Bokin' i Isaia

(tonga teto avy amin'ny Bokin'i Isaia)

Ny Bokin' i Isaia, na Bokin' i Izaia, dia boky faminaniana voalohany sy lava indrindra ao amin’ ny Tanakh sy ao amin' ny Testamenta Taloha ao amin’ ny Baiboly.

Ny mpaminany Isaia, nataon'i Gustave Doré

Ny Bokin’ i Isaia no bokim-paminaniana mahakasika lohahevitra maro izay voavelabelatra amin’ ny fomba lava dia lava, ka ireto ny tena lehibe amin' izany: ny maha-tokana an' Andriamanitra (mônôteisma), ny faharavan' i Babilôna sy i Tiro (na Tira), ny fanantenana ny Mesia mpanjaka ary ny Andro farany. Manasongadina ny halehibe amam-boninahitr' Andriamanitra izay manerana izao rehetra izao sy ny maha tompon' ny Tantara sy ny Zavaboary an’ Andriamanitra koa io boky io. Ambaran' ny Bokin' i Isaia manontolo fa miseho amin' i Israely ny fahamasinan' Andriamanitra sady miseho amin’ izao tontolo izao amin' ny alalan’ i Israely izany. Milaza an' i Iahveh (na Jehovah) ho "ilay Masin’ i Israely" ny mpaminany Isaia. Io boky io dia miresaka momba ny fahababoan' ny Jiosy tany Babilôna sy ny niverenan’ izy ireo tamin' ny taniny ary ny nananorenana indray ny Tempoly tao Jerosalema araka ny baikon' ny mpanjaka Kirosy (na Sirosy).

Ny hevitra miverimberina ao amin’ ny Bokin’ i Isaia dia azo fintinina amin' ny hoe: An’ Andriamanitra irery ihany ny Voninahitra.

Anaran' ny boky hanova

 
Fiadanana, araka ny Isaia 11.6-7, sary nataon' i William Strutt, taona 1896;

Ny anaran’ ny boky amin’ ny teny hebreo dia ספר ישעיהו / Sefer Yeshayahu. Ny hoe ספר/ sefer dia midika hoe “horonam-boky” ary ny hoe ישעיהו / Yesha-Yahu dia ny anaran’ i Isaia amin’ ny teny hebreo izay midika hoe "Izy Yah dia mpamonjy", "izy Andriamanitra dia mpamonjy".

Fanoratana ny boky hanova

Ny mpanoratra hanova

I Isaia na Izaia hanova

Ny Bokin’ i Isaia dia mitondra ny anaran’ i Isaia (na Izaia), mpaminany niaina tokony ho tamin’ ny taonjato faha-8 tal. J.K. Iray amin’ ireo mpaminany malazan’ i Israely i Isaia. Zanak’ i Amôsa, izay fianakaviana ambony tao Jerosalema, izy. Mponin’ i Jerosalema i Isaia. Niasa tamin’ ny antsasany faharoan’ ny taonjato faha-8 tal. J.K. izy, tamin’ ny fotoana izay nanombohan’ ny Asiriana nanafika matetika miankandrefana, fanafihana izay namaritra ny hoavin’ ny fanjakan' i Israely sy ny an’ i Jodà. Teo anelanelan’ ny taona 740 sy 700 tal. J.K. izany, indrindra fa tamin’ ny nanjakan’ i Ahaza (na Akaza) (mpanjakan' i Jodà) tokony ho tamin’ ny taona 735 tal. J.K. sy ny zanany nandimby azy ary tamin’ ny andron’ ny mpanjaka Hezekia (na Ezekiasa) tokony ho teo anelanelan’ ny taona 715 sy 710.

Ireo mpanohy ny faminaniana hanova

Na dia atao hoe nosoratan’ i Izaia aza ny boky, ny ankamaroan’ ny mpikaroka dia mihevitra fa asan’ olo-maro io boky io satria mahakasika tantara niseho nandritra ny telonjato taona araka ny porofo isan-karazany.

Ny porofo tena miharihary ny amin’ ny fahamaroan’ ny mpanoratra dia hita eo am-panombohan’ ny toko faha-40, izay anombohan’ ny fizaràna atao hoe "Deoterô-Isaia" (na "Isaia Faharoa"): tsy misy ny tetezamita mazava tsara fa tonga dia alefan’ ny boky any amin’ ny fotoan’ ny Fahababoana ny mpamaky (taonjato faha-6 tal. J.K.). Tsy i Asiria intsony no resahina ao fa i Babilôna izay voatonona matetika, torak’ izany koa ny mpanjakan’ ny Medianita sy Persiana, dia i Kirosy (na Sirosy) ilay nahalavo an’ i Babilôna sy nampody ny Jiosy tany amin’ ny taniny (Isa. 41.2; 44.28; 45.1) no voaresaka bebe kokoa noho ireo mpanjaka hafa.

Noho ireo rehetra ireo dia ekena ankehitriny fa ny mpianatr’ i Isaia nandritra ny taonjato maro dia nanangona sy nanazava ary nameno ireo faminaniany, ka lasa toy ny fanangonam-bokim-paminaniana ny Bokin' i Isaia.

Ny fotoana sy toerana nanoratana hanova

 
Nodiovina tamin' ny afo ny molotr' i Isaia, sary nataon' i Benjamin West.

Ny soratra sasany ao amin' ny Bokin' i Izaia dia heverin' ny mpikaroka fa vita tamin’ ny taonjato faha-4 na faha-3 tal. J.K. Io boky io koa dia mety niseho amin’ ny endriny ahafantarana azy amin’ izao ankehitriny izao nanomboka tamin' ny taona 180 tal. J.K.

Fizaràn' ny boky hanova

Ireo mpanao heviteny dia mahita fizaràna telo ao amin' ny Bokin' i Isaia.

  • Ny toko voalohany hatramin' ny haha-39 dia tokony ho nosoratana indrindraindrindra tamin' ny andron' i Isaia. Io ampahany voalohany io no atao hoe Isaia Voalohany na Prôtô-Isaia na Prôtô-Izaia, izay heverina fa nosoratan’ ny mpaminany Isaia ho an’ ny vahoaka Jiosy sy ho an’ ireo firenena manodidina.
  • Hatramin’ ny fikarohana nataon’ i Claus Wintermann izay nanamafy ny petrakevitr’ i Bernhard Duhm (taona 1892), ireo manampahaizana momba ny Baiboly dia miresaka ny amin’ i Isaia Fahatelo na Tritô-Isaia na Tritô-Izaia mba hanondroany ny fizaràna fahatelo izay mahafaoka ny toko faha-56 hatramin’ ny faha-66. Ity fizaràna farany ity dia miresaka ny amin’ ny Jiosy taorian’ ny fahababoana.

Prôtô-Isaia (1 – 39) hanova

Amin’ ny ankapobeny ny ampahany voalohany amin’ ny Bokin’ i Isaia (Isa. 1 – 39) dia avy amin’ ny mpaminany Isaia izay niditra an-tsehatra amin’ ny anaran' i Iahveh na eo amin’ ny lafiny sôsialy izany na amin’ ny lafiny pôlitika. Ity fizaràna ity dia mizotra avy amin’ ny firesahana momba ny fahotana sy ny loza aterany ka mankany amin’ ny hoavy mamirapiratra ho an’ i Israely.

Ny toko faha-36 hatramin’ ny faha-39 dia famerenana sy fanasiana fiovàna madinidinika ny lahatsoratra ara-tantara izay hita ao amin’ ny Boky faharoan’ ny Mpanjaka (2 Mpan. 18.13 hatramin’ ny 20.19). Ny toko faha-34 sy faha-35 dia sahala amin’ ny resaka momba ny Fahababoana izay mifanahaka amin’ ny ao amin’ ny Deoterô-Isaia. Ny toko faha-24 hatramin’ ny faha-27, izay atao hoe "Apôkalipsin’ i Isaia" (na "Apôkalipsan' i Izaia") dia heverin’ ny mpandinika maro fa mifanalavitra amin’ ny toetsaina sy ny fomba fijery izay tokony ho nananan’ ny olona tamin’ ny taonjato faha-8 tal. J.K. Na ireo toko atao hoe nosoratan’ i Isaia tenany aza (Isa. 1–12; 13–23 ; 28–33) dia misy ampahany izay heverin’ ny mpanadihady ho nosoratana taty aoriana.

Ny Prôtô-Isaia dia mizara maromaro

Ireo faminaniana talohan' ny Ady Israelô-Efraimita hanova

Ny toko 1 – 6 dia misy faminaniana momba an’ i Jodà sy i Jerosalema. I Isaia dia manameloka ny fahotan’ i Jerosalema tamin’ ny nanjakan’ i Jôtama sy tamin’ ny nanjakan’ i Ahaza (na Akaza) sady manambara mialoha ny famaizana hahazo azy ireo (toko faha-2 hatramin’ ny faha-5), dia ny hakan’ ny Asiriana ny tany (Isa. 5.26-30). Mamelatra teôlôjian’ ny Tantara i Isaia ka manambara fa manatanteraka ny fikasany amin’ ny alalan’ ny tantaran’ ny olombelona sady mamonjy ireo izay mino azy Andrianamitra. Ny vahoakan’ i Israely dia hofaizina noho ireo fahotana nataony nefa misy vitsivitsy izay hovonjena sady ho velona sambatra eo ambanin’ ny lalàn’ ny taranak’ i Jese izay hanao ny marina.

Bokin' i Imanoela hanova

Ny toko faha-7 – 12, atao hoe "Bokin’ i Imanoela", na "Bokin' i Emanoela" dia miresaka ny amin’ ny Mesia sy ny vanim-potoana mesianika. I Isaia dia miseho ho ilay mpanohy ny asan’ ny mpaminany Natàna (Jereo: Imanoela).

Ireo faminaniana ny amin' ny firenena jentilisa hanova

Ny toko faha-13 – 23 dia maneho ireo faminaniana ny amin’ ny "firenena" jentilisa (na jentily) sy ny fahavalon’ ny fanjakan’ i Israely sy ny an’ i Jodà. Nosoratana tamin’ ny andron’ i Isaia ireo toko ireo afa-tsy zavatra vitsivitsy sasany mikasika an’ i Babilôna (Isa. 13.1-22; 21.1-10) sy ny fianjeran’ i Babilôna, izay tsy niseho talohan’ ny taonjato faha-6 tal.J.K.

Apôkalipsa lehibe hanova

Ny toko faha-24 – 27 dia misy ireo faminaniana eskatôlôjika, izay atao hoe "apôkalipsa lehibe", karazan-dahatsoratra mifantoka amin’ ny faran' izao tontolo izao. Ireo faminaniana ireo dia mikasika ny Andron’ i Iahveh (na Andron’ i Jehovah na Andron' ny Tompo), izay manambara ny loza mandrakizay sy ny Fanavotana handimby ny Fahababoana.

Faminaniana ny amin' i Israely sy i Joda hanova

Ny toko faha-28 – 33 dia ahitana faminaniana fanozonana sy fampanantenana fanavotana. Miresaka ny amin’ ny ezaka nataon’ ny Fanjakan’ i Jodà mba hahazo fanohanana hanoherana an’ i Asiria amin’ ny alalan’ ny fiarahany amin’ i Ejipta ny boky eto (Isa. 30.1-7; 31.1-3). Ny mpaminany dia nampitandrina ny mpanjakan' i Joda fa ny ezaka rehetra kasainy hatao handresena an’ i Asiria dia tsy hahomby satria niala tamin’ ny finoana ny fanavotan’ Andriamanitra ny vahoaka (Isa. 28.14-22; 30.1-17). Ireo toko ireo dia manameloka an’ i Samaria sy i Asiria, nefa manao teny fampiononana: fampanantenana fahasambarana ho avy ao amin’ ny firenena hatsangana indray sady ho entin’ ny mpanjaka izay marina sy tia fandriam-pahalemana. Ny ankamaroan’ ireo andalana momba ny fampiononana dia natao tokony ho tamin’ ny fotoana taty aoriana kokoa, taorian’ ny fotoan’ ny Fahababoana

Apôkalipsa kely hanova

Ny toko faha-34 – 35 dia maneho fanindroanay ireo faminaniana eskatôlôjika, izay mivondrona amin’ ny anarana hoe "apôkalipsy kely" izay voasoratra taorian’ ny Fahababoana. Tsy nosoratana tamin' ny andron' i Isaia ity.

Fanampiny hanova

Ny toko faha-36 – 39 dia tantara fanampiny. Mitantara ny fanaovana fahirano an’ i Jerosalema nataon’ ny mpanjaka asiriana, dia i Sankeriba. Ireo andalana ireo dia mifanandrify amin’ ny tantara ao amin’ ny Boky faharoan’ ny Mpanjaka (2Mpan. 18.13-20).

Deoterô-Isaia (40 – 55) hanova

Manomboka amin’ ny hoe "Ampionony, ampionony ny oloko" (Isa. 40.1) ity fizaràna faharoa ity ka dia atao hoe “Bokin’ ny Fampiononana an’ i Israely”. Io ampahany io dia nosoratana ho an’ ny Jiosy babo tany Babilôna ary tamin’ ny andron’ ny faharavan’ ity tanàna ity. Hafa noho ny tapany voalohany ity fizaràna ity noho izy miompana indrindra amin’ ny fitiavan’ Andriamanitra ny olony sy mampanantena hasambarana. Misy ampahany efatra atao hoe "Hiran’ ilay Mpanompo" (Isa. 42.1-9; 49.1-7; 50.4-11; 52.13 – 53.12) izay miresaka ny mombamomba ny olona iray maha te hidera izay manaiky ny hiaritra fahoriana hatramin’ ny fahafatesana mba hanavotra ny hafa.

Mpaminany tsy fantatra anarana no nanoratra an’ ity fizaràna faharoa izay nomena ny anarana nifanarahana hoe "Isaia Faharoa" na "Deoterô-Isaia" ity. Ity mpaminany tsy fantatra anarana ity dia tokony niaina tamin’ ny faramparan’ ny fotoam-pahababoana tany Babilôna tamin’ ny taonjato faha-6 tal. J.K. Ny fidirany an-tsehatra dia teo anelanelan’ ny taona 550 sy 538 tal. J.K., izany hoe teo anelanelan’ ireo fotoana voalohany nahazoan’ ny mpanjaka Kirosy fandresena voalohany sy ny fotoana nandreseny farany an’ i Babilôna. Vitsy dia vitsy ny zava-pantatra momba ity mpaminany ity – misy ihany ny ampahan-dahatsoratra izay heverina fa miresaka an-kolaka ny momba azy (toko faha-40) ary angamba koa ny amin’ ny fahoriany, raha toa ka mikasika azy ilay atao hoe “Hiran’ ilay Mpanompo” (indrindra ireo toko faha-42 sy faha-50 ary faha-53). Miavaka amin’ ny fomba fanoratr’ i Isaia ny azy satria manetsika ny fo kokoa. Milaza faminaniam-pamonjena maro miendrika tonon-kira izy. Miverimberina matetika amin’ ny toerana maro ao anaty boky ireo lohahevitra velabelariny.

Tritô-Isaia (56 – 66) hanova

 
I Isaia, maminany ny fiverenan'ny Zanak'i Israely avy any am-pahababoana, nataon'i Maarten van Heemskerck, taona 1560-1565.

Tsy fantatra ny nanoratra ity tapany farany amin' ny Bokin' i Isaia ity nefa tsy maintsy ho mpianatr’ ilay nanao ny Isaia Faharoa izy (na izy ireo) sady nonina tao Palestina taorian’ ny Fahababoana. Asa soratra mifangaro, satria miovaova ny fomba fiteny sy ny momba ny litorjia asehon’ ny andalana sasany (Isa. 56.1; 57.21). Ny mpanoratra azy dia heverina fa niaina sy nanoratra tao Jerosalema indrindra teo anelanelan’ ny fiafaran’ ny Fahababoana (taorian’ ny 538 tal. J.K.) sy ny asan’ ny mpaminany Nehemia, izany hoe taorian’ ny Fahababoana. Efa voaorina indray ny Tempoly ao Jerosalema tamin’ izay nefa ny fampanantenana maro nataon’ Andriamanitra dia mbola tsy tanteraka. Noho izany dia maro ireo fahadisoana nataon’ ny vahoaka sady niaina tao anaty fotoam-pahakiviana koa ny sasany.

Miompana amin’ i Siôna (na Ziôna) izay ivon’ ny fivahinianana ho an’ ny firenena rehetra (toko faha-60 – 62) ity fizarana farany ity. Izany dia maneho fomba fijery mahafaoka izao tontolo izao izay hita koa ao amin’ ny Isa. 56.1-8 sy Isa. 66.18-24. Maro ireo lohahevitra efa hita tany aloha no iverenan' ny mpanoratra aseho amin’ ny fomba hafa ato amin’ ity fizaràna ity. Izany dia momba ny fandresen’ i Jerosalema any am-parany. 

Fahazoana ny Bokin' i Isaia hanova

Ny amin' ny Mesia hanova

 
Ny Fahitan' i Isaia, sary nataon' i Julius Schnorr von Karolsfeld, taona 1860.

Ny Bokin' i Isaia dia ahitana lahatsoratra malaza, izay ampahatsiahivin’ ny Testamenta Vaovao sy ny lovantsofina kristiana, toa ny famambaràna ny hiavian’ ny Mesia. I Isaia dia heverina ho nanao faminaniana momba ny Mesia. Ny teny hoe מָשִׁיחַ / Mashiah ("voahosotra") dia hita indraimandeha monja ao amin’ io boky io ka ilazàna an’ i Kirosy (na Sirosy) (Isa. 45.1). Telo ireo faminaniana momba ny Mesia :

  1. Ny faminaniana ny amin’ i Imanoela na Emanoela (Isa. 7.10-17) dia misy adihevitra. Miresaka ny fahaterahan’ ny mpanjaka vaovao, izay hatao hoe Imanoela (hebreo: עִמָּנוּ אֵל / ‘immânû ’él "Andriamanitra amintsika") ny lahatsoratra nefa maro ny mpikaroka momba ny Baiboly izay mihevitra fa sarotra ho an’ i Isaia izay nivelona tamin’ ny taojato faha-8 ny ho nanonona ireo teny ireo.
  2. Ny tonon-kira ao amin’ ny toko faha-9, izay mankalaza ny fahataperan’ ny fangejan’ ireo firenena hafa sy ny hahaterahan’ ny andriandahy, dia hiran’ ny fametrahana ny satroboninahitry ny mpanjaka, sahala amin’ izay hita ao amin’ ny Salamo faha-2.
  3. Ny tonon-kira ao amin’ ny toko faha-11 dia mety ho tovana natao mba hankalazàna an’ i Jôsia (na Jôsiasa).

Ny Kristiana anefa mihevitra ireo faminaniana telo ireo ho milaza an’ i Jesoa Kristy. Amin’ izy ireo, ilay Mpanompo ory voalaza ao amin’ ny "Hiran’ ilay Mpanompo" (Isa. 42.1-9; 49.1-7; 50.4-11; 52.13 – 53.12) dia milaza an’ i Jesoa sy ny fahoriany.

Ny amin' ilay Kintan' ny maraina na Kintana fitarik' andro hanova

Ny Isa. 14.12 dia miresaka ny amin' ny Kintan' ny maraina (na Kintana fitarik' andro) izay te hihoatra an' Andriamanitra, ka napotrak' Andriamanitra noho izany fikasan-dratsiny izany. Raha dinihina miaraka amin' ny lahatsoratra manodidina azy io andininy io dia hita fa manondro an' i Babilôna izay nentin' ny fatokisan-tena loatra sy ny fiheveran-tena ho tsy mety diso ho any amin' ny fahafatesana.

Ny Kristiana na ny Jiosy maro mpikaroka momba ny Baiboly dia miara-miaiky fa io andalana io dia tokony homena heviny malalaka kokoa izay manondro an' i Satana. Tokony hampifanakaikezina amin' ny Ezekiela 28.13 izay mifanahaka aminy io andalana io.

Tsongan-tsoratra hanova

"Amin' izany andro izany Iaveh hamaly, amin' ny sabany mafy sady lehibe no mahery, an' i Leviatana ilay menarana faingam-pandeha, an' i Leviatana ilay menarana miforiporitra, ka hamono ilay bibibe izay ao an-dranomasina." (Izaia 27.1)

Jereo koa hanova

Rohy ivelany hanova