Baibolin' i Lotera
Ny Baibolin' i Lotera dia Baiboly voasoratra amin' ny teny alemàna tamin' ny taona 1522, nosoratan' i Martin Lotera, avy amin' ny lahatsoratra fototra (avy amin' ny teny hebreo, ny Testamenta Taloha fa avy amin' ny teny grika ny Testamenta Vaovao), izay nahitana ireo boky ao amin' ny Testamenta Taloha araka ny kanônan' ny Baiboly hebreo (Tanakh) sy ny Testamenta Vaovao ary ny boky deoterôkanônika (izay ataon' ny Prôtestanta hoe "boky apôkrifa"). Ireo "boky apôkrifa" ireo anefa tsy nafangaron' i Lotera tamin' ny boky ao amin' ny Testamenta Taloha eken' ny Prôtestanta akehitriny ho kanônika (izay ataon' ny Katôlika sy Ôrtôdôksa hoe boky prôtôkanônika) fa natokany ho fizaràna hafa. Tsy hita tao amin' ny tabilaom-bontoatin' ny Testamenta Taloha ao amin' ny Baibolin' i Lotera tamin' ny taona 1532 ireo boky apôkrifa ireo. Tamin' ny taona 1534 kosa izy ireo vao nomena mazava ny anarana hoe "Apôkrifa" ka izao no filazany azy: "Ireo boky ireo dia tsy mitovy fahefana amin' ny Soratra Masina, nefa mahasoa sy tsara vakîna". Nivoaka tamin' ny taona 1522 ny dikan-tenin' ny Testamenta Vaovao fa ny an' ny Testamenta Taloha kosa tamin' ny taona 1534. Ny Baibolin' i Lotera bno heverina fa sanganasa fototra amin' ny fiteny alemàna ankehitriny.
Fiheveran' i Lotera ny boky sasany ao amin' ny Baiboly hanova
Boky kanônika tsy azoazon' i Lotera hanova
Tamin' ny voalohany dia tsy dia niraharaha ny Bokin' i Estera, ny Epistily ho an' ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakôba, ny Epistilin' i Joda, ary ny Bokin' ny Apôkalipsy i Lotera. Nolazainy hoe "epistilim-bozaka" ny Epistilin' i Jakoba; hitany fa ireo boky ireo dia tsy dia miresaka firy ny amin' i Kristy sy ny asa fanavotana nataony. Mafy koa ny fitenenany momba ny Bokin' ny Apôkalipsy, raha niteny izy fa tsy tsapany velively ny maha vokatry ny Fanahy Masina an' io boky io.
Nampiahiahy azy ny maha voasoratry ny Apôstôly ny Epistily ho an' ny Hebreo, ny Epistilin' i Jakoba, ny Epistilin' i Joda, ary ny Apôkalipsy, ka nilazany fa ny maha kanônika azy ireo dia tsy neken' ny olon-drehetra tao amin' ny Fiangonana voalohany (ireo no atao hoe antilegômena). Na dia izany aza dia tsy nesorin' i Lotera avy tao amin' ny fanontany ny Soratra Masina ireo boky ireo. Niova ny fomba fijeriny momba ny sasany amin' ireo boky ireo taona vitsy taty aoriana.
Ny boky apôkrifa hanova
Napetrak' i Lotera teo anelanelan' ny Testamenta Taloha sy ny Testamenta Vaovao ireo boky ataony hoe "apôkrifa". Ireo boky ireo dia hita ao amin' ny Septoajinta grika nefa tsy hita ao amin' ny lahatsoratra masôretika hebreo. Nankininy tamin' i Phillip Melanchton sy i Justus Jonas ny fandikana ireo boky ireo. Tsy hita ao amin' ny lisitry ny boky tao amin' ny dikan-tenin' ny Testamenta Taloha tamin' ny taona 1523 ireo boky ireo, ka nomena ny anarana hoe "apôkrifa". Tao amin' ny fanontana tamin' ny taona 1534 dia nilaza i Lotera fa ambany lanja noho ny Soratra Masina ireo boky ireo, nefa ilaina sady tsara vakina ihany.
Fandikan-teny ny Baiboly nataon' i Lotera hanova
Ny fandikan-teny ny Baiboly amin' ny fiteny alemàna, fiteny ifaneraseran' ny olona andavanandro, izay nataon' i Lotera, dia nampifanatona ny vahoaka amin' ny Soratra Masina sady nisy fiantraikany ara-kolontsaina lehibe, noho ny nahafahana nampiely fenitra momba ny fiteny alemàna soratana sy tamin' ny fanomezany fitsipika fototra ankapobeny teo amin' ny fomba fandikan-teny. Nisy akony lehibe izany fandikan-teny izany tamin' ny fandikan-teny ny Baiboly ho amin' ny fiteny anglisy atao hoe King James Version ("Dikan-tenin' i Jakoba Mpanjaka ").
Dikan-tenin' ny Baboly talohan' ny an' i Lotera hanova
Efa nisy dikan-tenin' ny Baiboly miisa efatra ambin' ny folo tamin' ny fiteny alemàna ambony (alemàna: Hochdeutsche) sy telo tamin' ny fiteny alemàna ambany (Plattdeutsch) talohan' ny an' i Lotera, nefa fandikan-teny ampahany fotsiny ny ankamaroany sady natao avy amin' ny Baiboly katôlika amin' ny teny latina (ny Volgata). Ny dikan-tenin' ny Baiboly manontolo dia nivoaka tamin' ny taona 1466. Sarotra azo anefa ny hevitra ao anatiny noho izy ireo ahitana voanteny latina maro tsy nahitana voanteny mitovy hevitra aminy amin' ny fiteny alemàna.
I Lotera sy ny namany, indrindra fa i Philipp Melanchthon (frantsay: Philippe Mélanchthon), dia niala tamin' ireo dikan-teny taloha ireo fa niainga tamin' ny rijan-teny fototra hebreo sy grika, ary nikatsaka fandikan-teny tsara, izay mora azon' ny akamaroan' ny mpamaky, na tany Alemaina Atsimo izany na tany Alemaina Avaratra, ka fikarohana maharitra no nataony tamin' izany mba hahazoana dikan-teny isaky ny voanteny. I Huldrych Zwingli dia nanao fandikan-teny koa izay niorina tamin' ny fandikan-teny voalohany nataon' i Lotera.
Fandikana ny Testamenta Vaovao hanova
Rehefa voaongana tsy ho isan' ny Katôlika i Lotera tamin' ny fivoriana tao Worms tamin' ny 26 Mey 1521 dia nialokaloka tany Wartburg, ao akaikin' i Eisenach (any Thuringe) teo ambany fiarovan' i Friedrich III. Nonina tao izy hatramin' izay ka hatramin' ny 6 Marsa 1522, tao no nanombohany nandika teny ny Baiboly.
Tamin' ny fiafaran' ny taona 1521 dia vitany tao anatin' ny iraika ambin' ny folo andro ny fandikana amin' ny teny alemàna ny Testamenta Vaovao (TV). Rinjanteny nataon' i Erasmus tamin' ny teny grika (edisiona faharoa tamin' ny taona 1519) sy ny Volgata no niaingany. Niara-niasa tamin' ny namany sasany izy mba hahitana ny voanteny alemàna mifanaraka tsara amin' ny lahatsoratra grika, ka nandalina ny fomba fitenin' ny vahoaka sy ny voambolana fampiasa andavanandro mba ho mora azo ny dikan-teny. Nanomboka nandika ny Testamenta Taloha (TT) izy taorian' izany nefa tsy nahavita azy hatramin' ny farany.
Ity dikan-tenin' ny Testamenta Vaovao ity, sy ireo dikan-tenin' ny Testamenta Taloha ampahany, dia natonta printy sady navoaka tamin' ny volana Septambra 1522 (TV) sy tamin' ny fiandohan' ny taona 1525 (TT). Tamin' ny taona 1525 dia efa niisa 22 ny fanitsiana ny dikan-teny. Tamin' izany fotoana izany dia Alemàna iray mahavaky teny amin' ny telo no nanana ny Baibolin' i Lotera.
Fadikana ny Testamenta Taloha hanova
Kely kokoa ny fahalalan' i Lotera ny teny hebreo raha mitaha amin' ny fahalalany ny teny grika, noho izany dia asa nifarimbonany tamin' i Philipp Melanchton sy ny manampahaizana maro hafa toa an' i Johannes Bugenhagen, i Justus Jonas, i Caspar Cruciger, i Matthäus Aurogallus ary i Georg Rörer, ny fandikana ny Testamenta Taloha. Araka ny filazan' ny pastora Johannes Mathesius, raha nitoriteny tamin' ny taona 1564, dia i Melanchton no nanomana ny Septoajinta, i Cruciger no nanomana ny Baibolin' ny raby Jacob Ben Haïm, i Bugenhagen no nanomana ny Volgata, fa i Lotera kosa nanolotra lahatsoratra iray ka namela ireo namany hamoaka ny heviny tsirairay.
Taona maro no lany tamin' ny fandikana ny Testamenta Taloha: tamin' ny volana Ôktôbra 1524 vao vita ny Pentateoka sy ireo boky ara-tantara ary ireo boky pôetika, tamin' ny Marsa 1526 ny Bokin' i Jônà (na Jônasa), tamin' ny Jona 1526 ny Bokin' i Habakoka, tamin' ny Janoary 1528 ny Bokin' i Zakaria ary tamin' ny Ôktôbra 1528 ny Bokin' i Isaia (na Izaia). Tamin' ny taona 1529 no nahavitana ny famerenana ny Testamenta Vaovao manontolo ary tamin' ny taona 1530 ny fanaovana edisiona vaovao azy. Taorian' izany ny fanaovana heviteny sy ny fandikan-teny ireo boky deoterôkanônika.
Fahavitan' ny dikan-tenin' ny Baiboly manontolo hanova
I Zwingli izay nonina tao Zurich dia nanao fandikàn-teny izay nifototra tamin' ireo dikan-teny voalohan' i Lotera. Nivoaka tamin' ny taona 1531 ny Baibolin' i Zurich, izany hoe telo taona talohan' ny fahavitan' ny fandikan' i Lotera ny Baiboly manontolo.
Tamin' ny volana Ôktôbra 1534 dia namoaka ny Baiboly feno i Lotera, ka tafiditra tanatin' izany ny boky apôkrifa (amin' ny hevitra prôtestantan' ny teny hoe "apôkrifa"), ka ny trano printin' i Hans Lufft tany Wittenberg no nanaovana izany. Nisy takelaka miisa 900 izany izay nakambana ho hasim-boky misaraka miisa enina. Ireo hasim-boky enina ireo dia mirakitra: ny Pentateoka, ny boky ara-tantara sy pôetika, ny bokim-paminaniana, ny boky apôkrifa, ary farany ny Testamenta Vaovao. Araka ny fomba tamin' izany fotoana izany dia nisy sary miisa 117, izay vita tamin' ny hazo voasokitra, ny Baibolin' i Lotera. Nanohy nanatsara ny fandikan-teniny i Lotera mandra-pahatapitry ny androm-piainany.