Vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa
Ny Vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa, teo amin' ny tantaran' ny Jiosy na Jody, dia manondro ny vanimpotoana nanomboka tamin' ny fiverenan' ny Jiosy tany Jodea (atao hoe fiverenana tany Ziôna na Siôna) tamin' ny tapaky ny taonjato faha-6 tal. J.K. hatramin' ny taonjato voalohany (tamin' ny Ady voalohany nifanaovan' ny Jiosy sy ny Rômana sy ny fandravana an' i Jerosalema tamin' ny taona 70 taor. J.K.).
Ny Vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa dia ahitana ny ampahany be amin' ny tantaran' i Isiraely tamin' ny Andro Taloha. ny Tempoly Faharoan' i Jerosalema no ivon-toeram-pivavahan' ny Jiosy, na dia nisy any ivelan' i Jodea (na Jodia) aza ny tempoly hafa fanaovana sorona.
I Jodea dia teo ambany fahefan' ny firenena samihafa. Nanjary faritany tao anatin' ny Fanjaka Persiana Akemenida izy, izay nantsoina hoe Iehoda Medinata (Yehud Medinata). Resin' i Aleksandra Lehibe i Jodea tamin' ny taona 332 tal. J.K., ary tatỳ aoriana io faritany io dia noraisin' ny Lagida (taona 301–200 tal. J.K.) izay niaina tanaty kolontsaina helenistika ary avy eo azon' ny Seleokida (taona 200–167 tal. J.K.) mandra-pahatongan' ny fotoana fohy nahazoany fahaleovan-tena tamin' ny taonjato faha-2 sy voalohany tal. J.K. teo ambany fitarihan' ny Hasmôneana (taona 140–37 tal. J.K.). Tafiditra tao anatin' ny Repoblika Rômana ny fanjakan' ny Hasmôneana tamin' ny taona 63 tal. J.K., ary tamin' ny taona 37 dia voatendry ho mpanjakan' i Jodea i Herôda Lehibe; tafiditra ao amin' ny Empira Rômana tamin'ny taoa 6 taor. J.K. i Jodea ka lasa faritany rômana. Tamin' ny taona dia nipoaka ny Ady voalohany nifanaovan' ny Jiosy sy ny Rômana tamin' ny taona 66 taor. J.K. izay tsy nifarana raha tsy tamin' ny taona 73 taor. J.K.
Rehefa nandroso ny jodaisma tamin' ny vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa, dia nipoitra ny firehana ara-pivavahana maro ary nisy ny fivoarana ara-kolontsaina sy ara-pivavahana ary ara-pôlitika. Ny fivoaran' ny kanônan' ny Baiboly hebreo, ny sinagôga ary ny eskatôlôjia jiosy dia azo lazaina fa nanomboka tany amin' ny Vanimpotoanan' ny Tempoly Faharoa. Araka ny fampianarana jiosy, dia nitsahatra ny faminaniana (Nevi'im) nandritra ny voalohandohan' ny vanimpotoan' ny Tempoly Faharoa, nifarana ny fanoratana ny Baiboly hebreo; izany no nahatonga ny Jiosy tsy hanana ny tari-dalan' Andriamanitra tamin' ny fotoana nahatsapan' izy ireo filana fanohanana sy fitarihana indrindra.
Tamin' ny fitondrana helenista, dia nanjary loharanon' ny tsy fitovian-kevitra teo amin' ny Jiosy nifikitra tamin' ny finoana Andriamanitra tokana ny fidiran' ny helenisma tao amin' ny jodaisma; izany no tena nitarika ny fikomian' ny Makabeo. Tamin' ireo taona faramparan' io vanimpotoana io, ny fiarahamonina jiosy dia nizarazara tanteraka tamin' ny foto-pisainana samihafa, ka niforona ny sekta nisy ny Fariseo (na Farizianina), ny Sadoseo (na Sadoseanina), ny Eseniana, ny Zelôta, ary ny kristianisma voalohany.
Ny fandravan' ny Rômana an' i Jerosalema sy ny Tempoly Faharoa tamin' ny taona 70 dia heverina ho iray amin' ny fisehoan-javatra mahatsiravina indrindra teo amin' ny tantaran' ny Jiosy. Ny faharavan' ny tanàna masina sy ny tempoly dia nitaky fanavaozana ny kolontsaina jiosy mba hiantohana ny fahavelomany. Nanjavona ny sekta jiosy rehetra tao amin' ny Tempoly. Ny jodaisma rabinika, izay nifantoka tamin' ny fanompoam-pivavahana ao amin' ny sinagôga sy amin' ny fandalinana ny Torah dia nipoitra avy tao amin' ny sekolin' ny Fariseo ary nanjary endriky ny fivavahana narahin' ny maro.
Nandritra io vanimpotoana io ihany dia nisaraka tsikelikely tamin' ny jodaisma ny kristianisma izay lasa fivavahana nanjakan' ny Jentilisa (na Jentily). Tamin' io vanipotoana io ihany koa no nanoratana ny boky deoterôkanônika sy ny Testamenta Vaovao. Folo taona vitsivitsy taorian' ny Adin' ny Jiosy sy ny Rômana voalohany, dia nipoaka ny fikomian' i Bar-Kokhba (taona 132–135 taor. J.K.); ny famaizana feno habibiana nataon' ny Rômana dia vao mainka nampihena ny isan' ny Jiosy tany Jodea ary nampitombo ny anjara asan' ny Jiosy am-pielezana, ka nampifindra toerana ny foibem-piarahamonina jiosy ho any Galilea, ary tamin' ny farany dia nankany Babilônia, izay nisy vondrom-piarahamonina kely kokoa nanerana ny faritra manodidina an' i Mediteranea. Nanomboka ihany koa ny dingana amin' ny famolavolana ny Lalàna am-bava izay nosoratana tao amin' ny Mishna sy ny Talmoda.