Virosy
Ny virosy na viriosy dia zavatra kitika izay, izay fitambarana asidra nokleika voahodidina fonony mafy vita amin' ny prôteinina, mivoatra sy mitombo isa ao anatin' ny sela velona ao amin' ny zavamananaina, izay matetika miteraka aretina ho an' ilay zavamananaina tsentsefiny. Mahavoa ny zavamananaina rehetra ny viriosy, manomboka amin' ny biby sy zavamaniry ka hatramin' ny zavamananaina bitika, anisan' izany ny bakteria sy archaea. Saika hita eny amin' ny tontolo iainana rehetra eto an-tany ny viriosy ary izy ireo no zavatra biôlôjika betsaka indrindra. Hatramin' ny lahatsoratr' i Dmitri Ivanovsky tamin' ny taona 1892 izay milazalaza otrikaretina tsy bakteria mahazo ny zavamaniry paraky sy ny fahitan' i Martinus Beijerinck ny viriosin' ny môzaikan' ny paraky tamin' ny taona 1898, dia maherin' ny 11 000 amin' ny karazana virosy an-tapitrisany no nofariparitana amin' ny antsipiriany. Ny fandalinana ny virosy dia fantatra amin' ny anarana hoe virôlôjia, izay fiazaràna ao amin' ny mikrôbiôlôjia.
Matetika ny sela mpampiantrano no voatery mamokatra dika mitovy an' arivony amin' ilay viriosy voalohany, rehefa voan' ny aretina. Rehefa tsy ao anatin' ny sela misy aretina na eo amin' ny dingan' ny fidirana ao amin' ny sela, dia misy ny viriosy amin' ny endrika viriosy tsy miankina, atao hoe viriôna, izay ahitana (i) akoram-pototarazo, izany hoe molekiola lavan' ny ADN na ARN izay mandika ny firafitry ny prôteinina hoentin' ily viriosy miasa; (ii) akanjo prôteinina, atao hoe kapsida, izay manodidina sy miaro ny akoram-pototarazo; ary amin' ny toe-javatra sasany (iii) fonony ivelany misy lipida. Ny endrik' ireo potika virosy ireo dia manomboka amin' ny endrika miolika sy vainga roapolo tava tsotra ka hatramin' ny endrika be pitsiny kokoa. Manana viriôna kely loatra ka tsy hita amin' ny mikrôskôpy ôptika ny ankamaroan' ny karazana viriosy, ary ampahazaton' ny haben' ny ankamaroan' ny bakteria ny haben' izany.
Mbola tsy mazava ny niandohan' ny viriosy teo amin' ny tantaran' ny evôlisiôna momba ny fiainana. Mety nipoitra avy amin' ny plasmida, izay ampahana ADN afaka mivezivezy eo anelanelan' ny sela ny viriosy sasany. Mety nipoitra avy amin' ny bakteria ny viriosy hafa. Ao amin' ny evôlisiôna, ny viriosy dia fitaovana lehibe amin' ny famindrana fototarazo marindrano, izay mampitombo ny fahasamihafana ara-pototarazo amin' ny fomba mitovy amin' ny fihamaroana ara-pananahana. Ny viriosy dia heverin' ny biôlôjista sasany ho endrik' aina, satria mitondra akoram-pototarazo, mihamaro, ary mivoatra amin' ny alalan' ny fifantenana voajanahary, na dia tsy manana toetra manan-danja, toy ny firafi-tsela, izay heverina ho fepetra ilaina amin' ny famaritana ny fiainana amin' ny ankapobeny. Noho izy ireo manana ny toetra sasany fa tsy izy rehetra dia nofaritana ho "zavamananaina eo an-tsisin-tanin' ny fiainana" ny viriosy.
Miparitaka amin' ny fomba maro ny viriosy. Ny lalam-pifindrana iray dia amin' ny alalan' ny zavamananaina mpitondra aretina, ny viriosy dia matetika mifindra avy amin' ny zavamaniry iray mankany amin' ny zavamaniry iray hafa amin' ny alalan' ny bibikely mpihinana ranon-javamaniry, toy ny Aphidoidea; ary azon' ny bibikely mpitsentsitra rà afindra ny viriosy amin' ny biby. Miparitaka eny amin' ny rivotra ny viriosy maro amin' ny alalan' ny kohaka sy ny evina, anisan' izany ny viriosin' ny gripa, ny SARS-CoV-2, ny nendram-boalavo, ny nendra, ary ny kitrotro. Ny nôrôvirosy sy ny rôtavirosy, izay matetika mahatonga ny gastrôenteritam-biriosy, dia mifindra amin' ny alalan' ny fifampikasohan' ny diky sy ny vava, amin' ny alalan' ny fifandraisan' ny tanana sy ny vava na amin' ny alalan' ny sakafo na ny rano. Latsaky ny 100 potikely ny fatran' ny nôrôvirosy ilaina amin' ny famokarana aretina ao amin' ny olombelona. Ny VIH dia iray amin' ny viriosy maro mifindra amin' ny alalan' ny firaisana ara-nofo sy amin' ny fidiran' ny ra misy aretina.
Miteraka hetsi-piarovana izay matetika mamongotra ny virosy ny fifindran' ny aretina vokatry ny virosy amin' ny biby. Azo atao amin' ny alalan' ny vaksiny ihany koa ny hetsi-piarovana, izay manome hery fiarovana artifisialy hiadiana amin' ny aretina vokatry ny virosy manokana. Ny viriosy sasany, anisan' izany ireo izay mahatonga ny VIH/SIDA, ny aretina avy amin' ny HPV, ary ny hepatita avy amin' ny virosy, dia afa-miala amin' ireo hetsi-piarovana ireo ary miteraka aretina mitaiza. Karazana fanafody maromaro iadiana amin' ny virosy no eva voavolavola.