Akemenida

Ny Empira Akemenida dia fanjakan-dehibe nanapaka tany Persia tamin' ny taona 550 hatramin' ny 330 tal. J.K. Ny Akemenida dia atao hoe Hakhāmanišiya amin' ny teny persiana taloha.

Araka ny angano akemenida dia i Hakhāmaniš izay antsoin' ny teny grika hoe Ἀχαιμένης / Akhaimenês, izay mety niaina tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-7 tal. J.K., no razamben' ny Akemenida, hoy ny soratra persiana akemenida. Izy no voalaza ho mpanjaka voalohany nanapaka an' i Ansana (someriana: Anzan), izay faritany notapahin' ny Mediana (na Meda).

Ny ankamaroan' ny mpikaroka tantara ankehitriny anefa miaiky fa ny tena mpanorina ny empira akemenida dia i Kirôsy Lehibe, izay nanapaka ny fanjakana persiana nanomboka tamin' ny taona 550 tal. J.K. Rehefa tonga tamin' ny fara tampony ny herin' ny empira akemenida tamin'ny andron' i Dariôsy I tamin' ny taona 521 hatramin'ny 486 tal. J.K. dia nanitatra ny faritra nanjakany ny Akemenida ka nivelatra hatrany amin' ny renirano Indosy, hatrany Libia, hatrany Traka (na Trake), hatrany amin' ny Ranomasina Mainty, hatrany amin' ny Ranomasina Kaspiana ary hatrany amin' ny Ranomasin' i Aral any amin' ny Helodrano Persika izany.

Ny fianakaviana akemenida dia nanana fandraharaham-panjakana niavaka, izay niorina tamin' ny fitsinjarana ny faritra manontolo anjakany ho faritany roapolo izay samy nofehezin' ny governora avy, sady nofehezina araka ny fehezan-dalàna, nanana vola nampiasaina manerana ny tanin' ny fankana. Nanaraka ny fivavahan' i Zaratostra ny Akemenida nefa namela ny fivavanana hiaraka hisy amin' ny zôrôastrisma. Nandroso fatratra ny zavakanto sy ny fanaovana mari-trano tamin' ny andron' ny Akemenida araka ny mbola hita amin' ireo sisam-paharavana maro ao amin' ny toerana nisy ny renivohiny tao hoe Persepôlisy.

Ny Fanjakan' ny Akemenida dia nifarana tamin' ny nahafatesan' i Dariôsy III tamin' ny taona 330 tal. J.K., izay novonoin' i Besôsy governorany sy i Nabarzanesy jeneraliny taorian' ny fahareseny tao Gaogamelesy raha niady tamin' ny tafik' i Aleksandra Lehibe tamin' ny taona 331 tal. J.K.

Ireo mpanjaka akemenida nifandimby

Ny tsy tena azo antoka

Ireto mpanjaka resahina manaraka ireto dia tsy azo antoka ny tena nisiany.

Akemenesy (688-675 tal. J.K.) - Teispesy ( 675-640 tal. J.K.) - Kirôsy I (640-600 tal. J.K.) - Ariaramnesy (6??-6?? tal. J.K.) - Kambisesy I (600-559 tal. J.K.) - Arsamesy (6??-5?? tal. J.K.)

Akemenesy

I Akemenesy no nanorina ny fianakavia-mpanjaka akemenida. Lazain' i Dariôsy I fa razamben' ny mpanjakan' i Asàna (Heshan na Ashan) rehetra sy an' ny mpanjakan' i Persia rehetra izy. I Teispesy (grika: Τεΐσπης / Teispês) no zanany izay mpanjaka voalohan' i Asàna.

Teispesy

Mpanjakan' i Persia nanomboka tamin' ny taona 675 tal. J.K. hatramin' ny taona 640 tal. J.K. i Teispesy, izay nandimby an' i Akemenesy rainy. Rehefa maty i Teispesy dia nizara roa tamin' ireo zanany roa ny fanjakana persiana, ka i Kirosy I lasa mpanjakan' i Parsomà sy i Ansàna, fa i Ariaramnesy kosa lasa mpanjakan' i Parsa.

Kirôsy I

Mpankan' i Ansàna tany Persia hatramin' ny taona 600 tal. J.K. ka hatramin' ny 580 tal. J.K. I Kirôsy I, izay niaina tamin' ny taona 610 hatramin' ny taona 580 tal. J.K. (na 652 - 600 tal. J.K. koa hoy ny olona sasany). Tsy hita ao amin'ny sora-tsokitr' i Behistona, izay nampanaovin' i Dariôsy I, anefa ny momba azy.

Ariaramnesy

Mpanjaka iraniana, izay rahalahin' i Kirôsy I sy zanak' i Teispesy i Ariaramnesy. Razamben' i Dariôsy I izy araka ny sora-tsokitr' i Behistona sady nanapaka tamin' ny tanin' i Parsomasa nandritra ny fanapahan' ny rahalahiny Kirôsy I tao Ansàna.

Kambisesy I

Mpanjakan' i Ansàna i Kambisesy I. Izy no rain' i Kirôsy II. Teraka tamin' ny taona 600 tal. J.K. izy ary maty tamin' ny taona 559 tal. J.K. Na dia tsy izy no nanorina ny empira akemenida dia nalaza tamin' ny fanomanana izany izy. Mpanjaka natanjaka izy, indrindra tamin' ny nakany an' i Farsa.

Arsamesy

Mpanjakan' i Persia tamin' ny taona 520 tal. J.K. i Arsamesy, zanak' i Ariaramnesy, nandao ny maha mpanjaka azy izy mba hampisy fitokisana eo aminy sy i Kirôsy Lehibe. Niala tamin' ny raharaham-pitondrana izy ka nonina tao Farsa nandritra ny taona maro dia maro.

Ny azo antoka:

Ireto mpanjaka resahina manaraka ireto dia azo antoka ny nisiany satria resahina ao amin'ny loharano maro.

Kirôsy II Lehibe (550-530 tal. J.K.) - Kambisesy II (529-522 tal. J.K.) - Bardià (522-522 tal. J.K.) - Dariôsy I (522-486 tal. J.K.) - Kserksesy I (486-465 tal. J.K.) - Artakserksesy I (465-424 tal. J.K.) - Kserksesy II (424-424 tal. J.K.) - Sôgdianôsy (424-423 tal. J.K.) - Dariôsy II (423-404 tal. J.K.) - Artakserksesy II (404-359 tal. J.K.) - Artakserksesy III (359-338 tal. J.K.) - Arsesy (338-336 tal. J.K.) - Dariôsy III (336-330 tal. J.K.).

Kirôsy II Lehibe

I Kirôsy Lehibe, izay atao hoe Kirôsy II, dia mpanjakan' i Persia tamin' ny taona 559 hatramin' ny taona 530 tal. J.K., teraka tamin' ny taona 590 tal. J.K. ary maty ny taona 529 tal. J.K. I Kambisesy I no rainy. Izy no rain' i Bardià sy i Kambisesy II. Izy no nanorina ny Empira Persiana (na Persa) izay nandimby ny Fanjakana Medianita (na Meda).

Fanafihana sy famaboan-tany etsy sy eroa tsy nisy toa azy no nanamarika ny fotoana nanjakany: rehefa avy nampanaiky ny fanapahany ny Mediana (na Meda) izy dia nanapaka koa ny Fanjakan' i Lidia sy ny tanàn-dehibe grika tao Iônia, avy eo tamin' ny Empira Babilôniana vaovao (isan' izany i Mesôpôtamia, i Siria, ireo tanan-dehibe foinikiana ary i Jodea). Maty nandritra ny ady nifanaovany tamin' ireo Masageta i Kirôsy Lehibe.

Kambisesy II

Mpanjaka lehibe tao amin'ny Empira Persiana hatramin' ny taona 529 tal. J.K. ka hatramin' ny taona 522 tal. J.K. i Kambisesy II, izay fantatra indrindra tamin' ny nanafihany sy nahazoany an' i Egipta ka nahatonga azy ho lasa faraôna (na farao) tao. Namarana ny fakana ny tany any ambadik' i Eofrata izy tamin' ny nahazoany an' i Foinikia (na Fenisia) sy an' i Kirprôsy. Nanana andian-tsambo mpiady matanjaka dia matanjaka ny Persiana tamin' ny andron' i Kambisesy II.

Bardià

Mpanjaka lehiben' i Persia nandritra ny volana vitsy tamin' ny taona 522 tal. J.K. i Bardià, raha tsy hoe efa nisy namono talohan' izany sy efa nisy ny mpisandoka (i Gaomata) naka ny toerany ka nitondra ny empira. Zanak' i Kirôsy Lehibe izy ary zandry kelin' i Kambisesy II.

Dariôsy I

I Dariôsy I dia nanapaka teo anelanelan' ny taona 521 sy 486 tal. J.K. Tamin' ny taona 558 na 550 izy no teraka ary maty tamin' ny taona 486 tal. J.K. Nananao izay hampitsahatra ny fikomiana maro i Dariôsy I tamin' ny roa taona voalohany nitondrany. Ny lehibe indrindra tamin' izany fikomiana izany dia ny tao Babilôna. Tsy nenjehiny ny fivavahana maro hafa ka izany no nahatonga ny Jiosy hanaja azy, dia ny Jiosy izay navelany hanamboatra ny Tempolin' i Jerosalema tamin' ny taona 516 tal J.K.

Nampitsahatra ny fikomian' ny Grika tamin' ny taona 493 tal. J.K. i Dariosy I koa dia tapa-kevitra haka an' i Grisia (na Gresy), dia nandefa tafika hanafay ny tananan' i Atena izay nanohana ny mpikomy. Nanomboka ny ady teo amin' ny Persiana sy ny Grika. Tamin' ny taona 490 tal. J.K. dia nandefa tafika matanjaka nobaikoin' i Artafernesy sy ilay Mediana atao hoe Datisy ny Persiana ka niditra tao Grisia avy ao avaratra, nefa resy tamin' ny ady tao Maratôna. Matin' aretina tamin' ny taona 486 tal. J.K. i Dariôsy I, raha niomana hitarika tafika fanintelony hiady amin' ny Ateniana.

Kserksesy I

Nanapaka an' i Persia nanomboka tamin' ny taona 486 hatramin' ny 465 tal. J. K. i Kserksesy I. Teraka tamin' ny taona 519 tal. J.K. ary maty tamin' ny taona 465 (na 475) tal. J.K. Zanak' i Dariosy I Lehibe sy i Atosa i Kserksesy I. Nanamontsana ny fikomiana tany Egipta i Kserksesy I tamin' ny taona 485 sy 464 tal. J.K. ary nampangina ny fikomiana tany Babilôna koa tamin' ny taona 482 tal. J.K. Nandritra izany fotoana izany dia nanomana fanafihana mitohy tany amin' ny Grika i Kserksesy I nandritra ny telo taona. Niampita an' i Helespôntôsy i Kserksesy I sy ny tafiny. Nandritra ny lohataon' ny taona 480 tal. J.K. i Kserksesy dia niampita an' i Trakia sy i Tesalia ary i Lokrida. Niaro amin-kerimpo ny taniny ka nampihemotra ny fananiham-bohitry ny tafika persiana ny mpanjaka spartiata Leonidasy I sy ny tafiny. Tamin' ny ady tao Salamina tamin' ny volana Septambra dia resin' ny tafika an-dranomasin' ny Grika ny tafik' i Kserksesy I. Navelan' i Kserksesy teo ambany fibaikoan' i Mardôniosy ny tafika persiana izay resy tao Platea tamin' ny Septambra 479 tal. J.K. Tamin' ny taona 465 tal. J.K. dia maty novonoin'i Artabanosy, lehiben' ny fiambenana ny mpanjaka, i Kserksesy I. Ny zanany Artakserksesy I no nandimby azy teo amin' ny fitondrana ny empira.

Artakserksesy I

Mpajaka persiana nanapaka tamin' ny taona 465 hatramin' ny 424 tal. J.K. i Artakserksesy I. I Kserksesy I no nodimbiasiny ary i Kserksesy II no nandimby azy. Taorian'ny famonoan' i Artabanosy an'i Kserksesy I rainy tamin' ny taona 465 tal. J.K. dia niakatra teo amin'ny fitondrana i i Artakserksesy I. Nampamonoiny avy hatrany ireo rahalahiny sady nofaiziny ireo mpikomy. Taorian' ny fikomiana nokononkononin' i Inarôsy niaraka tamin' ny Ateniana tamin' ny taona 456 - 454 tal. J.K. dia azon' i Artakserksesy I i Egipta. Izany fandresana izany no niteraka ilay atao hoe "fandriam-pahaleman' i Kaliasy" (na "fiadanan' i Kaliasy"), izay takalon' ny tsy fitsabahan' i Artakserksesy I ao Kiprôsy sy any Egipta, ka nahazon' i Ateniana antoka ny amin' ny filaminany sy ny fiarovana ny andian-tsambony ao amin' ny Ranomasina Egea.

Kserksesy II

Mpanjakan' ny Persiana akemenida nandritra ny 45 andro i Kserksesy II. Zanak' i Artakserksesy I sy i Damaspia izy. Maty novonoin' i Sôgdianôsy havany ihany izy tamin' ny taona 424 tal. J.K. Izy irery no zanak' i Artakserksesy I sy ny vadiny ara-dalàna, dia ny andriambavy Damaspia. Niakatra teo amin' ny fitondrana izy nefa samy niady ny fitondrana koa ny zana-drainy roa lahy tsy iray reny aminy, ka ny voalohany dia i Sôgdianosy. Namono an' i Kserksesy II i Sôgdianôsy.

Sôgdianôsy

Mpanjakan' i Persia nandritra ny enim-bolana sy sasany tamin' ny taona 424 tal. J.K. i Sôgdianôsy. Zanak'i Artakserksesy I tamin' ny vehivavy tsy nalainy ho vady atao hoe Alogina izy. Rehefa avy namono ny mpanjaka Kserksesy II, rahalahiny tsy iray reny aminy izy tamin' ny taona 424 tal. J.K. dia niakatra teo amin' ny fitondrana. Tonga koa ny rahalahin' i Sôgdianôsy tsy iray reny aminy, izay solontena-mpanjaka (satrapa) tany Hirkania, atao hoe Ôkôsy. Nampamonoina an' i Arbariôsy, komandin' ny tafika mpitaingin-tsoavaly, i Sôgdianôsy ka maty tamin' ny taona 424 tal. J.K.

Dariôsy II

Niakatra teo amin' ny fitondrana i Dariôsy II, zanak' i Artakserksesy I, rehefa avy namono an' i Sôgdianôsy, tamin' ny taona 424 tal. J.K. Tamin' ny taona 423 tal. J.K. izy dia efa governoran' i Hirkania sady efa nankato azy i Media sy i Babilôna ary i Egipta. Tamin' ny taona 412 tal. J.K. dia nanao fifanarahana tamin' i Dariôsy II i Sparta fa hamela ny tanànan' i Iônia amin' ny Persiana, ka ho takalon' izany dia nanome volamena hikarakarana ny andian-tsambo mpiady spartiata i Dariôsy II. Tamin' ny taona 411 sy 405 tal. J.K. dia nisy fikomian' ny andriandahy tao Tanisy notarihin' i Amirteôsy sady notohanan' ireo tanàna grika ka namarana ny fanapahan' ny Persiana an' i Egipta izany fikomiana izany. Maty tany Babilôna i Dariôsy II ary nahatonga ny zanany roa lahy (i Artakserksesy II sy i Kirôsy Zandriny) hiady fitondrana ny fahafatesany.

Artakserksesy II

Najaka tamin' ny taona 404 hatramin' ny taona 358 tal. J.K. i Artakserksesy II. Teraka tamin' ny taona 436 tal. J.K. ary maty tamin' ny taona 359 tal. J.K. izy. Izy no naharitra indrindra teo amin' ny fitondrana tamin' ireo Akemenida. Lasa mpanjakan' i Egipta izy tamin' ny taona 404 hatramin' ny 402 tal. J.K. talohan' ny fikomian' ny Egiptiana. I Dariosy II rainy no teo alohany ary i Artakserksesy III no nandimby azy. Raha vao nanomboka nitondra izy dia nanangan-tafika niady aminy ny rahalahiny atao hoe Kirôsy Zandriny izay resiny ka novonoiny tamin' ny taona 401 tal. J.K. Niady tamin' ireo tanàna tao Sparta imbetsaka i Artakserksesy II: tao Azia Minora teo anelanelan' ny taona 400 sy 395 tal. J.K., avy eo tamin' ny taona 395 tal. J.K. hatramin' ny taona 386 tal. J.K.. Nanao izay hakany an' i Egipta i Artakserksesy II nefa tsy nahomby izy tamin' ny taona 385-383 tal. J.K. sy tamin' ny taona 374 tal. J.K. Rehefa mety i Artakserksesy II dia ny zanany Artakserksesy III no nandimby azy teo amin' ny fanapahana ny Empira Persiana.

Artakserksesy III

Nanjaka teo anelanelan' ny taona 358 sy 338 tal. J.K. I Artakserksesy III. Zanak' i Artakserksesy II izy. Mba hametrahany ny fahefany ao Foinikia (na Fenisia) dia nodorany ny tanànan' i Sidôna tamin'ny taona 344 tal. J.K. Tafasaraka tamin' ny Empira Persiana i Egipta talohan' ny nitondrany, nefa nakambany indray ao amin' io empira io tamin' ny taona 341 tal. J.K. Tamin' ny taona 340 dia namonjy ny tanànan' i Perintôsy any amin' ny morontsiraky ny Ranomasin' i Marmara i Artakserksesy III tamin' ny fanafihana sy ny fakan' ny tafika makedôniana izany tanàna izany. Tamin' ny taona 338 tal. J.K. dia maty nopoizinin' ny lehiben' ny mpiambina azy, atao hoe Bagôasy i Artakserksesy III .

Arsesy

Mpajaka persiana nanapaka tamin' ny taona 338 sy 336 tal. J.K. i Arsesy na Artakserksesy IV. I Artakserksesy III no teo alohany ary i Dariôsy III no nandimby azy. I Bagôasy, mpiambina an' i Artakserksesy III sy namono azy mbamin' ny ankamaroan' ny havany, no nametraka azy teo amin' ny fitondrana. Nandritra ny fanapahan' i Arsesy dia nanomboka ny adin-tafika tamin' i Makedônia notarihin' i Filipôsy II (taona 359 - 336 tal. J.K.) tao amin' ireo sisintany andrefana aloha, avy eo notohizan' i Aleksandra Lehibe (taona 336 - 323 tal. J.K.). Nikasa hamono an' i Bagôasy i Arsesy nefa ny an' i Bagôasy no tonga aloha ka nahafaty ilay emperora tamin' ny fanapoizinana. Nametraka an' i Dariôsy III teo amin' ny fitondrana amin' izay i Bagôasy nefa namono azy ity emperora vaovao ity rehefa avy eo.

Dariôsy III

Mpanjakan' i Persia tamin' ny taona 336 hatramin'ny taona 330 tal. J.K. i Dariôsy III. Teraka tamin' ny taona 380 tal. J.K. izy ary maty tamin' ny taona 330 tal. J.K. Ny eonoka atao hoe Bagôasy no nampiakatra azy teo amin' ny seza fiandrianana. Rehefa tonga teo amin' ny fitondrana i Dariôsy III dia nampamono an' i Bagôasy. Nitarika ny tafika persiana hiatrika ny tafik' i Aleksandra Lehibe, mpanjakan' i Makedônia, i Dariôsy III. Resin' ny Makedôniana ny tafika persiana tamin' ny ady tao Granikôsy tamin' ny taona 334 tal. J.K. sy tao Isôsy tamin' ny taona 333 tal. J.K. ary tao Gaogamelesy tamin' ny taona 331 tal. J.K. Nandositra an' i Aleksandra Lehibe i Dariôsy III rehefa resy tanteraka. Novonoin' i Besôsy, izay solontenam-panjakana (satrapa) tany amin' ny faritanin' i Baktriana, i Dariôsy III tamin' io taona 330 tal. J.K. io ihany. I Dariôsy III no mpankana akemenida farany.

Jereo koa

Artakserksesy

Ireo fianakavia-mpanjaka nanapaka tany Persia:

Empira akemenida (550-330 tal. J.K.)
Empira Seleokida (330-124 tal. J.K.)
Fanjakan' ny Arsakida (247 tal. J.K - 224 taor. J.K.)
Empira Sasanida (224-651 taor. J.K.)
Diastia Safavida (1501-1736 taor. J.K.)
Dinastia Afsarida (1736-1796 taor. J.K.)
Dinastia Zanda (1751-1794)
Dinastia Kajara (1785-1925 taor. J.K.)