Avesta
Ny Avesta (Avesta) dia bokim-pivavahan’ny zoroastrisma izay mamondrona ireo boky masin’ny mpino zoroastriana (dia ireo atao hoe Parsy), izay miaina anatin’ny vondrona maro madinidinika ao Iràna sy ao India ary ao Pakistàna. Ny Avesta dia voasoratra amin’ny fiteny iraniana tranainy. Tamin’ny fotoana samy hafa teo amin’ny tantaran’ny mazdeisma sy ny zoroastrisma no nanangonana azy ka maro ireo hevitra mety mifanipaka amin’ny zoroastrisma hita ao aminy.
Ny toerana nipoiran’ireo fivavahana ireo sy ireo lahatsoratra ireo dia tany Persia (na Persa) ary ny finoana ao aminy dia naorin’ilay olonkendry atao hoe Zaratostra na Zoroastra, izay mpampiaratra lehibe tany amin’ny tany Tany Atsinanana.
Votoatin'ny Avesta hanova
Ny Avesta dia mirakitra ny foto-pampianarana momba izany finoana izany sy ireo fomba amam-panao teo amin’ny tantaranan’i Persia. Ahitana fizaràna dimy izay atao hoa gata (gatha) ny ao anatiny. Ny gata dia tonon-kira fankalazana sy fideràna izay lazaina fa nosoratan’i Zaratostra, ka izy ireo no manan-danja indrindra ao amin’ny Avesta. Ireo lahatsoratra ireo dia mitambatra ka manome ny atao hoe Iasna (Yasna), izay tahirin-kevitra momba ny litorjian’ny zoroastrisma nefa latsa-danja kokoa. Mitovitovy amin’izany koa ny Visprata (Visprat) izay mirakitra ny fanomezam-boninahitra ireo mpitarika lehibe. Ny Vendidada (Vendidad) dia mamelatra ny fototry ny lalàna zoroastriana sy ny fedrà momba ny famoronana izao tontolo izao. Ny ny Korde-Avesta (Khordeh-Avesta) dia fanangonan-dahatsoratra sy tonon-kira fankalazana ary vavaka. Ny Iasta (Yasht) dia fatambaran-tonon-kira miisa iraika amby roapolo izay natokana hankalazana ny anjely sy ny olo-mahery.
Fizaràn'ny Avesta hanova
Mizara maromaro ny boky, dia
- ny Yasna (“Sorona”) izay mandidy ny mpino mba hadio; atao hoe gâthâ ireo andalan-kira noforoni’i Zaratostra;
- ny Visprad ("ny Fenitra rehetra") izay fitambaran-dalàna tokony hohajain’ny Zoroastriana amin’ny fiantsoana an’Andriamanitra;
- ny Korda Avesta ("Fiderana fohy") izay misy vavaka fiderana sy fangatahana fitahiana tokony ho tanterahin’ny olona tsirairay;
- ny Siroza ("Telopolo andro") izay vavaka misy fiantsoana intelompolo an’Andriamanitra mba hahazoana fiarovana amin’ny fahavalo;
- ny Yasht ("Hiram-pisoronana") izay iderana ireo andriamani-dehibe toa an’i Ahura Mazda sy ireo Amesha Spenta sy i Anahita sy ny Masoandro ary ny Volana;
- ny Videvdad ("Lanàna anamelohana ny ratsy") izay misy tantara isan-karazany;
- ary misy koa ny ampahan-dahatsoratra maro isan-karazany.
Tantaran'ny Avesta hanova
Taonjato enina tal. J.K. no niforonan’ny fivavahana zoroastriana (na mazdeisma) ka ny Avesta dia maneho izany fivavahana izany ho ny fivavahan’ny Akemenida, dinastian’ireo mpanjaka persiana, dia i Kirosy Lehibe sy i Dariosy I ary i Kserksesy I. Taorian’ny fahazoan’ny tafik’i Aleksandra Lehibe an’i Persia tamin’ny taonjato faha-4 tal. J.K. dia nihena ny mpanaraka ny zoroastrisma sady maro ireo boky masiny no very. Taorian’ny fotoana nampahazo aina indray an’io fivavahana io dia saika fongotra izany fivavahana izany tamin’ny taonjato faha-7 taor. J.K. noho ny nataon’ny Miozolmàna. Ny ankamaroan’ireo Zoroastriana dia noterena hanaiky ny fivavahana silamo sy ny Kor’any. Maro ireo izay nandositra sy nitady fialofana tany India ka tany no nitondran’izy ireo ny sisa tamin’ny soratra masin’ny fivavahany. Nisy mpino vitsy nitoetra ihany tany Persia na dia nisy aza ny fanenjehana, ka nanohy ny fanarahana ny zoroastrisma. Ireo vahoaka zoroastriana roa tonta ireo (dia ny any India sy ny any Persia/Iràna) no niandraikitra ny fitehirizana ny Avesta araka ny endrika ahafantarana io boky io ankehitriny.