Repoblika Rômana
Ny Repoblika Rômana dia ny rafi-pitantanana sy ny vanim-potoana teo amin' ny tantaran' i Rôma taloha izay nandimby ny vanim-potoana faha mpanjaka ary nialoha ny vanim-potoanan' ny empira. Io vanim-potoana io dia nanomboka tamin' ny taona 509 tal. J.K., tamin' ny fianjeran' ilay fitondrà-mpanjaka. Ny mpanjaka farany, Tarkinio Soperbo (Tarquinius Superbus), izay Etroska, dia noroahin' ny fikomiana notarihin' ny aristôkrasia patrisiana. Na dia manana endrika saika angano ho an' ny mpahay tantara ankehitriny aza io daty io dia ekena ho toy ny fiandohan' ny fandaminana ara-pôlitika mifototra amin' ny fanjakazakan' ny fikambanan' ny aristôkrasia rômana amin' ny vahoaka rômana, amin' ny fampiasan' ny magistratus ny fahefana (izay misahana ny fahefana mpitsara sy mpanatanteraka), ary koa ny fiaraha-mitantana, ny faharetan' ny fahefana mandritra ny iray taona, ary ny fifidianana ny olona hisahana ny asan' ny magistratus. Nifarana ny Repoblika Rômana, taorian’ ny ady an-trano efa ho zato taona, tamin’ ny 27 tal. J.K., daty nahazoan' i Ôktavio (Caius Octavius Thurinus), zanaka natsangan' i Jolio Kaisara (Julius Caesar), ny anaram-boninahitra hoe Aogosto (Augustus). Izany fiakarana eo amin' ny fitondrana izany vokatry ny fandreseny ara-tafika tamin’ ny Ady tao Aktioma (2 Septambra 31 tal. J.K.) nandritra ny ady an-trano farany teo amin’ ny Repoblika Rômana, izay namarana ny asa ara-pôlitikan’ i Marko Antônio (Marcus Antonius), sy ny fionganan' i Kleôpatra VII (Κλεοπάτρα Φιλοπάτωρ / Kleopatra Philopatrôr). Ny fandresen' i Ôktavio, izay nomena fahefana ara-pôlitika sy ara-tafika maro noho ny maha triumvir azy (iray amin' ny mpanapaka fara tampony telo), dia nahafahany nandrava ny fanoherana farany tao anatin' ny ankolafy rômana mpandala ny nentin-drazana sy nanangana fitondrana ara-pôlitika vaovao, dia ny Empira, izay ahitana ny ampahany be amin' ny fiainana ara-pôlitika, ny tafika, ny pôlitika ara-bola ary ny fivavahana, izay fehezin’ olon-tokana, nomena ny anaram-boninahitra hoe Aogosto (Augustus): ny emperora rômana.
Ny teny hoe "republika" dia avy amin' ny teny latina hoe res publica, izay midika hoe "zavatra ho an' ny daholobe", mifanohitra amin' ny res privata, "zavatra manokana". Ny fitantanana ny tanàna rômana mantsy, nandritra ny vanim-potoan' ny Repoblika, dia voamarika voalohany tamin' ny fanokanana ny foto-pitsipika momba ny maha an' ny daholobe na ny vahoaka ny fivoriana ara-pôlitika (ao anatin' ny rafitry ny Antenimieran-doholona (senatus) ary koa ao anatin' ny fivorian' ny vahoaka (comitia)), ny fiaraha-miasan' ny fahefana (maro ny magitratus mitana andraikitra mitovy, sahala amin' ny consul roa), ny fisahanana andraikitra manokana ho an' ny magistratus (ny mpiandraikitra tsirairay dia manana fahefana manokana sy seha-pampiasana voafaritra tsara momba izany fahefana izany) ary fahazoana andraikitra amin' ny alalan' ny fifidianana (ny ankamaroan' ny magistratus dia nofidin' ny vahoaka rômana izay mivory amin' ny fivoriambe). Ny teny filamatra nentin' ilay repoblika dia Senatus populusque Romanus (SPQR), "ny Antenimieran-doholona sy ny vahoaka rômana". Izany dia maneho ny firaisana miankina amin' ny marimaritra iraisana eo amin' ny Senatus (izay nivorian' ny fianakavian' ny sangany ara-toekarena sy ara-pôlitika tao an-tanàna tamin' ny voalohany raha hanapa-kevitra) sy ny fitambaran' ny olom-pirenena rômana rehetra, izay mandany ny lalàna amin' ny alalan' ny latsabato, mba hanolotra ny fahefany amin' ny magistratus, ary manaiky ny fandoavana hetra sy fananganana tafika.
Ny Repoblika Rômana dia nofehezin' ny aristôkrasia patrisiana, izay mpandova ny fanorenana an' i Rôma, ary namorona ny Senatus voalohany nanodidina ireo mpanjaka malaza voalazan' ny angano. Io fizaràna eo amin' ny Patrisiana sy Plebeiana io anefa dia nihena nandritra ny taonjato maro, nanaraka ny fisaraham-bazan' ny Plebeiana maro izay nahatonga ny sangany ara-toekarena tao amin' ny Plebs hahazo toerana eo amin' ny fanaovana pôlitika (indrindra amin' ny fahazoana ny zo hifidy consul isan-taona, nanomboka tamin' ny taona 367 tal. J.K.). Ny ankamaroan' ny olom-pirenena rômana dia mbola ahitana mpanao asa tanana marobe sy tantsaha madinika mpanan-tany any amin' ny faritra mahavokatra ao afovoan' i Italia, fa ny Patrisiana kosa matetika no tompon' ny tanimboly midadasika (latifundium) izay ahazoan' izy ireo tombony be mba hanohanany ny fiainany ara-pôlitika. Ny sangany eo amin' ny fiarahamonina rômana izay nifehy ny fampandehanana ny Repoblika dia niavaka indrindra noho ny fankalazana ny fiaviany ara-pianakaviana sy ny razambeny malaza, ao amin' ny sehatry ny atao hoe gens. Samy manana ny fivavahany avy àry ny gens tsirairay, anisan' izany ny fivavahana amin' ny razana ao an-trano amin' ny alalan' ny sarin' izy ireo. Ny fianakaviana lehibe tsirairay tao Rôma, noho izany, dia mampiasa fahefana tsy nomen' ny lalàna ao an-tanàna, noho ny fisian' ny rafitra ifanomezan' ny olona tsy mitovy sarangan' asa (ny patronus sy ny cliens): ny loham-pianakaviana tsirairay dia manome fiarovana ho an' ny cliens maromaro izay tokony hankatò an' io patronus io ary mahazo fanampiana sy fanohanana ho takalon' izany raha misy ny ilana izany. Lavitry ny demôkrasia ny Repoblika Rômana: fitondran' olom-bitsy (ôligarsia) izay manome zo sivily mitovy ny olom-pirenena fa tsy tombontsoa ara-pôlitika sy ara-pivavahana mitovy, satria ny ankabeazan' ny zon' ny olom-pirenena rômana dia miankina amin' ny kilasy misy azy avy arakaraka ny haben' ny hetra aloa (cens), izay miorina amin' ny fari-pananan' ny fianakaviana tafiditra anaty fanisam-bahoaka. Ny Repoblika Rômana noho izany dia rafitra ahitana fifaninanana sy hazakazaka ho amin' ny fahazoam-boninahitra, eo am-pelatanan' ny fianakaviana lehibe patrisiô-plebeiana vitsivitsy izay mandrafitra ny atao hoe nobilitas, izany hoe ny andriana.