Literatioram-pahendrena
Raha vantany niforona ny fampiasana soratra dia namolavola literatioram-pahendrena ahitana fiheverana momba ny fitondran-tena tokony hanann' ny olona mifanaraka amin' ny fisainany ny Someriana. Maro ny fitsipika ara-pitondrantena ao amin' ny asa soratra izay tsy mionona amin' ny fampianaram-pitondran-tena fa ahitana fitantarana ny zava-bitan' olo-malaza na hira fiderana koa.
Nihaniitatra sy nihasarotra ny fandinihana ny zavatra iainan' ny olombelona taty aoriana, indrindra tamin' ny vanimpotoana mediô-babilôniana (taona 1595 hatramin' ny 1000 tal. J.K.) izay namoahana asa sora-pahendrena goavana tao Mesôpôtamia.
Literatioram-pahendrena tany Masôpôtamia hanova
Ireo lahatsora-pahendrena voalohandohany hanova
Efa tamin' ny taonarivo faha-3 no nanomboka nahitana torohevitra momba ny fitondran-tena tsara tokony hananana ny lahatsora-pahendrena. Ny lahatsoratra tranainy indrindra amin' izany karazany izany dia tokony ho ny Toromarik' i Shuruppak izay torohevitra nataon' i Shuruppak tamin' ny zanany atao hoe Ziusudra[1] (fanalolahin' ny tantaran' ny Safodrano araka ny fitantaran' ny Someriana azy), ka ny fisehony voalohany fantatra dia avy amin' ny toeram-pihadiana atao hoe Abu Salabikh[2] sy Adab[3] (tenantenan' ny taonarivo faha-3), izay natao tamin' ny fiteny someriana tamin' ny voalohany avy eo nadika tamin' ny fiteny akadiana tamin' ny taonarivo faha-2.
Izany lahatsoratra izany dia misy fizaràna telo sady miresaka momba ny lafim-piainana maro amin' ny fiainanana andavanandro: tsy tokony hangalatra, tokony ho mailo amin' ny andevo, tsy tokony hifanerasera amin' ny olona ratsy fomba, tokony hitoky amin' ny fianakaviana, sns. Ny andalana sasany amin' io lahatsoratra io dia miseho amin' ny endrika ohabolana izay matetika tsy mazava loatra.
Ny lahatsoratra hafa tamin' izany vanimpotoana izany dia ahitana fampianarana ara-pitondrantena, toa ny tonon-kira fiderana ny andriamanibavy Nanshe[4]. Ao koa ny fanangonana ohabolana sy ankamantatra ary angano izay ahitana fandraisan' ny biby anjara, izay manome fampianarana momba ny fiainana.
Ilay Olona sy ny Andriamaniny, izay lahatsoratra natao amin' ny tanimanga fanoratana tamin' ny vanimpotoana paleô-babilôniana (eo anelanelan' ny taona 2004 sy 1595 tal. J.K.) hita tao Nippur[5], nefa mety voasoratra taloha elan'izany fotoana izany, dia maneho olona iray izay niangonan' ny loza maro, sy mikatsaka hahita fahasoavana (fitia) eo imason' ilay andriamaniny manokana amin'ny alalan' ny fitalahoana. Nihaino azy tamin' ny farany ilay andriamanitra ka nahatonga ilay olona hiaina anaty fahasambarana. Ao amin' io lahatsoratra io dia tsy misy na dia indraimandeha aza tsy fatokian' ilay olona an' ny andriamaniny, ka tsy manohitra ny lahatra izy nefa mlikatsaka ny hanatsara izany amin' ny alalan' ny fihetsika hankasitrahan' izany azy.
Ny lahatsora-pahendrena tamin' ny vanimpotoana mediô-babilôniana hanova
Ny tempoly tamin' ny faramparan' ny taonarivo faha-2 dia seha-pamokarana literatioram-pahendrena izay niompana amin' ny lohahevitra vaovao, noho ny fikatsahany valin-teny ny amin' ny antony mahatonga ny fijaliana iaretan' ny olo-marina. Lahatsoratra telo tamin' izany vanimpotoana izany no tena manoritsoritra izany lohahevitra izany:
- Ny Ludlul bēl Nēmeqi ("Midera ny tompo hendry indrindra aho"), lohateny amin' ny teny akadiana, avy amin' ny andalana fanombohany, izay nomena lohateny hoe Teny irerin'ilay olo-marina miaritra fijaliana" na "Tononkalon'ilay olo-marina miaritra fijaliana", izay fitarain' ny olona iray (atao hoe Shubshi-meshre-Shakkan) avy amin' ny fianakavian' andriana babilôniana, izay very sitraka teo anatrehan' ny mpanjaka na dia nanana fitondran-tena tsy misy ho kianina. Nitaraina amin' ny andriamanitra Marduk izy, ka naneho aminy ny tsy fahafantarany ny hevitry ny zavatra mahazo azy alohan' ny hitondrany eo anatrehany ny vavaka ataony mba hampiverina amin' ny laoniny ny momba azy. Rehefa afaka fotoana vitsy taty aoriana dia tonga namonjy an' ilay olona tia vavaka ity andriamanitra ity ka nihatsara amin' izay ny momba azy. Matetika dia ampitahaina amin' ny Bokin' i Jôba ao amin' ny Baiboly ity lahatsoratra ity.
- Ny Lahateny fiarovana ny andriamanitra babilôniana na Teôdikea babilôniana na Kôhelety babilôniana dia lahateny ifanaovan' ny olona roa. Mety ny hoe Arad Mitanguranni (andian-teny hita isaky ny fiandohan' ny andininy) no lohatenin' io lahatsoratra io amin' ny teny akadiana. Ny mpandray anjara voalohany dia olona reraky ny loza isan-karazany nahazo azy taorian' ny fahafatesan' ny ray aman-dreniny, ka niafara amin' ny fisalasalana ny amin' ny fahamarinan' nyandriamanitra, ny faharoa kosa dia iray amin' ny namany izay niezaka hanitsy ny fahadisoam-piheverany. Tamin' ny farany dia niara-niaiky izy roa fa ny sitrapon' ny andriamanitra dia tsy takatry ny zavaboary mety maty, ary ny tsy rariny dia isan' izany sitrapon' andriamanitra izany sahala amin' ny fahamarinana ihany koa.
- Ny Resaka nifanaovan' ilay olona matro-pijery dia maneho ny lafiny feno fanakianana. Resaka ifanaovan' ny olona miaina ao anaty fahalalahana sy ny olona miaina ao anaty fahandevozana izany. Ny tompo, izay tsy misahana asa, dia nitady zavatra hasainy. Nefa isaky ny tapa-kevitra izy dia mihemotra raha mahita ny lafiratsin' izany. Ataon' ny mpanompony (andevony) ho marina avokoa na ny fanapahan-keviny rehetra sy ny mifanohitra amin' ireo. Feno fahadisoam-panantenana ilay tompo satria tsy mahalala izay tokony hataony, ka nisafidy ny hamono ny mpanompony, nefa namaly ilay andevo fa tsy tokony hanao izany izy satria tsy ho afa-miaina ny tompony aorian' izany satria tsy mahay miaina samirery. Ity lahatsoratra ity dia karazana sangisangy momba ny fitsipi-pitondran-tena, izay ahitana lafiny maro maizimaizina. Na dia tsikerainy aza ny lafim-piarahamonina maro (ny mpanjaka, ny fanambadiana, ny fivavahana amin' ny andriamanitra), dia miverina amin' ny tsoa-kevitra sahala amin' ireo lahatsora-pahendrena hafa: tsy takatry ny olombelona ny fiheveran' ny andriamanitra.
Ireo lahatsoratra ireo dia vavolombelon' ny fisaintsainana ny amin' ny fifandraisan' ny olombelona sy ny andriamanitra izay tonga amin' ny lailndalina kokoa, nefa tsy manan-tanjona hanakorontana ny foto-pisainana mesôpôtamiana izy ireo.
Ny literatiora tamin' io vanimpotoana io dia namokatra lahatsoratra misy torohevitra, dia ny Torohevitr'ireo olo-marina, izay mitovitovy karazana amin' ny Toromarik'i Shuruppak. Ity lahatsoratra ity dia voatahiry amin' ny alalan' ny dika mitovy maro tamin' ny taonarivo voalohany ka mety ny Kasita[6] no nanoratra azy.
Ahitana lahatsoratra mitovy votoatiny amin' ireo koa ny ao amin' ny literatioran' i Ogarita (Ugarit) tany Siria tamin' io vanimpotoana io momba ny lohahevitra ny amin' ny "olo-marina miaritra fijaliana".
Ny literatioram-pahendrena tamin' ny taonarivo voalohany tal. J.K. hanova
Ny lahatsora-pahendreana nanana ny maha-izy-azy indrindra tamin' ny taonarivo faha-2 dia fantatra amin' ny alalan' ny endri-dahatsoratra tamin' ny antsasany voalohany amin' ny taonarivo voalohany tal. J.K., izay hita indrindra tao amin' ny tranom-bokin' ny mpanjakan' i Asiria. Toa voafetra ihany anefa ny famokarana lahatsoratra tamin' izany vanimpotoana izany. Azo tanisaina ny Torohevitra ho an' ny andriandahy, izay lahatsoratra miseho amin' ny endrika fanangonana faminaniana zavatra hoavy nampahafantarina ny olona ho mpanjaka, mba hahatonga azy hanaja ny fahalalahan' ny tanàna masina amin' ny faritra atsimo ao Mesôpôtamia.
Ny lahatsora-pahendrena malaza indrindra tamin' ny taonarivo voalohany tao Atsinanana Akaiky dia ny Tantaran' i Ahiqar, izay nosoratana tamin' ny fiteny arameana, teo anelanelan' ny taonjato faha-7 sy faha-6. Izany asa soratra izany dia maneho ny fifandraisany amin' ny literatioram-pahendrena mesôpôtamiana. Mitantara ny fiainan' i Ahiqar[7], minisitry ny mpanjaka asiriana Asarhaddon[8], izay very sitraka avy eo nahita sitraka indray teo imason' ny mpanjaka rehefa avy nanampy ny mpanjaka izay nampiady karajia tamin' ny faraon' i Egipta. Ahita ohabolana manerana ny fitantarana, izay omeny ny zanaky ny iray tampo aminy nahatonga an' ilay fahaverezan-tsitraka. Ny Tantaran' i Ahiqar dia nalaza ka niely indrindra.
Ny literatioram-pahendrena jiosy sy kristiana hanova
Ny teny hoe "Bokim-pahendrena" na "Bokin' ny olon-kendry" dia ampiasaina amin' ny fandalinana ny Baiboly mba hanondroana ny vondrom-boky ao amin' ny Baiboly jiosy amin' ny teny grika, dia ny Septoajinta. Miisa fito ireo boky ireo, dia ny Bokin' i Jôba, ny Bokin' ny Salamo, ny Bokin' ny Ohabolana, ny Bokin' ny Mpitoriteny, ny Bokin' ny Tononkira Fanaperana (na Tononkiran' i Sôlômôna), ny Bokin' ny Fahendrena ary ny Bokin' ny Ekleziastika. Tsy ny Salamo rehetra no heverina ho anisan' ny literatioram-pahendrena jiosy[9].
Ny teny grikan' ny ao amin' ny Septoajinta hoe σοφῐ́ᾱ / sophíā ("fahendrena") dia nandikana ny teny hebreo hoe חכמה / khokmah. Lohehevitra foibe ao amin' ireo bokin' ny olon-kendry ny fahendrena.
Ao amin' ny jodaisma dia anisan' ny Ketuvim ("Soratra") ny bokim-pahendrena ankoatry ny Fahendren' i Solomona sy ny Ekleziastika. Amin' ny kristianisma dia dia ny Bokin' i Jôba sy ny Salamo sy ny Ohabolana sy ny Tononkira Fanaperana ary ny Ekleziastika dia ataon' ny antokom-pivavahana rehetra ho anisan' ny Testamenta Taloha, fa ny Fahendrena sy ny Ekleziastika dia ataon' ny fiangonana sasany ho deoterôkanônika fa apôkrifa kosa ho an' ny Baiboly anglikana sy ny Baiboly prôtestanta[10].
Jereo koa hanova
Loharano sy fanamarihana hanova
- ↑ Araka ny lovantsofina someriana, i Ziusudra dia anisan' ireo mpanjaka farany talohan' ny Safodrano tao Somera tao amin' ny tanànan' i Shuruppak, zanaka mpandimby ny mpanjaka Ubara-Tutu.
- ↑ I Abu Salabikh dia toeram-pikarohana arkeôlôjika momba an' i Mesôpôtamia tamin' ny Andro Taloha, izay mifanandrify amin' ny tanàna kely tamin' ny vanimpotoan' ny Dinastia tranainy (taonarivo faha-3 tal. J.K.).
- ↑ I Adab dia tanàna tao Mesôpôtamia tamin' ny Andro Taloha ao avaratr' i Somera (ankehitriny ao amin' ny tapany atsimon' i Iràka). Anisan' ireo tanàna lehibe tao Somera i Adab tamin' ny taonarivo faha-3 tal. J.K.
- ↑ I Nanshe dia andriamanitra someriana tantaraina ao amin' ny fedrà mesôpôtamiana, zanaky ny andriamanidahy Enki sy ny andriamanibavy Ninhursag.
- ↑ I Nippur na Nibru (someriana), na Nibbur (akadiana) na Niffar na Nuffar (arabo) dia tanàna tany Mesôpôtamia tamin' ny Andro Taloha (Iràka ankehitriny) izay ivontoeran' ny fivavahana amin' i Enlil andriamanitr' izao rehetra izao.
- ↑ Ny Kasita (vahoaka) dia vahoaka tany Atsinanana tamin' ny Andro Taloha izay tokony ho nipoitra avy ao amin' ny tendrombohitr' i Zagros.
- ↑ I Ahiqar dia olon-kendry asiriana arameana fanta-daza indrindra tao amin' ny lovantsofin' ny Atsinanana Akaiky tamin' ny Andro Taloha, satria voalaza ao amin' ny lahatsoratra jiosy sy grika izy. Tsy fantatra anefa na olona tena nisy izy na tsia.
- ↑ I Asarhaddon (Asur-aha-iddina) dia mpanjakan' i Asiria teo anelanelan' ny taona 680 sy 669 tal. J.K.
- ↑ Estes, D. J., Handbook on the Wisdom Books and Psalms(Grand Rapids, MI: Baker Publishing Group, 2005), p. 141.
- ↑ Comay, Joan; Brownrigg, Ronald (1993). Who's Who in the Bible: The Old Testament and the Apocrypha, The New Testament. New York: Wing Books. pp. Old Testament, 355–56. ISBN 0-517-32170-X.