Kalandrie litorjika katôlika rômanina

Ny kalandrie litorjika katôlika rômanina na taom-piangonana katôlika rômanina na tetiandro litorjika katôlika rômanina dia tetiandro na kalandrie manondro ny daty raikitra na miovaova ankalazana ny fetim-piangonana na ahatsiarovana ny zava-dehibe niseho teo amin' ny tantaran' ny fiangonana katôlika rômanina ary ny daty ahatsiarovana ny olomasina isan-karazany ao aminy. Amin’ ny ankapobeny, ny fizaràn-taona litorjika ao amin’ ny fiangona katôlika, izay môdelin' ny tetindro litorjikan' ny fiangonana kristiana tandrefana, dia ny Fiaviana, ny Noely, ny vanimpotoana tsotra (ireo fotoana aorian’ ny Epifania), ny Karemy, ny vanimpotoan’ ny Paka ary ny vanimpotoana tsotra (fotoana aorian’ ny Pentekôty).

Ny Fiaviana na Fahatongavana

Labozian' ny Fiaviana

Fizaràn-taona voalohany ao amin’ ny taona litorjika ny Fiaviana na Fahatongavana (latina: Adventus "fiaviana" na "fahatongavana"). Manomboka amin’ ny Alahady fahefatra alohan’ ny Noely izy, dia ny Alahady tandrify ny 30 Novambra na manakaiky azy, ary mifarana iray andro alohan’ ny Noely. Araka ny fanao tranainy dia tandremana amin’ ny alalan' ny fifadian-kanina izany, ary mampifantoka amin’ ny fiomanana amin’ ny fiavian’ i Kristy, tsy ny fiaviany tamin’ ny fahazazany izay ankalazaina amin' ny Noely ihany, fa koa ny fiaviany amin’ ny andro farany (eskatôlôjika), izay mahatonga ny Fiaviana ho "fotoan’ ny fiandrasana am-pinoana sy an-kafaliana". Io fizaràn-taona io dia matetika marihina amin' ny alalan' ny Satroboninahitry ny Fiaviana, girlandy vita amin’ ny hazo kônifera misy labozia efatra.

Ny Noely

Hazon' ny Noely

Manaraka ny Fiaviana ny fizaràn-taon’ ny Noely. Manomboka amin’ ny harivan’ ny 24 Desambra miaraka amin’ ny Sasakalin’ ny Noely (fiaretan-torin’ ny Noely) ary mitohy hatramin’ ny fetin’ ny Epifania ny andro roa ambin’ ny folon’ ny Noely tany aloha. Ny fari-potoan’ ny Noely dia mitohy hatramin’ ny fetin’ ny batemin’ i Jesoa Zazakely, izay ankalazaina amin’ ny endrika ahalalana azy amin’ izao fotoana izao, amin’ ny Alahady aorian’ ny 6 Janoary na ny Alatsinainy manaraka raha an’ ny Epifania io Alahady io.

Talohan’ ny taona 1970 dia nankalazaina amin’ ny 13 Janoary io fety io, afa-tsy hoe io 13 Janoary io Alahadin’ ny Ankohonana Masina izay ankalazaina asolo azy. Hatramin’ ny nanafoanana ny Valo andron’ ny Epifania (Ôktavan’ ny Epifania) tao amin’ ny fanavaozana natao tamin’ ny 1960 dia andron’ ny Valo andron’ ny Epifania ny 13 Janoary, izay manondro ny daty famaranana ilay fizaràn-taona.

Araka ny fomba tranainy dia ny 2 Febroary no fifaranan’ ny Noely, na fetin’ ny Fanehoana ny Tompo (tany amin’ ny Tempolin' i Jerosalema), izay antsoina hoe koa fetin’ ny Fahazavana. Io fety io dia itantarana ny 40 andro fialan-tsasatr’ i Maria talohan’ ny hidiovany sy hitondrany ny zanany haseho any amin’ ny tempolin’ i Jerosalema. Tamin’ ny Andro Antenatenanydia nanamarika ny andro anesorana ny haingoan’ ny Noely ny andro alohan’ ny Fahazavana (1 Febroary), isan’ izany ny hazon’ ny Noely sy ny fampisehonana ny tantaran’ ny Fahaterahan’ ny Mpamonjy. Nihamaty ny fomba fanao izay manapitra ny Noely amin’ ny fetin’ ny Fahazavana, afa-tsy ao amin’ ny faritra miteny espaniôla eto amin’ izao tontolo izao izay mbola manome lanja ny Fetin’ ny Fahazavana (espaniôla: Fiesta de la Candelaria) sady fiafarana tsy ôfisialin’ ny fizaràn-taon’ ny Noely.

Fotoana tsotra

Fankalazana lamesa amin' ny fotoana tsotra

Ny Fotoana tsotra dia ireo herinandro tsotra izay tsy isan’ ny fizaràn-taona manokana. Amin’ ny teny latina dia atao hoe per annum ("mamakivaky ny taona") ireo fizaran-taona ireo.

Taorian’ ny Kônsily Vatikana II dia ahitana Alahady miisa 33 na 34 sady voazara ho toko roa ny Fotoana tsotra. Ny ampahany voalohany dia mivelatra manomboka amin’ ny andro manaraka ny fetin’ ny batemin’ i Kristy ka mifarana amin’ ny andro mialoha ny Alarobian' ny Lavenona (fiantombohan’ ny Karemy). Misy Alahady telo hatramin’ ny valo izy io arakaraka ny fanombohana na ny fifaranan’ ny Paka.

Ny famakiana ny sorona masina (lamesa) dia miompana amin’ ny asa fanompoana nataon’ i Kristy teto an-tany, fa tsy amin’ ny zava-nitranga manokana loatra. Tohizana aorian’ ny andron’ ny Paka ny fanisana ny Alahady; misy Alahady roa anefa izay soloana ny Alahadin’ ny Pantekôty sy ny Alahadin’ ny Trinite, ary havelany andro iray arakaraka ny mampisy 52 na 53 herinandro ny taona.

Talohan’ ny taona 1970 dia misy Alahady iray hatramin’ ny enina ny fotoana aorian’ ny Epifania. Sahala amin’ ny endriky ny fombam-pivavahana ankehitriny dia mikasika indrindra ny toriteny sy ny asa nataon' i Kristy ilay fizaràn-taona, maro ny fanoharana vakina avy ao amin' ny Evanjely. Manomboka amin’ ny 14 Janoary ary mifarana amin’ ny Asabotsy mialoha ny Alahadin’ ny Fitopolo andro (latina: Septuagesima "fahafitopolo") ny fizaràn-taona. Ireo Alahady tsy isaina aorian’ ny Epifania dia afindra ao amin’ ny fotoana aorian’ ny Pantekôty ary ankalazaina eo anelanelan’ ny Alahady faha-23 sy ny Alahady farany aorian’ ny Pantekôty araka ny filaharana tondroina ao amin’ ny Codex Rubricarum N°18, izay tsy misy andro avela amin’ ny taona. Talohan’ ny fanavaozana natao tamin’ ny taona 1960 dia tokony ho nankalazaina amin’ ny Asabotsy mialoha ny Alahadin’ ny Fitopolo andro ny Alahady avela, na, raha misy ny Alahady faha-23 aorian’ ny Pantekôty, amin' ny Asabotsy mialoha ny Alahady farany aorian’ ny Pantekôty.

Fitopolo Andro / Fotoana mialoha ny Karemy

Ny Fitopolo Andro (latina: Septuagesima "fahafitopolo") dia fari-potoana maharitra roa herinandro sy sasany alohan’ ny Karemy. Hita ao amin’ ny fombam-pivavahana talohan’ ny taona 1970 io fizaràn-taona alohan’ ny Keremy io. Izany dia fotoana tetezamita ao amin’ ny ampahany voalohany manomboka amin’ ny fizaràn-taona per annum ("misava taona") hatramin’ ny fizaràn-taon’ ny Karemy sady fiomanana amin’ ny fifadian-kanina sy amin’ ny fieken-keloka sy fibebahana izay manomboka amin’ ny Alarobian’ ny Lavenona. Na dia mitovy ny fanatanterahana ny ankamaroan’ ny Opus Dei (na Officium Divinum) mandritra ny fizaràn-taona per annum, dia misy fomba fanao sasany momba ny Karemy izay arahina, isan’ izany ny fanafoanana ny Aleloia, ary ny fanoloana ny Aleloian’ ny sorona masina (lamesa) amin’ ny Tractus sy ny Gloria dia tsy atao intsony.

Tamin' ny fanavaozana ny fombam-pivavahana natao tamin’ ny taona 1969 dia nofoanana io fizaràn-taona io ary natambatra amin’ ny Fotoana tsotra ireo herinandro ireo.

Ny Karemy sy ny Fiaretana

Sakafo marainan' ny Karemy, Guillaume Fouace, 1872, Musée Thomas-Henry, Cherbourg-Octeville.

Ny Karemy dia fari-potoana fieken-keloka sy fibebahana lehibe anomanana ny Paka. Manomboka amin’ ny Alarobian' ny Lavenona izy ary, raha ampidirina ireo andro fieken-keloka sy fibebahana amin’ ny Zoma Masina sy ny Asabotsy masina, dia maharitra 40 andro, satria tsy isaina ny Alahady enin’ ilay fizaràn-taona.

Ny Gloria in Excelsis Deo ("Voninahitra any amin’ ny Avo Indrindra") sy ny Te Deum ("Midera Anao izahay") dia tsy ampiasaina ao amin’ ny lamesa sy ny litorjian’ ny ora, afa-tsy amin’ ny andro manetriketrika sy amin' ny fety, ary ny famakiana ny Aleloia sy ny andalana mialoha izany amin’ ny ankapobeny dia soloana fiderana hafa.

Sahala amin’ ny Fiaviana, amin’ ny endriky ny fombam-pivavahana talohan’ ny taona 1970, ny diakra sy ny sodiakra dia tsy mitondra ny akanjo dalmatika mahazatra sy ny akanjobeny (izay tokony famantarana ny hafaliana) ao amin’ ny lamesan’ ny fizaràn-taona mandritra ny Karemy; raha tokony ho izany dia mitondra akanjobe misy foriporitra izy ireo, araka ny fanao taloha.

Talohan’ ny taona 1970, ny herinandro roa mialoha ny Paka dia mamorona ny fizaràn-taon’ ny Fiaretana, izay zana-pizaràn-taona ao amin’ ny Karemy , manomboka amin’ ny Litorjia marain’ ny Alarobian’ ny Lavenona ary mifarana alohan’ ny lamesan’ ny Harivan’ ny Paka. Ao amin’ io endriny io dia atao hoe Alahadin’ ny Fiaretana ny ny Alahady voalohan’ ny fari-potoan’ ny Fiaretana, ary Alahadin' ny Sampan-kazo no anaran’ ny Alahady faharoan’ ny Fiaretana. Ao amin’ ireo lemesa Alahady sy "andro hafa" (nefa tsy amin’ ny fety ankalazaina amin’ ny voalohany amin’ ireo herinandro roa ireo), ny Gloria Patri dia tsy atao ao amin’ ny Antifônia Fidirana sy amin’ ny Lavabo, toy izany koa ny repons amin’ ny Officium Divinum.

Taorian’ ny taona 1969, ny hoe "Alahadin’ ny Fiaretana" sy "Alahadin’ ny Sampan-kazo" dia samy anaran' ny Alahady mialoha ny Paka avokoa, izay natao hoe "Alahadin’ ny Sampan-kazon’ ny Fijalian' ny Tompo". Ny Alahadin’ ny Fiaretana taloha dia nanjary Alahady fahadimin’ ny Karemy. Ny endriky ny fombam-pivavahana rômanina taloha dia ahitana famakiana ny fitantaràn’ ny Evanjelin' i Md Matio amin’ ny Alahady, ny an’ i Md Lioka amin’ ny Talata, nefa ny fombam-pivavahana rômanina taorian’ ny 1969 dia amakiana ny Fiaretana amin’ ny Alahadin’ ny Sampan-kazo (miaraka amin’ ny Evanjely Sinôptika izay alahatra ao anaty tsingerina telo taona) ary amin' ny Zoma Masina no amakiana ny Fiaretana araka an’ i Md Joany, sahala amin’ ny fanao taloha.

Ny fampiasana ny voalin’ ny lakroa sy ny sarin’ ny olomasina mitafy volomparasy, izay fanao talohan’ ny taona 1970, dia apetraka amin’ ny fanapahan-kevitry ny fivorian’ ny eveka isam-pirenena. Ny vakiteny dia mifandray amin’ ny zava-nitranga mahakasika ny Eokaristia, ny famadihan’ i Jodasy, ny Fiaretana ary ny fahafatesan’ i Kristy. Ny herinandro mialoha ny Paka dia atao hoe Herinandro masina (na Herinandro mangina).

Ny fety tafalatsaka amin’ io herinandro io dia tsy tanterahina, afa-tsy raha manana filaharana manetriketrika izany fety izany, ka afindra amin’ ny daty hafa. Ny fety manetriketrika voasoratra ao amin’ ny tetiandro ankapobeny azo ampidirina ao amin’ io herinandro io dia ny fetin’ i Md Josefa sy ny Filazana mialoha ny fitorontoronana an’ i Jesoa tamin’ i Masina MarMa ihany.

Telo andron' ny Paka

Ny Telo andron' ny Paka (latina: Triduum paschale) dia ny Zoma Masina sy ny Asabotsy Masina ary ny Alahadin’ ny Paka. Araka ny fomba litorjika dia tsy manomboka amin’ ny maraina fa ny harivan’ ny andro mialoha azy ny andro tsirairay.

Ny Triduum dia manomboka amin’ ny takariva alohan’ ny Zoma Masina amin’ ny alalan’ ny lamesan’ ny Sakafo farany, izay ankalazaina miaraka amin’ ny fitafiana fotsy sady ahitana matetika fombam-pivavahana (ritoaly) anasana tongotra amin’ ny fotoam-pivavahana. Fomba mahazatra amin’ io hariva io ny manao alim-bavaka manokana (isan-tokantrano na isam-bondrona) izay manomboka aorian’ ny fanompoam-pivavahana hariva sady mitohy hatramin’ ny misasaka alina. Izany alim-bavaka izany dia averina indray amin’ ny mazava atsinanana ary mitohy hatramin’ ny fanatanterahana ny litorjian’ ny Zoma Masina.

Mandritra ny Zoma Masina dia tsy ankalazaina lamesa. Ny fankalazana ny Fijalian' ny Tompo dia tanterahina amin’ ny tolakandro na amin’ ny hariva. Mizara telo izany: litorjian’ ny Teny izay misy famakiana ny Fiaretana araka an’ i Md Joany ka mifarana amin’ ny Vavaka manetriketrika ho an’ ny rehetra.

Atao tsotra miaraka amin’ ny hira na mozika malahelohelo ny fanompoam-pivavahana izay mifarana amin’ ny firavàn’ ny fiagonana am-pahanginana. Esorina ampahibemaso ny lamba manarona ny lakroa (lakroa tsy voatery ho ilay mipetaka eo amin’ ny ôtely na eo akaikin’ io). Alana sarona tsy misy fombafomba manokana ny lakroa hafa aorian’ ny fanompoam-pivavahana.

Ny Asabotsy Masina dia ahatsiarovana ny andro nialan’ i Jesoa sasatra tao am-pasana. Tsy misy lamesa amin’ io andro io; ny lamesa amin’ ny Alim-bavaky ny Paka, izay tokony hankalazaina amin’ ny misasakalina dia matetika ankalazaina amin’ ny hariva amin' ny lamesan’ ny Paka. Raha tsy misy ny fankalazana araka ny litorjia dia tsy misy ny loko litorjika.

Ny Alim-bavaky ny Paka dia atao amin’ ny alin’ ny Asabotsy Masina hatramin’ ny Alahadin’ ny Paka mba hankalazana ny Fitsanganan-ko velon’ i Jesoa. Ny loko litorjika dia fotsy, matetika ampiarahina amin’ ny lokom-bolamena. Amin’ ny fotoan’ ny Gloria in Excelsis Deo, ny orga sy ny lakolosy dia sambany ampiasaina amin’ ny litorjia hatramin’ ny roa andro, ary ny sarimasina, misaron-damba nandritra ny Fiaretana (na navadika), dia alana sarona.

Ny Paka

Fitsanganan' i Jesoa ho velona, sary nataon' i Luca Giordano

Fankalazana ny fitsanganan’ i Jesoa Kristy tamin’ ny maty ny Paka. Miovaova arakaraka ny taona sy arakaraka ny firafitry ny daty ao amin’ ny tetiandro manara-bolana ny datin’ ny Paska. Manomboka amin’ ny alim-bavaky ny Paka haramin’ ny Alahadin’ ny Pantekôty ny fari-potoan’ ny Paka. Tamin’ ny endrik’ io fombam-pivavahana io tamin’ ny taona 1970 dia nisy ny atao hoe Valo andron' ny Paka, ary ny fotoan’ ny Paka dia naharitra hatramin’ ny ora fahasivin' ny Asabotsy (latina: Nona "fahasivy") manaraka.

Ny Valo andron' ny Paka dia tsy ahafahana mankalaza fety na fahatsiarovana hafa; ny fety manetriketrika, sahala amin’ ny Andron' i Mb Maria, izay tafalatsaka ao anatiny dia ahemotra amin’ ny Alatsinainy manaraka. Raha milatsaka amin’ ny 25 Avrily ny Alahady na ny Alatsinainin’ ny Paka dia afindra amin’ ny Talata manaraka ny Litania Lehibe, izay fanao ao amin’ ny fombam-pivavahana rômanina talohan’ny taona 1970.

Araka ny didy tamin’ ny 5 Mey 2000, ny Alahady faharoan’ ny Paka (Alahady manaraka ny andron’ ny Paka) dia atao hoe koa "Fetin’ ny Famindrampon’ Andriamanitra", tao amin’ ny fombam-pivavahana rômanina.

Ny Alakamisin’ ny Andro niakarana, izay ankalazana ny fiverenan’ i Jesoa any an-danitra taorian’ ny fitsanganany tamin’ ny maty, dia ny andro fahefapolon’ ny Paka, nefa amin’ ny toerana izay tsy mitandrina izany ho "Andro masina tsy maintsy tandremana" dia afindra amin’ ny Alahady manaraka, araka ny fombam-pivavahana rômanina taorian’ ny taona 1960 izany.

Ny Pantekôty

Pantekôty, sary nataon' i Julius Schnorr von Carolsfeld, 1860

Ny Pantekôty dia andro fahadimampolo sady farany ao amin’ ny fari-potoan’ ny Paka. Ankalazana ny fidinan' ny Fanahy Masina tamin’ ny Apôstôly izy, ka manamarika ny fahaterahan' ny Fiangonana sy ny andron' ny Apôstôly. Ny loko litorjika ampiasaina dia ny fotsy, nefa ovana mena izany amin’ ny andron’ ny Pantekôty.

Fotoana aorian’ ny Pantekôty, fotoana aorian’ ny Trinite

Trinite Masina

Io fizaràn-taona io, izay tondroina amin’ ny anarana maro samihafa, dia manaraka ny fari-potoan’ ny Paka sy ny fetin’ ny Paka sy ny an’ ny Fiakarana ary ny an’ ny Pantekôty. Taorian’ ny taona 1969 dia manomboka indray amin’ ny Alatsinainin’ ny Pantekôty ny fotoana tsotra, ka dinganina ny Alahady izay tokony ho tanatin’ ny Pantekôty. Taloha, izay ankalazana ny Pantekôty miaraka amin’ ny Andro fahavalo (Octava) dia manomboka amin’ ny Vesperan’ ny Asabotsy manaraka ny Pantekôty ny fotoana aorian’ ny Pantekôty. Ireo Alahady ireo dia mandray indray ny filaharany ka ny Alahady mialoha dia Fahatongavana (na Fiaviana) amin’ ny andro faha-34, raha dinganina ireo herinandro tsy misy toera-malalaka (fombam-pivavahana ankehitriny) na izay alahatra ho "Alahady manaraka ny Pantekôty" (fombam-pivavahana talohan’ ny taona 1970). Io fizaran-taona io dia mifarana amin’ ny Asabotsy alohan’ ny Alahady voalohan’ ny Fahatongavana.

Ireo avy ireo fety ao amin' io ny fizaràn-taona io:

ny Alahadin’ ny Trinite, Alahady aorian’ ny Pantekôty;
ny Corpus Christi ("Vatan’ i Kristy"), ny Alakamisy ao amin’ ny herinandro faharoa aorian’ ny Pantekôty, matetika ankalazaina amin’ ny Alahady manaraka;
ny Fety manetriketriky ny Fo Masin’ i Jesoa (fombam-pivavahana rômanina), Zoma ao amin’ ny herinandro fahatelo aorian’ ny Pantekôty;
ny Andro Iraisam-pirenena ho an’ ny Mahantra, Alahady faha-33 amin’ ny fotoana tsotra;
ny Fetin’ i Kristy Mpanjaka, Alahady farany alohan’ ny Fiaviana na Alahady farany amin’ ny volana Ôktôbra (endriky ny fombam-pivavahana tamin'ny taona 1925-1969).

Mandritra ireo herinandro farany amin’ ny fotoana tsotra ireo dia misintona ny eritreritry ny mpiangona amin’ ny fiavian’ ny Fanjakan’ Andriamanitra ny fiangonana, ka izany no mamarana ny taom-piangonana amin’ ny lohahevitra eskatôlôjika izay isan’ ny lohahevi-dehibe mandritra ny fizaran-taon’ ny Fahatongavana izay anombohan’ ny taona litorjika. Ohatra, amin’ ny fombam-pivavahana talohan’ ny taona 1970 dia ny Evanjelin' i Md Matio 24.15-35 no vakina, ary ao amin’ io fombam-pivavahana io amin’ izao fotoana izao, ireo Alahady telo farany dia amelabelarana lohahevitra mitovy amin’ io koa. Tsy manana anarana manokana io ampahany farany amin’ ny fotoana tsotra io.