Archaea
Ny Archaea, izay nantsoina taloha hoe Archaebacteria na Archaeobacteria, dia mikrô-ôrganisma prôkariôta tokan-tsela izany hoe zavamananaina voaforona sela tokana izay tsy ahitana vihy na ôrganita, tsy toy ny bakteria. Matetika mitovitovy amin' ny bakteria ny Archaea ka efa ela no noheverina ho bakteria ekstremôfily manokana, mandra-pahombiazan' ny fikarohana filôjenetka momba ny Prokaryota, nanomboka tamin' ny taona 1965, tao amin' ny asan' i Carl Woese sy i George E. Fox, tamin' ny famoahana tamin' ny taona 1977 ny kisary hazo filôjenetika mifototra amin' ny filaharan' ny fototarazon' ny ARN ribôsomikan' ny zavamananaina nodinihina, kisary hazo izay nahitana ny prôkariôta mizara ho sehatra roa miavaka, dia ny Bacteria sy ny Archaea. Fantatra izao fa avy amin' ny arkean' i Asgård ny kisary hazon' ny eokariôta. Noho izany dia mamorona klady miaraka amin' ny Eukaryota ny Archaea nefa mamorona vondrona parafiletika eo am-pototry ny ny Eukaryota.
Raha jerena ny fototarazony sy ny biôsimiany ary ny biôlôjia môlekiolariny, dia zavamananaina tsy mitovy amin' ny Bacteria sy ny Eukaryota ny Archaea. Ny anzima manao ny dika mitovy ny ADN sy ny fandikana ny ADN ho ARN ary ny fandikana ny ARN mpitondra hafatra ho prôteinina ao amin' ny Archaea dia mpihavana amin' ny an' ny Eukaryota fa tsy amin' ny an' ny Bacteria, toraka izany koa ny fisian' ny histônina ao amin' ny akoram-pototarazon' ny Archaea izay mampifanakaiky azy ireo amin' ny Eukaryota sady iavahany amin' ny Bacteria. Fanampin' izany, ny fototarazon' ny arkea dia manana intrônina ary ny RNA mpitondra hafatra ao aminy dia mandalo fanovana aorian' ny fandikana, izany koa no mitranga ao amin' ny Eukaryota fa tsy ao amin' ny Bacteria. Amin' ny lafiny iray hafa, ny Archaea sasany dia manana lalana metabôlika izay tsy misy na amin' ny bakteria na amin' ny eokariôta, toy ny metanôjenezy ao amin' ny arkea metanôzenina, fa ny Archaea amin' ny ankapobeny dia tsy manana asidra matavy sintazy, tsy toy ny bakteria sy ny eokariôta: tena voafetra ny fampiasany asidra matavy, ary ny fono plasmikany dia voaforon' ny eterlipida, tsy toy ny bakteria sy ny eokariôta. Ny toetra iray hafa manokan' ny arkea dia ny fisian' ny rindrin-tsela misy pseodôpeptidôglikanina, na pseodômioreinina ao amin' ny sasany amin' izy ireo.
Efa ela no hita ho zavamananaina tena ekstremôfily ny Archaea, indrindra ao amin' ny loharano hidrôtermaly an-dranomasimbe, ny loharano mafana vôlkanika na ny farihy masira, nefa izy ireo dia hita hatramin' izay eny amin' ny biôtôpy isan-karazany izay tsy voatery ho tafahoatra, toy ny tany, ny ranomasina, ny heniheny, ny zavamaniry an-tsinay sy am-bava ary na dia eo amin' ny foitran' ny olombelona aza. Tena betsaka ny Archaea any an-dranomasimbe, ary ireo izay anisan' ny planktôna dia iray amin' ny vondron-javamananaina betsaka indrindra eto an-tany. Manana anjara toerana lehibe amin' ny tsingerin' ny karbônina sy ny tsingerin' ny azôta koa ny Archaea. Tsy dia fantatra loatra ny ohatra momba ny Archaea miteraka aretina na katsentsitra, fa matetika izy ireo dia mifamatotra fiainana na mifamahana. Mandray anjara tsara amin' ny fandevonan-kanina ao amin' ny tsinain' ny olombelona sy ny biby mandinika ny Archaea metanôzenina.