Andevo (teto Madagasikara)

Ny andevo na ondevo na ndevo dia iray amin' ny saranga ara-tantara telo lehibe teo amin' ny vahoaka malagasy indrindra teo amin' ny Merina teto Madagasikara, niaraka tamin' ny saranga hafa antsoina hoe andriana sy hova. Nisy ihany koa tao amin' ny foko malagasy lehibe hafa toa ny Betsileo ny andevo, miaraka amin' ireo saranga hafa ireo.

Tamin' ny taonjato faha-16 sy taorian' ny taonjato faha-16 dia nisy andevo nentina tany amin' ny fanjakana samihafa teto Madagasikara mba hiasa any amin' ny toeram-pambolena. Nanitatra ny fahafahan' ny andevo mamokatra sy mivarotra bebe kokoa ny Malagasy sy ny Arabo Soahily ary ny Eorôpeana mpivarotra sy andriana. Nampanaovina ny andevo nohafarana izay nanao asa an-terivozona ireo asa sy fambolena ireo. Nentin' ny Arabo ômaney sy ny Frantsay ny fidiran' ny andevo be indrindra teto Madagasikara. Anisan' ny ireo izay niharan' izany filana andevo izany i Môzambika, nosamborina sy naondrana ny andevo mba hanomezana fahafaham-po izany filana izany. Avy ao Afrika Atsinanana sy Môzambika ny ankamaroan' ireo andevo ireo. Nofoanan' ny fitondrana frantsay ny fanandevozana tamin' ny taona 1896, ka nisy fiantraikany ratsy tamin' ny toekarena sy ny toeram-pambolena nankinina tamin' ny andevo merina sy tsy merina izany.

Mpiasa an-trano sy mpamboly ny andevo tao amin' ny Merina. Mpiasa sy mpanao asa tanana no asa nolovainy, ary izy ireo no maro anisa teo amin' ny fiarahamonina. Tsy nomena zo hanana tany ny andevo.

Azo atao andevo ny hova raha misy heloka na trosa tsy voaloany, ary amin' izany toe-javatra izany dia tsy hatao hoe andevo ny fiantsoana azy fa atao hoe zazahova. Misy karazany telo ny antony maha lasa andevo tao Imerina:

ny andriana na hova very fahafahana noho ny heloka na ny trosa (ka atao hoe zazahova);
ny babo an' ady;
ary ny andevo vahiny (atao hoe Masombika).

Tsy manambady ivelan' ny foko sy saranga misy azy ny andevo sy ny saraga hafa tao amin' ny fiarahamonina merina sy betsileo. Araka ny voalazan' i William Ellis tamin' ny taona 1838 dia voarara tsy hanambady andriana na hova ny andevo teo amin' ny fiarahamonina malagasy. Noheverina ho "olona maloto" ny andevo, tsy toy ny hova sy ny andriana izay "olona madio". Izany "fahalotoana" sy "fahadiovana" izany no nahatonga ny fady amin' ny fifanambadian' ny andevo sy ny tsy andevo teo amin' ny fiarahamonina malagasy.

Fiforonan-teny

Ny hoe andevo na ondevo na ndevo na mpanompo dia teny mitovy hevitra teo amin' ny fiarahamonina malagasy taloha. Tamin' ny voalohany ny hoe andevo dia avy amin' ny kamban-teny hoe olon-devo izay midika hoe "olona an-trano", ka ny teny hoe levo dia nampiasaina hanondroana ny trano fonenana, araka ny mbola hita amin' ny fiteny malaiô-pôlineziana sasany.

Fivarotana andevo teto sy avy eto Madagasikara

Nalaza ny fivarotana andevo teto Madagasikara, ka ny andevo sasany namidy amin' ny samy Malagasy fa ny hafa kosa naondrana any ivelan' i Madagasikara. Tany Amerika, tao Afrika Atsimo, tany Pôrtogaly, tany Goa (India), tany Java, tany Batavia (Indônezia), tany Bourbon (La Réunion ankehitriny), tany Ile de France (Maorisy ankehitriny), tany Jamaika, tany Barbady, tany Trinidad, ary tany Pôrtô Rikô no toarana nivarotana ny olona avy aty Madagasikara. Niasa tamin' ny tany midadasika fambolena fary sy landihazo ny ankamaroan' ny Malagasy navarina tany ivelany. Nisy ny natao andevo an-trano.

Ohabolana

Indreto ny ohabolana malagasy sasany ahitana ny teny hoe "andevo":

Andevolahy diso rasa: ny taim-boraka no avadibadika.
Andevolahy mamono tompo mangina: voky hena indray alina, fa hiongo-belona herintaona.
Andevolahy mampirafy: intelo mihosina ampombo.
Andevolahy manavo-tena: manao amberivatry mitain-tenany.
Andevolahy maty hariva, ka vovon' alika no anjara tafondrony.
Andevolahy miady tsinain-kena, ka voin-tenan' izay tsy maharirotra.
Andevolahy mielo, ka manampina ny anjara-masoandrony.
Andevo maro tompo, ka mifidy ny avo tokonana.
Aza manao andevolahy mahay valiha: asaina manao, tsy mety; nony tsy irahina, manao.
Aza manao fanambadian' andevo.
Toy ny hanina omena andevo: "Tian-kano, tsy tian-kano"
Hovalahy mamosavy andevolahy, ka misolo ny entan-kitainy.
Izay hajaina tsy ho andriana tsy akory, ary izay manaja tsy ho andevo tsy akory; ka tsara ny mifanaja.
Lavi-dingana hoatry ny andevolahy misikidy ho andriana.

Boky azo anovozan-kevitra

De la Vaissière, Camille; Abinal, Antoine (1885). Vingt ans à Madagascar: colonisation, traditions historiques, moeurs et croyances. Paris: V. Lecoffre. ISBN 3-540-63293-X.

Kus, Susan (1995). "Sensuous human activity and the state: towards an archaeology of bread and circuses". In Miller, Daniel; Rowlands, Michael (eds.). Domination and Resistance. London: Psychology Press. ISBN 978-0-415-12254-2.

Raison-Jourde, Françoise (1983). Les souverains de Madagascar. Paris: Karthala Editions. ISBN 978-2-86537-059-7.

Jereo koa

Fanandevozana