy nety namaly mivantana ny fanontanian' i Kaiafa (na Kaifa) mpisoronabe (fanontaniana manao hoe "Ianao va no Mesia, Zanak' Andriamanitra ?") i Jesoa tamin' ny voalohany, izay novaliany tsotra toy izao: Σὺ εἶπας / Su eipas ("Ianao no nilaza izany" na "Voalazanao" (Matio 26:63–64).
Mitovy amin' izany koa, saingy amin' ny fomba hafa, ao amin' ny Lioka, dia voalaza fa nanontany an' i Jesoa ireo rehetra izay nanatrika teo nanao hoe: "Zanak' Andriamanitra ve ary ianao ?", izay tokony honovalian' i Jesoa hoe: "Izaho no Izy" (Lioka 22:70). Ao amin' ny Filazantsaran' i Marka anefa, ny fanontanian' i Kaiafa hoe: "Ianao va no Mesia, Zanaky ny Voatahy?", dia izao no navalin' i Jesoa ny Sanedrina: Ἐγώ εἰμι / ego eimi ("Izaho no izy") (Marka 14:61–62). Misy ohatra ao amin' ny literatiora jiosy izay ahitana ny fitovian' ny andian-teny hoe "voalazanao" amin' ny hoe "marina ny anao".
Ny filazana ny maha Mesia dia tsy dia manan-danja loatra noho ny filazana ny maha Andriamanitra, izay nahatonga ny fiampangana an' i Jesoa ho nanao fitenenan-dratsy (blasfemia) nataon' ny mpisoronaben' i Israely, sy ny fitakiana fanamelohana ho faty. Mifanohitra amin' izany anefa, teo anatrehan' i Pilato, dia ny filazàny ny maha mpanjaka azy ihany no nanamelohana azy.
Fampiasan' i Jaona ny hoe Kristy sy ny hoe Mesia hanova
Ao amin' ny Joony 11:27 dia nilaza tamin' i Jesoa i Marta hoe: "Ianao no Kristy, Zanak' Andriamanitra ho avy eto amin' izao tontoloizao", teny izay midika fa ireo anaram-boninahitra roa ireo dia neken' ny mpanara-dia an' i Jesoa amin' ny ankapobeny (saingy noheverina ho samy hafa) talohan' ny nananganana an' i Lazarôsy tamin' ny maty.
Ny teny grika hoe Μεσσίας / Messias dia tsy miseho afa-tsy indroa ao amin' ny Testamenta Vaovao: ao amin' ny Filazantsaran' i Joany mba handikana ny hoe "Mesia": notononin' i Andrea (Joany 1:41) sy notononin' ilay vehivavy samaritana teo am-pantsakana (Joany 4:25). Amin' ireo tranga roa ireo, ny soratra grika dia mamaritra avy hatrany fa midika hoe "ny Kristy" izany.
Ao amin' ny epistilin' i Paoly hanova
Ny teny hoe "Kristy" dia mifandray akaiky amin' i Jesoa ao amin' ny epistilin' i Paoly, izany dia mitarika amin' ny fiheverana ny tsy nilan' ny Kristiana voalohany ny filazana fa i Jesoa no Kristy, satria noheverina fa neken' ny maro tamin' izy ireo izy. Noho izany, i Paoly dia afaka mampiasa ny teny hoe Khristós tsy mila fanondroana mazava ny olona tiany holazaina, ary afaka mampiasa andian-teny toy ny hoe "ao amin' i Kristy" izy mba hilazana ny mpanara-dia an' i Jesoa, toy ny ao amin' ny 1Kôrintiana 4:15 sy ny Rômana 12:5.
I Paoly dia nanambara an' i Jesoa ho ilay "Adama faharoa" izay namerina tamin' ny alalan' ny fankatoavana izay nafoin' i Adama noho ny tsy fankatoavana. Ny epistilin' i Paoly dia loharanon' ny fifandraisana ara-kristôlôjia manan-danja sasany; ohatra, ny Efesiana 3:17-19 dia mampifandray ny fitiavan' i Kristy amin' ny fahalalana an' i Kristy ary mihevitra ny fitiavan' i Kristy ho toy ny tsy maintsy ilaina mba hahafantarana an' i Kristy. Misy filazana an-kolaka koa fa izy no Kristy ao amin' ny teny sy ny asan' i Jesoa.
Kristôlôjia hanova
Ny kristôlôjia no taranja teôlôjika kristiana miresaka sy mandalina ny amin' ny persôna sy ny fampianarana ary ny asan' i Jesoa amin' ny maha Kristy azy, indrindra ny amin' ny natioran' i Jesoa sy ny fifandraisany amin' Andriamanitra: i Jesoa ve zanak' Andriamanitra, zanaka natsangany, olombelona tsy misy fangarony, sa Andriamanitra tsy misy fangarony? Izany fandinihana ao amin' io taranja io izany dia miainga avy amin' ny anaram-boninahitra omena an' i Jesoa ao amin' ny Testamenta Vaovao, toy ny hoe "Kristy", "Tompo", "Zanak' Andriamanitra", "Mesia", sady mandinika koa ny amin' ny maha-izy-azy an' i Kristy sy ny hevitry ny anaram-boninahitra hoe Kristy.
Jereo koa hanova
Loharano sy fanamarihana hanova
- ↑ "Ary Jeho,zanak' i Nimsy, dia hosory ho mpanjakan' ny Israely; ary Elisa, zanak' i Safata, avy any Abela-mehola, dia hosory ho mpaminany handimby anao." (1Mpanj. 19.16, Ny Baiboly)
- ↑ "Manao famonjen-dehibe ho an' ny mpanjaka voatendriny Izy, ary mamindra fo amin' ny voahosony, dia amin' i Davida sy ny taranany mandrakizay." (Salamo 18:50, Ny Baiboly)
- ↑ "Manao famonjena mahagaga ho an' ny mpanjaka voatendriny izy, mamindra fo amin' izay voahosony izy, dia amin' i Davida sy ny taranany mandrakizay." (Salamo 18:51, Ny Baiboly Masina)
- ↑ "Izao no lazain' i Jehovah amin' ny voahosony, dia Kyrosy, izay notantanako tamin' ny tànany ankavanana, mba handreseko firenena eo anoloany sy hamahako ny fehin-kibon' ny mpanjaka, mba hamohako varavarana eo anoloany, ka tsy hirindrina intsony ny vavahady" (Isaia 45.1, Ny Baiboly)
- ↑ "Aza manendry ireo voahosotro, Ary aza manisy ratsy ireo mpaminaniko." (Salamo 105:15)
- ↑ "Amin' ny taona fahavalo amby valopolo amby zato. (Taratasy faharoa) Ny aty Jerosalema sy Jodea, ny parlamenta sy Jodasa manoratra ho an' i Aristobola, mpanolo-tsain' i Ptolemea mpanjaka, isan' ny fianakavian' ny mpisorona voahasina, sy ho an' ny Jody any Ejipta : Arahaba ! Fiadanana !" (2Mak. 1:10, Ny Baiboly Masina)
- ↑ "Talohan' ny fotoanan' ny fahoriana mandrakizay, dia niantso ny Tompo, sy ilay voahosony ho vavolombelona izy, nanao hoe: Tsy misy nandraisako fanomezana akory, na dia kapa aza. Ary tsy nisy olona nitsangan-kiampanga azy." (Ekleziastika 46:19, Ny Baiboly Masina)
- ↑ "Nefa sitrak' i Jehovah ny hanorotoro sy hampangirifiry Azy; Rehefa manolotra fanati-panonerana Izy, dia hahita taranaka sady ho maro andro, ary ny sitrapon' i Jehovah dia hambinina eo an-tanany." (Isaia 53.10, Ny Baiboly)