Zanahary (finoan-drazana malagasy)

Amin' ny Ntaolo malagasy ny atao hoe zanahary na andriamanitra na andriananahary^[1] dia fanahy manana hery sy fahalalana ary hasina ambony noho ny an' ny fanahy hafa sy ny an' ny zavaboary rehetra. Amin' ireo zanahary ireo dia inoan' ny Ntaolo malagasy ny fisian' ny iray izay antsoiny hoe Zanahary na Andriamanitra na Andriananahary fotsiny, izay lehibe indrindra noho ireo andriamanitra ireo, sady mpahary, manam-pahefana hanome na hanaisotra ny ain' ny zavamananaina.

Tamin' ny nifampikasohan' ny kolontsain' ny Ntaolo malagasy amin' ny kolontsaina silamo dia naetry voninahitra tsy ho andriamanitra ireo andriamanitra maro hafa ninoan' ny Malagasy, ka i Zanahary na Andriamanitra tokana ihany no andriamanitra. Na dia izany aza dia mbola hita taratra ao amin' ireo fedrà sy fomba fiteny nolovaina tamin' ny Ntaolo malagasy ny mety ho ninoany ny fisian' ny andriamanitra maro sy ny fahafahan' ny fanahy hafa, isan' izany ny fanahin' ireo razana, ho lasa andriamanitra. Maro, noho izany fivoaran' ny finoan' ny Malagasy izany, ny mpanoratra mivoy ny maha tokana ny andriamanitra nivavahan' ny Ntaolo malagasy, na dia fantatra fa tsy vahoaka nino andriamanitra tokana avokoa no nipoiran' ny razamben' ny Malagasy.

Ny ankamaroan' ny vahoaka nitondra ny kolontsainy teto Madagasikara (ny Afrikana, ny Arabo, ny Indiana, ny Indôneziana, sns) dia mivavaka amin' andriamanitra maro. Ohatra, maro amin' ny fivavahan-drazana afrikana no mino ny fisian' ny andriamanitra maro. Fantatra koa fa ny Arabo talohan' ny nisian' ny fivavahana silamo dia nivavaka tamin' andriamanitra maro. Ny Indiana hindo koa, afa-tsy ny Mozilmana na Kristiana ohatra, dia mivavaka amin' andriamanitra maro.

Noho izany rehetra izany dia miodina eo anelanelan' ny fivavahana amin' andriamanitra tokana sy amin' andriamanitra maro ny finoan' ny mpandala ny fivavahan-drazana malagasy. Izany no mahatonga ny mpanoratra sasany, izay te haneho ny maha tokana ny andriamanitra nivavahan' ny Ntaolo malagasy, hihevitra fa ny andriamanitra maro heno amin' ny fitenenana na fitokavana dia fisehoan' ilay andriamanitra tokana, dia i Zanahary na Andriamanitra, fa tsy tena andriamanitra.

Ny zanahary ihany koa dia mitana anjara asa lehibe eo amin' ny fiarahamonina noho izy fanahin' ny razambe taloha ka heverina ho mitahy ka hajaina fatratra sy inoan' ny maro sy ianteheran' ny maro.

Ny anarany

Zanahary

Endriky ny teny sy fampasana azy

Faheno matetika maherana an' i Madagasikara ny anarana hoe zanahary. Mety hiova hoe nanahary io rehefa akambana amin' ny teny hafa. Miovaova koa ny fanononana azy io arakaraka ny faritra: zañahare, nañahare, rañahare, rañahary. Tsy dia faheno matetika ity anarana ity mba hiantsoana na hanaovana toriteny momba an' i Zanahary tolana ao amin' ny fivavahana kristiana atao amin' ny fiteny malagasy ôfisialy. Ny mpino silamo no matetika mampiasa azy ary io no ampiasain' ny Malagasy mandala ny fivavahan-drazana.

Hevitr' ilay teny sy ny fiaviany

Raha takarina ny fiforonan' ny anarana hoe zanahary, araka ny hevitry ny sarambabem-bahoaka, dia avy amin' ny hoe, "izay nahary", izany hoe izay namorona ny zavatra rehetra tamin' ny voalohany.

Raha halalinina anefa ny teny malagasy, ny fisian' ny feon-teny ñ (tononina hoe [ŋ]) ao amin' ny anarana iantsoana an' Andriamanitra na ny andriamanitra amin' ny tenim-paritra maro no anoheran' ny mpikaroka sasany ny famotoran-tenim-bahoaka mandrasa ny Zanahary ho "izay + nahary", satria ny filazam-potoana lasa amin' ireo fiteny malagasy ireo dia tsy manomboka amin' ny ñ- fa amin' ny n- mandrakariva, toy ny hita amin' ny fiteny malagasy ôfisialy. Izany hoe, tsy fiteny ny hoe ñahary. Tsy misy resaka fahariana ny ao amin' ny teny hoe Zanahary na Zañahary. na dia inoan' ny Malagasy fa io no anaran' ilay andriamanitra mpahary.

Andriananahary

Endriky ny teny sy fampiasana azy

Faheno manerana an' i Madagasikara io anarana hoe andriananahary io izay mifadray bebe kokoa amin' ny hoe zanahary fa tsy amin' ilay hoe andriamanitra. Mety hiseho amin' ny endrika samihafa io teny io arakaraka ny faritra: andrenañahary, ndreñanahary, andrianañahare, andrañahary, andrañahare.

Hevitr' ilay teny sy fiaviany

Araka an' i Ferrand, ny teny hoe andriananahary dia avy amin' ny teny hoe adhyia (ilay fisiana andriamanitra niandohan' ny zavatra rehetra) sy ny hoe hari (midika hoe "masoandro") ao amin' ny fiteny sanskrita (fiteny karàna taloha) sy ny fiteny aostrôneziana (vondrom-piteny iray fianakaviana amin' ny fiteny malagasy). Nikambana ireo teny roa ireo ka nanome ny hoe Adhyia-hari (izay midika hoe "Andriamanitra masoandro") sy Yang-hari, ("Andriamanitra masoandro"). Ny teny malagasy hoe hary ("fahazavan' ny masoandro", "masoandro") dia hita amin' ny teny hoe antoandrobenanahary^[2].

Andriamanitra

Edriky ny teny sy fampiasana azy

Ny anarana hoe andriamanitra no miasa matetika amin' ny faritra afovoan-tany, indrindra taorian' ny fampidiran' ny misiônera kristiana ny kristianisma, ka faheno ny hoe "Andriamanitra sy ny Razana". Io no nohazonin' ny fivavahana kristiana, sady lasa anaran-tsamirery (Andriamanitra) rehefa nadika amin' ny fiteny malagasy ny Baiboly.

Hevitry ny teny sy fiaviany

Raha takarina ny fiforonan' ny anarana hoe Andriamanitra, araka ny hevitry ny sarambabem-bahoaka, dia azo rasaina hoe: "andriana manitra". I Richardson dia mitatitra ny filazan' ny Malagasy tamin' ny fotoanandrony fa satria tsy hita maso (ny) Andriamanitra dia ny fofony manitra no ahafantarana ny fanatrehany^[3].

Araka ny itateran-dRazafintsalama azy, ny teny hoe andriamanitra dia avy amin' ny teny sanskrita (tey karàna) hoe adya (izay midika hoe "herin' andriamanitra") sy ny teny indôneziana hoe atman (izay avy amin' ny teny hoe manis nipoiran' ny teny malagasy hoe manitra)^[4].

Ny toetry ny zanahary ninoan' ny Ntaolo malagasy

Ny asan' ny zanaharin' ny Ntaolo malagasy

Ny mpanoratra Razafintsalama dia mitanisa ny toetra sy ny asan' ny zanahary na ny andriamanitra araka ny fiteny sy ny finoan' ny Ntaolo malagasy: Zanahary na Andriamanitra no mandahatra^[5], mahita ny miafina izy, mpamaly ny soa sy ny ratsy ^[6], izy no mahary ny aina, izy no nanome ny vary, izy no nanome ny ody sy ny sampy, izy no manome ny tany sy ny fanjakana^[7]

Lavitra sy masina loatra Andriamanitra ka ilaina ny mpanelanelana eo aminy sy ny olombelona, ka anisan' ireo mpanelanelana ireo ny Vazimba, ny razana, ny mpanjaka niamboho, sns^[8]. Ny razana no ahazoan' ny velona ny hasina avy amin' Andriamanitra^[9]. Mpanelanelana koa ny mpisorona sy ny ombiasa.

Ny isan' ny zanaharin' ny Ntaolo malagasy

Tsy mitovy hevitra ny Malagasy sy ny mpikaroka ny amin' ny valin' ny fanontaniana hoe: "Mino andriamanitra tokana sa andriamanitra maro ny Malagasy?"

Araka ny fedrà maIagasy sy ny fomba fitokavana

I Zanahary dia monina any an-danitra, araka ny fedrà malagasy maro. Heverina ho andriamanitra mpahary izy ka inoana fa niara-niasa tamin' ny andriamanitry ny tany, dia Ratovontany, tamin' ny namoronany ny olombelona. Rehefa maty ny olombelona dia miakatra any an-danitra ny fanahiny fa ny vatany kosa miverina amin' ny tany^[10]^[11]. Izany no ampiarahana an' i Zanahary amin' ny fanahy ao amin' ny finoan' ny Malagasy sy ny fivavahana amin' ny razana^[12].

Ny Bara sy ny Betsimisaraka dia manana fedrà izay ahitana ny anjara asan' i Zanahary sahanin' ny Masoandro (andriamanitra masoandro), izay mandray ny fanahin' ny olombelona aorian' ny fahafatesana^[13]; nefa, heverina amin' ny ankapobeny fa tsy manana toetra masoandro i Zanahary. Misy koa anefa ny Zanahary an-tany (na Zanahary ambany) ankoatry ny Zanahary an-danitra (na Zanahary ambony)^[11].

Misy lahy sy vavy ny zanahary, ka misy ny Zanaharilahy sy ny Zanaharivavy. Amin' ny ankapobeny dia heverina ho lahy nefa koa ho tsy vavy tsy lahy i Zanahary^[11]. Indraindray dia manambady i Zanahary ka miteraka lahy na vavy (zanaka lahin-Janahary, zanaka vavin-Janahary). Misy koa ny Zanahary kely sy ny Zanaharibe. Amin' ny Tsimihety, ohatra, dia manana toeram-ponenana samihafa ny Zanahary: Zanahary ambony (an-danitra), Zanahary ambany (an-tany). Ao koa ny Zanahary anaty rano, sns.

Ankoatry ny mampisy lahy sy vavy ny Zanahary, na ny Zanahary ambony sy ny Zanahary ambany, dia misy koa ny Zanahary amin' ny lafin-tany, dia ny ny Zanahary atsinanana, ny Zanahary andrefana, ny Zanahary avaratra ary ny Zanahary atsimo. Heno izany amin' ny fitokavana (fiantsoana azy ireo) rehefa mivavaka ny Ntaolo malagasy.

Hevitry ny mpikaroka ny kolontsaina nentin-drazana malagasy

Tsy mitovy hevitra ny mpikaroka. Ny sasany manaiky ny finoan' ny Malagasy ny fisian' ny Zanahary na Andriamanitra maro (pôliteisma) fa ny sasany indray mifanohitra amin' izany ka milaza fa tokana ny Andriamanitra inoan' ny Ntaolo malagasy fa tsy maro.

Mônôteisma malagasy

I Petro Lupo dia manohana ny mônôteisma malagasy (ao amin' ny boky nosoratany mitondra ny lohateny hoe: Dieu dans la tradition malgache. Approches comparées avec les religions africaines et le christianisme).

Toraka izany koa ny hevitr' ny mpanohana ny fananan' ny Ntaolo malagasy kolontsaina jiosy na hebreo, na ny an' ny mpitory teny kristiana te hampanaiky ny Malagasy fa efa nahafantra amin' ny fomba tsy tonga lafatra an' Andriamanitra tokana ny razambeny.

Misy ny mitsofoka anelanelany ka milaza fa tokana ny Andriamanitra ninoan' ny Ntaolo malagasy nefa indraindray miseho amin' ny endrika maro mba hanatanteraka ny asa tiany hatao.

Pôliteisma malagasy

I Robert Jaovelo-Dzao kosa miaiky ny pôliteisma malagasy (ao amin' ny boky nosoratany mitondra ny lohateny hoe: Mythes, rites et transes à Madagascar: angano, joro et tromba Sakalava).

Ireto avy ireo zavatra nantsoina hoe Zaahary na Andriamanitra:

ny sampy (tao afovoan-tany)
ny ody

ny razana efa maty ela
ny razana mbola tsy milevina (antsoina hoe zañahare, any amin' ny faritra atsimon' ny Nosy).
ny mpanjaka mbola velona
ny mpanjaka niamboho (maty)

Amin' ny mpanoratra sasany toa an' i Dahl dia fomba fiteny fotsiny izany fa tsy manafangaro an' Andriamanitra amin' ny razana ny Malagasy^[14].

Ohabolana sy fitenenana momba an' Andriamanitra na ny Zanahary

Ahafaha-mitaratra ny finoan' ny Ntaolo malagasy ny toetra sy ny asan' ny Andriamanitra koa ny ohabolana sy fitenenana maro iresahany ny amin' ny Andriamanitra, araka ny hita manaraka eto:

Ohabolana sy fitenenana momba an' Andriamanitra

Aleo meloka amin' olombelona, toy izay meloka amin' Andriamanitra.
Andriamanitra mby an-trano. (Ilazana ny hazavan' ny masoandro miditra ao an-trano na ny fahasoavana tonga tsy ampoizina)
Andriamanitra nahary tongotra aman-tanana.
Andriamanitra nanome, fa i Balita no tsy ambinina.
Andriamanitra tsy andrin' ny sasany, andriko ihany.
Andriamanitra tsy an' ny irery.
Andriamanitra tsy omen-tsiny, Zanahary tsy omem-pondro; fa ny olombelona no be siasia.
Andriamanitra tsy tia ratsy.
Avo fijery (ny) Andriamanitra, ka mahita ny takona.
Aza manao an' Andriamanitra tsy misy ka mitsambiki-mikimpy.
Aza manao vava azon' Andriamanitra.
Aza mandidy alohan' Andriamanitra toy ny mpanotrika akoho.
Aza ny lohasaha mangina no jerena, fa Andriamanitra an-tampon' ny loha.
Boka miteraka (mitoraka) Alahamady, ka hitan' Andriamanitra ny tarehiny.
Mandeha irery, sahalain' Andriamanitra; mandeha roa, sahalain' olombelona.
Ny fikasana no an' olombelona, fa ny didy an' Andriamanitra.
Rafotsibe mita rano: izay hahasoa ataovin' Andriamanitra, na ho rendrika, na ho tafita.
Vodi-varin' Andriamanitra ny olona, ka izay tiany halaina no alainy, ary izay tiany avela no avelany.

Ohabolana sy fitenenana momba an' i Zanahary

Andriamanitra tsy omen-tsininy, Zanahary tsy omem-pondro, fa ny olombelona no be siasia.
Zanahary nahary tongotra aman-tanana.
Lavo an-tany marina, solafaka nomen-tehina: tsy antena namono fa Zanahary.
Ny ampitso tsy mba azo faritana fa an-Janahary.
Ny iray volavolain-Janahary, ny iray volavolain' olombelona.
Ny tany vadiben-Janahary: mihary ny velona, manotrona ny maty.
Petak' orona sy dondon-kandrina: ny iray iva tsy anomezan-tsiny, ny iray avo tsy anomezam-pondro, fa izay vitan-Janahary ifaliana.
Ranomason-Janahary ny harena: zay ilatsahany mahazo anazy.
Tarehy ratsy nataon-Janahary, ka tsy vanon-kisaronan-doha.
Vita ratsy karaha Zanahary nanano voay.

Jereo koa

Andriamanitra (ankapobeny)
Andriamanitra tokana
Fivavahana amin' ny razana
Fivavahana eto Madagasikara
Fivavahan-drazana afrikana
Fivavahana tao Arabia talohan' ny fivavahana silamo
Finoana silamo eto Madagasikara
Elohim (teny hebreo midika hoe "andriamanitra maro" nefa iantsoana an' Andriamanitra ao amin' ny jodaisma)
Hindoisma
Fivavahana darmika

Rohy ivelany sy boky azo anovozan-kevitra

Boky

Lupo Pietro, Dieu dans la tradition malgache. Approches comparées avec les religions africaines et le christianisme, Fianarantsoa-Paris, Edition Ambozontany et Karthala, 2006, 189p. (Vakio eto)

Jaovelo-Dzao Robert, Mythes, rites et transes à Madagascar Angano, Joro et Tromba Sakalava, Karthala édit Ambozontany, Thèse Strasbourg 1985 (Vakio eto)
Beaujard P., 2006, « Le pèlerinage septennal sur le tombeau de l’ancêtre des Anteoñy (pays antemoro, Sud-est de Madagascar) », dans S. Blanchy, J.‑A. Rakotoarisoa, P. Beaujard & C. Radimilahy (dir.), Les dieux au service du peuple. Itinéraires religieux, médiation et syncrétisme à Madagascar, Paris, Karthala, p. 403-454.
S. Blanchy, J.‑A. Rakotoarisoa, P. Beaujard & C. Radimilahy (dir.), 2006, Les dieux au service du peuple. Itinéraires religieux, médiation et syncrétisme à Madagascar, Paris, Karthala, 536 p.
Blanchy S. & Andriamampianina R., 2001, « Possession, transe ou dialogue ? Les formes récentes de la communication avec les ancêtres en Imerina (Madagascar) », dans M. C. Dupré (dir.), Familiarité avec les dieux. Transe et possession (Afrique noire, Madagascar, La Réunion), Clermont-Ferrand, Presses universitaires Blaise Pascal, p. 23-56.
Bouillon A., 1981, Madagascar, le colonisé et son âme. Essai sur le discours psychologique colonial, Paris, L’Harmattan, 423 p.
Dahl O., 1939, « Quelques étymologies du domaine religieux », Bulletin de l’Académie malgache, n° 22, p. 55-64.
Dahl O., 1999, Meanings in Madagascar: Cases of Intercultural Communication, Westport (Usa), Greenwood Publishing Group, 189 p.
Decary R., 1951, Mœurs et culture des malgaches, Paris, Payot, 280 p.
Ferrand G., 1906, Le dieu malgache Zanahari, Leiden, Brill, 17 p.

Hafa

"Ask Ballader: Is there a Malagasy Solar Deity?" Balladeer's Blog
"Madagascar Gods of the Betsimisaraka" Balladeer's Blog

Tsiahy

↑ Lupo Pietro, Dieu dans la tradition malgache. Approches comparées avec les religions africaines et le christianisme, Fianarantsoa-Paris, Edition Ambozontany et Kartahala, 2006, 189p. (Vakio eto) ↑ Ferrand, G., Le dieu malgache Zanahari, Leiden, Brill, 1906, p. 27 ↑ Richardson James (Rev.), A New Malagasy-English Dictionary, The London Missionary Society, Antananarivo, 1885. ↑ Razafintsalama A., 1998, Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba Malagasy, Antananarivo, Libr. Md. Paoly, 148 p. (p. 67) ↑ Razafintsalama A., 1998, Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba Malagasy, Antananarivo, Librairie Md. Paoly, p. 68) ↑ Razafintsalama A., 1998, Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba Malagasy, Antananarivo, Librairie Md. Paoly, p. 75. ↑ Razafintsalama A., Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba Malagasy, Antananarivo, Librairie. Md. Paoly, 148 p. 1998, pp.70-73. ↑ Decary R., Mœurs et culture des malgaches, Paris, Payot, 1951, p. 232. ↑ Evers S., Constructing History, Culture and Inequality: The Betsileo in the Extreme Southern Highlands of Madagascar, Leyde, Brill, 2002, p. 153. ↑ Madagascar Creation Myth ↑ ^11,0 ^11,1 et ^11,2 Arthur Cotterell, Un dictionnaire de la mythologie mondiale, Oxford University Press, 17/04/1986 ↑ Littleton, C. Scott (2005). Gods, goddesses, and mythology. Marshall Cavendish. p. 74. ISBN 9780761475590. ↑ "Ask Balladeer: Is there a Malagasy solar deity?". Balladeer's Blog. 2018-06-03. Notsidihina 14/06/2018. ↑ Dahl O., Meanings in Madagascar: Cases of Intercultural Communication, Westport (Usa), Greenwood Publishing Group, 1999, p. 34.

[approches-1] Lupo Pietro, Dieu dans la tradition malgache. Approches comparées avec les religions africaines et le christianisme, Fianarantsoa-Paris, Edition Ambozontany et Kartahala, 2006, 189p. (Vakio eto)

[2] Ferrand, G., Le dieu malgache Zanahari, Leiden, Brill, 1906, p. 27

[3] Richardson James (Rev.), A New Malagasy-English Dictionary, The London Missionary Society, Antananarivo, 1885.

[4] Razafintsalama A., 1998, Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba Malagasy, Antananarivo, Libr. Md. Paoly, 148 p. (p. 67)

[5] Razafintsalama A., 1998, Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba Malagasy, Antananarivo, Librairie Md. Paoly, p. 68)

[6] Razafintsalama A., 1998, Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba Malagasy, Antananarivo, Librairie Md. Paoly, p. 75.

[7] Razafintsalama A., Tari-dalana ho enti-manadihady ny finoana sy ny fomba Malagasy, Antananarivo, Librairie. Md. Paoly, 148 p. 1998, pp.70-73.

[8] Decary R., Mœurs et culture des malgaches, Paris, Payot, 1951, p. 232.

[9] Evers S., Constructing History, Culture and Inequality: The Betsileo in the Extreme Southern Highlands of Madagascar, Leyde, Brill, 2002, p. 153.

[10] Madagascar Creation Myth

[:0-11] 11,0 ^11,1 et ^11,2 Arthur Cotterell, Un dictionnaire de la mythologie mondiale, Oxford University Press, 17/04/1986

[12] Littleton, C. Scott (2005). Gods, goddesses, and mythology. Marshall Cavendish. p. 74. ISBN 9780761475590.

[13] "Ask Balladeer: Is there a Malagasy solar deity?". Balladeer's Blog. 2018-06-03. Notsidihina 14/06/2018.

[14] Dahl O., Meanings in Madagascar: Cases of Intercultural Communication, Westport (Usa), Greenwood Publishing Group, 1999, p. 34.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]