Lalàn' i Mosesy

Ny Lalàn' i Mosesy na Lalàn' i Môizy, izay hafohezina indraindray amin' ny hoe Lalàna, dia fitambaran' ny fitsipika sy fampianaraha tokony harahina nomen' Andriamanitra ny vahoakan' i Israely tamin' ny alalan' i Mosesy na Môizy, izay voasoratra ao amin' ny Torah (na Pentateoka).

Ny Vatofisaka mirakitra ny Lalàna, ampahan-tsary ao amin' ny Menorahn' ny Knesset, nataon' i Benno Elkan, any Jérusalem.

Atao hoe תֹּורַת מֹשֶׁה / Torat Moshé, izany amin' ny teny hebreo fa Nόμος Μωυσῆ / Nómos Mōusē kosa amin' ny teny grika (ao amin' ny Septoajinta)

Nomen' i Iahveh ny Israelita ny Lalàn' i Mosesy na Lalàn' i Môizy, araka ny Bokin' ny Eksôdôsy na Eksaody (Eks. 19.5-6). Miantso ho amin' ny firahalahiana eo amin' ny samy Israelita (na samy Jiosy) izay mitandrina ny Lalàn' i Mosesy. Mametraka ny fototry ny kolontsaina jiosy taloha izay manome lanja ny samy Jiosy izany.

Teny ampiasaina

Ny "Lalàn' i Mosesy" na "Lalàn' i Môizy" (amin' ny teny hebreo: תֹּורַת מֹשֶׁה / Torat Moshe, na amin' ny teny grika tranainy ao amin' ny Septoajinta: Nόμος Μωυσῆ / Nómos Mōusē) diandian-teny ao amin' ny Baiboly voatonona voalohany ao amin' ny Bokin' i Jôsoa (Jôs 8:31-32), izay nanoratan’ i Jôsoa ny teny hebreon' ny Torat Moshe teo amin' ny alitara vato iray teo amin' ny Tendrombohitra Ebala na Hebala:

"31 araka ny didy nomen' i Moizy mpanompon' ny Tompo ny zanak' Israely, araka izay voasoratra ao amin' ny bokin' ny lalàn' i Moizy, dia otely vato tsy voavoatra, izay tsy voavely vy. Ary nanolotra sorona dorana teo amboniny ho an' ny Tompo izy ireo sy nanao sorom-pihavanana koa. 32 Nosoratan' i Josoe tamin' ny vato teo koa, ny dikan' ny lalàna efa nosoratan' i Moizy teo anatrehan' ny zanak' Israely. 33 Nitsangana teo an-daniny roa amin' ny fiaran' ny faneken' ny Tompo, Israely rehetra, ny loholony, ny manamboninahiny, ny mpitsarany, na ny vahiny na ny zanak' Israely, ny antsasany teo anilan' ny tendrombohitra Hebala, araka ny didy nomen' i Moizy mpanompon' ny Tompo fahiny, mba hitso-drano ny vahoakan' Israely. 34 Rahefa izany novakin' i Josoe ny tenin' ny lalàna rehetra dia ny tso-drano sy ny fanozonana araka izay rehetra voasoratra ao amin' ny bokin' ny lalàna." (Jôsoe 8:30-31, Ny Baiboly Masina)

Miseho indimy ambin' ny folo ao amin' ny Baiboly hebreo io teny io, impito ao amin' ny Testamenta Vaovao, imbetsaka mandritra ny vanim-potoan' ny Tempoly Faharoa, ary avy eo amin' ny literatiora tanelanelan' ny testamenta roa sy an' ny raby ary an' ny Rain' ny Fiangonana (na patristika).

Ao amin' ny Baiboly hebreo

Mosesy, mpialoha lalana ny Lalàna

Araka ny voalazan' ny Torah dia i Mosesy na Môizy, mpaminany nofidin' Andriamanitra, no nitarika ny vahoakan' i Israely nivoaka avy tany Ejipta. Fotoana fohy taorian' izay dia nandray ny fampianarany teo amin' ny Tendrombohitra Sinay izy ary nampita izany tamin' ny alalan' ny bokiny dimy sy ny fampianarana rehetra naterak' izany.

Mitatitra ny Deoterônômia: rehefa vitan' i Mosesy ny fanoratana ny tenin' ity lalàna ity tamin' ny boky, dia nandidy ny Levita izay nitondra ny fiaran' ny faneken' i Iahveh izy nanao hoe:

"24 Ary rehefa voasoratr' i Mosesy teo amin' ny boky avokoa ny tenin' ity lalàna ity, 25 dia nandidy ny Levita, izay mpitondra ny fiaran' ny faneken' i Jehovah, izy ka nanao hoe: 26 Raiso ity bokin' ny lalàna ity, ka apetraho eo anilan' ny fiaran' ny faneken' i Jehovah Andriamanitrareo mba ho vavolombelona aminao." (Deo 31:24-26, Ny Baiboly).

Misy andinin-teny mitovitovy amin' izany miresaka ny lalàna, ohatra, ao amin' ny Eksôdôsy:

"Ka hoy Iaveh tamin' i Moizy: Soraty izany ho fahatsiarovana amin' ny boky; ary ambarao amin' i Josoa fa hofoanako eo ambanin' ny lanitra ny fahatsiarovana an' i Amaleka." (Eksaody 17:14, Ny Baiboly Masina)
"Nosoratan' i Moizy avokoa ny tenin' ny Tompo. Dia nifoha maraina koa izy, nanorina otely teo am-pototry ny tendrombohitra sy nanangana tsangam-bato roa ambin' ny folo ho an' ny fokon' Israely roa ambin' ny folo." (Eks. 24:4, Ny Baiboly Masina)
"Dia hoy Iaveh tamin' i Moizy: Soratinao ireo teny ireo, fa araka ireo teny ireo no anaovako fanekena aminao sy amin' Israely." (Eks. 34:27, Ny Baiboly Masina).

Toy izany koa ny ao amin' ny Levitikosy

"Ireo no didy amam-pitsipika ary lalàna nataon' ny Tompo ho fifaneken' ny tenany sy ny zanak' Israely tao an-tendrombohitra Sinaia, tamin' ny alalan' i Moizy." (Lev. 26:46, Ny Baiboly Masina)

Tsiahy momba ny Lalàna, taty aoriana

Ny Bokin' ny Mpanjaka sy ny Bokin' ny Tantara dia mitantara ny fomba nahitana ny "lalàn' i Mosesy" tao amin' ny tempoly nandritra ny fitondran' ny mpanjka Jôsia (taona 641–609 tal. J.K.). Izany boky izany dia noheverina voalohany indrindra ho ny dika voalohan' ny Deoterônômia:

"10 Ary Safana mpanoratra nilaza koa tamin' ny mpanjaka hoe: Misy boky nomen' i Hilkia mpisorona ahy. Dia novakin' i Safana teo anatrehan' ny mpanjaka ny boky. 11 Ary rehefa ren' ny mpanjaka ny teny tao amin' ilay bokin' ny lalàna, dia nandriatra ny fitafiany izy. 13 " (2Mpanjaka 22:10-13, Ny Baiboly)

"14 Ary raha namoaka ny vola izay nampidirina tao an-tranon' i Jehovah izy, Hilkia mpisorona dia nahita ny bokin' ny lalàn' i Jehovah, ilay nampilazaina an' i Mosesy. 15 Ary niteny Hilkia ka nanao tamin' i Safana mpanoratra hoe: Ny bokin' ny lalàna dia hitako tao an-tranon' i Jehovah. Dia natolotr' i Hilkia an' i Safana ny boky." (2Tantara 34:14-15, Ny Baiboly)

Lisitry ny lalàna ao amin' ilay Lalàna

Ny Lalàna dia resahina ao amin' ny Genesisy (momba ny famorana), ao amin' ny Eksôdôsy, ao amin' ny Levitikosy, ary ao amin' ny Nomery, avy eo naverina naverina ary nampiana ao amin’ ny Deoterônômia. Ireo boky efatra farany ireo indrindra no voasokajy ho bokin' ny "Lalàna"; misy didy miisa 613 izy ireo. Ny Lalàn' i Mosesy dia fitambaran' ireto lalàna manaraka ireto:

Didy Folo;
lalàna ara-pitondran-tena (famonoana olona, halatra, fanaovana ny marina, fanitsakitsaham-bady, sns.);
lalàna momba ny fiarahamonina (fananana, lova, fanambadiana ary fisaraham-panambadiana);
famorana;
fanajana ny Sabata;
lalàna momba ny sakafo;
lalàn' ny fahadiovana (fadim-bolana, famotsorana ny tsirinaina, aretin' ny hoditra sy taikombindoha, sns.);
andro firavoravoana (Andron' ny Fanavotana, Paska, Fetin' ny Tabernakely, Fetin' ny Herinandro, sns.);
sorona amam-panatitra (fanatitra noho ny ota, fanatitra dorana, fanatitra lehibe, fanatitra amin' ny Paska, fanatitra isan' andro, fanatitry ny amboara, fanati-pihavanana, fanatitra aidina, fanati-pisaorana, ampahafolon-karena alaina amin' ny koba, fanatitra ditin-kazo manitra, ombivavy mena, famelan-keloka, fanatitra voaloham-bokatra, sns.);
toromarika ho an' ny mpisorona sy ny sorona;
torolalana momba ny fahafolon-karena;
toromarika momba ny Tabernakely, ary nampiharina tamin' ny Tempoly tao Jerosalema tatỳ aoriana, anisan’ izany ny ao amin’ ny Masina Indrindra izay nisy ny Fiaran' ny Fanekena (izay nisy ny vato fisaky ny lalàna, ny tehin’ i Aarôna, ny mana);
torolàlana momba ny fananganana alitara isan-karazany;
toromarika momba ny hoavy izay hitakian' i Israely mpanjaka.