Empira Mpanjanaka Frantsay
Ny Empira Mpanjanaka Frantsay dia fitambaran' ny zanatany, ny prôtektôrata, ny fizaràn-tany nanendrena ho tantanina ary ny fizaràn-tany rehetra izay teo ambany fiahiana, izay nofehezin' ny Frantsay na notantaniny. Nanomboka tamin’ ny taonjato faha-16 izany, ary nivoatra amin' ny fomba tsy mitovy rehefa nandeha ny fotoana, teo amin’ ny habeny na ny mponina ao aminy na ny harenany.
Amin' ny ankapobeny dia vanim-potoana roa lehibe no azo avahana, ka ny manasaraka izany dia ny Ady Fito Taona sy ny Revôlisiôna Frantsay sy ny vanim-potoanan' i Napoléon, fizaràm-potoana nahaverezan' i Frantsa saika ny fitambaran' ny fandraharaham-panjanahantany voalohany.
.png)
Ny Empira Mpanjanaka Frantsay voalohany, izay niforona tamin' ny taonjato faha-16, dia nahitana ny fizaràn-tany maro any Amerika Avaratra, ny nosy Antilia sasany, ireo nosy Maskareina ary zanatany any India sy aty Afrika. Ny Ady Fito Taona dia niafara amin' ny fahaverezan' ny ampahany betsaka amin' ny fizarà-tanin' ny mpanjanaka frantsay izay lasan' i Britaina Lehibe (Nouvelle-France sy ny tany India). Tafavoaka velona ny Empira Mpanjanaka Frantsay na dia teo aza izany rehetra izany ary nahita firoboroboana noho ny fanondranana kafe avy any Antilia (Saint-Domingue, Martinique, Guadeloupe) ary indrindra ny siramamy teo anelanelan’ ny taona 1763 sy ny faran' ny taompolo 1780. Nirodana tampoka anefa izy io ka saika nanjavona tanteraka taorian' ny vanim-potoanana napôleôniana (ohatra, ny fivarotana an' i Louisiana).
Ny Empira Faharoa, izay naorina tamin' ny taompolo 1830, dia ahitana indrindra ny faritra maro aty Afrika maro azo avy amin' ny tobim-barotra tranainy, ary koa any Azia (any Indôsina sy any Ampiposahana) ary any Ôseania (Pôlinezia Frantsay, Nouvelle-Calédonie, Nouvelles-Hebrides). Nandritra ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-19 sy nandritra ny taonjato faha-20, ity empira mpanjanaka faharoa ity no faharoa lehibe indrindra teto an-tany, aorian' ny Empira Mpanjanaka Britanika raha amin' ny lafiny veleran-tany. Hita teo amin' ny kôntinenta rehetra ity empira mpanjanaka ity, izay niitatra tamin' ny fara tampony, nanomboka tamin' ny taona 1919 ka hatramin' ny 1939, maherin' ny 12 347 000 km2, izay nisy mponina 68 690 000 tamin' ny taona 1939, kely lavitra hoho ny Empira Britanika izay nahitana an' i India irery nisy mponina 330 000 000 tamin' io fotoana io ihany. Nahatratra 12 898 000 km2 ny velaran' ny Empira Frantsay teo ambany fiandrianam-pirenena frantsay, anisan' izany i Frantsa.
Ny Empira Mpanjanaka Frantsay, indrindra nandritra ny fitondrana repoblikana, dia nifototra amin' ny hevitra momba ny fanirahana hitondra sivilizasiôna (frantsay: mission civilisatrice). Teo ambanin' ny "fitondrana taloha" (frantsay: ancien régime), ny fiovam-pinoana ho katôlika dia anisan' ny antony lehibe amin' ny fanamarinana ny fanjanahantany ary natao izay hieleaan' ny teny frantsay. Tamin’ ny taona 1884, ilay mpitarika ny fombana ny fanjanahantany, Jules Ferry, dia nanambara hoe: "Ny firazanana [races] ambony dia manan-jo amin' ny firazanana ambany, manana adidy izy ireo hitondra ny sivilizasiôna amin' ny firazanana [races] ambany"[1]. Natolotra ny zon' ny olom-pirenena feno – atao hoe assimilation ("fampitoviana") – na dia nihena foana aza ny assimilation ary noheverina mpanompo fa tsy olom-pirenena ny mponina voazanaka. Nandefa voanjo vitsivitsy tany amin' ny empirany i Frantsa, ankoatra an' i Alzeria izay nandraisan' ny Frantsay fahefana na dia vitsy anisa aza izy ireo tao.
Tamin' ny Ady Lehibe II, i Charles de Gaulle sy ny Frantsay Afaka (frantsay: France libre, fitondrana repoblikana vonjimaika) dia nifehy zanatany tsiraray any ampitan-dranomasina ary nampiasa azy ireo ho toby niomanany hanafaka an' i Frantsa. Hoy i Tony Chafer, mpahay tantara: "Teo amin' ny fiezahany hamerina amin' ny laoniny ny maha firenena matanjaka azy, taorian' ny fahafaham-baraka noho ny faharesena sy ny fibodoana, i Frantsa dia naniry mafy ny hihazona ny empirany ampitan-dranomasina tamin' ny faran' ny Ady Lehibe Faharoa"[2]. Na izany aza, taorian' ny taona 1945 dia nanomboka nanohitra ny fahefana eorôpeana ny hetsika manohitra ny fanjanahantany. Ny fikomiana lehibe tany Indôsina sy tany Alzeria dia tena novidin' i Frantsa lafo ary namoizany ireo zanatany roa ireo. Taorian' ireo fifandonana ireo dia nisy ny fanafoanana fanjanahantany somary milamina tany an-toeran-kafa taorian' ny taompolo 1960. Ny lalàm-panorenana frantsay tamin' ny 27 Ôktôbra 1946 (Repoblika Fahefatra), dia nanangana ny Firaisambe Frantsay (Union francaise) izay naharitra hatramin' ny taona 1958.
Ankehitriny, ny sisa tavela tamin' ny empira mpanjanaka dia nampidirina ho ao anatin' i Frantsa ka lasa departemanta sy fizaràn-tany ampitan-dranomasina ao amin' ny Repoblika Frantsay. Mitotaly 119 394 km2 izy ireo ankehitriny (izay zara raha 1 % amin' ny velaran' ilay empira mpanjanaka tamin' ny fara tampony teo anelanelan' ny Ady Lehibe roa), ary 2,8 tapitrisa ny mponna ao tamin' ny taona 2021. Tamin' ny taompolo 1960, hoy i Robert Aldrich, dia "tsy dia nahaliana ny Frantsay" ny sisa tavela tamin' ilay empira. Io sisa tavela amin' ilay empira mpanjanaka nidadasika io dia ahitana an' i "Frantsa ampitan-dranomasina" (frantsay: France d'outre-mer, izay "DOM-TOM" teo aloha), fizaràn-tany a-nosy am-polony any Atlantika, ao amin' ny nosy maro Antilia, aty amin' ny Ranomasimbe Indiana, any amin' ny tapany atsimon' i Pasifika, any amin' ny morontsirak' i Antarktika, ary koa i Guyana any amin' ny morontsiraka avaratr' i Amerika Atsimo. Na dia kely aza ny velaran-tany sisa, ireo fizaràn-tany ampitan-dranomasina ireo dia ahafahan' i Frantsa hanana "faritra ara-toekarena manokana" (frantsay: zone économique exclusive - ZEE) faharoa lehibe indrindra eran-tany, mandrakotra ranomasina mirefy 10 186 526 km2, aorian' ny an' i Etazonia.
Na dia nisy ny fanafoanana ny fanjanahantany dia mitohy hatrany ny fifandraisana misy eo amin’ i Frantsa sy ny zanataniny taloha amin’ ny alalan' ny hetsika sy fiaraha-miasa ara-kolontsaina (ohatra, ny Francophonie) sy ara-toekarena (ohatra, ny franc CFA) ary ara-miaramila (ohatra, ny Opération Serval). Maro ny mihevitra izany fiaraha-miasa izany ho fanjanahantany amin' ny endriny vaovao, izay antoina hoe "Frantsafrika" ho an' i Afrika manokana.
Jereo koa hanova
Loharano sy fanamarihana hanova
- ↑ Julian Jackson, The Other Empire, Radio 3
- ↑ Tony Chafer, The end of empire in French West Africa: France's successful decolonization? (2002). Jereo ny famintinana nataon' i Chafer, ao amin' ny arsiva tamin' ny 14 Marsa 2017 ao amin' ny Wayback Machine.