Tantaran' i Gabôna
Teo amin' ny tantaran' i Gabôna, efa tany amin' ny 400 000 taona lasa no nisian' ny olombelona tao Gabôna. Araka ny lovantsofina dia ny Pigmea, avy eo ny vahoaka banto, no mponina voalohany tao Gabôna. Taty aoriana, rehefa tonga ny tatsambo pôrtogey tamin' ny taonjato faha-15 vao nananana ny vavolombelona an-tsoratra teo amin' ireo mponina amorontsiraka. Nandritra ny taonjato telo, ny fiainan' ny Pôngô (Pongo) na Mpôngoe (Mpongwe) dia nanaraka ny onjan' ny fivarotana andevo teo amin' ny vahoaka amorontsitaka sy ny mpivarotra eorôpeana (indrindra ny Pôrtogey sy ny Hôlandey). Tamin' ny taojato faha-19 dia naka tsikelikely an' io faritra misy an' i Gabôna ankehitriny io i Frantsa, nanomboka teo amin' ny fivarinan' ny ony Komo any an-dranomasia sy ny fivarinan' ny ony Ogooué any an-dranomasina, taorian' ny asan' ireo mpitety tany toa an' i Victor de Compiègne sy i Alfred Marche ary i Pierre Savorgnan de Brazza. Lasa zanatany isan' ny Afrika Ekoatôrialy Frantsay i Gabôna mandra-pahazoany ny fahaleovan-tenany tamin' ny taona 1960. Teo anelanelan' ny taona 1967 sy 2009 dia filoham-pirenena tokana, dia i Omar Bongo, izay nahazo tomnony noho ny fitrandrahana ireo loharanon-karena voajanahary, no nitondra ny firenena.
Fiadiran' ny mponina tao taloha hanova
Tantara taloha hanova
Ny tantaran' i Gabôna tranainy dia tsy fantatra tsara sady vitsy ny zava-pantatra momba ny mponina voalohany. Ny fahitana sisan-javatra nisy tamin' ny paleôlitika sy neôlitika dia anefa nahafantarana fa nisy ny fonenana amin' ny tany misy an' i Gabôna ankehitriny, na dia noheverin' ny mpikaroka tamin' ireo taona 1960 fa tsy nisy olona niditra tao amin' ny alan' i Gabôna. Ny Pigmea no fantatra fa mponina voalohany tao amin’ io ala io. Tamin’ ny taonjato faha-13, ny mponina ao amin' ny faritra andrefana (ny Miene, ny Mpôngoe, ny Ôrongo ary ny Galôa / Myéné, Mpongwé, Orungou, Galoa) dia niorim-ponenana tao amin' io tany io. Ny tao amin’ ny faritra atsimo-andrefana, isan' izany ny Pounous, dia avy any Kôngô, ny mponina ao amin' ny faritra atsimo-atsinanana (Nzaby, Tege / Nzabi, Tégué) dia nifamatotra amin' ny Bateke (Batékés) ao Brazzaville. Ny fiorim-ponenan' ny Fanga (Fang) ao avaratra dia nanomboka miandalana tamin' ny faramparan’ ny taonjato faha-18.
Talohan' ny tantara sy tamin' ny voalohan-tantara hanova
Nahitana sisan' asan' ny olombelona niaina tamin' ny vanimporoana talohan' ny tantara efa 400 000 taona tao amin’ ny tany misy an' i Gabôna ankehitriny, ary nitohy izany hatramin’ ny andron’ ny vy. Ny Pigmea amin’ izao fotoana izao, izy avy amin’ io fahatongavan’ ny mponina io, no fantatra fa mponina voalohany tao Gabôna. Mpihaza sy mpioty izy ireo, niorim-ponenana tao tany amin’ ny 5 000 taona tal. J.K. Nisy taorian’ izany ny fanorenam-ponenana nifanesy nataon’ ireo vahoaka banto. Efa 5 000 taona lasa no nialan' ny vahoaka banto avy tao amin’ ny faritr' i Sahely izay niharan’ ny fihamainana, ny fielezan’ izy ireo mankany atsimo sy atsinanana dia efa tany amin’ ny 1 000 na 2 000 taona tak. J.K. Tsy tahaka ny Pigmea ny Banto izay tsy dia mifindrafindra monina loatra safy misahana fiompiana. Nahay nanefy vy koa ny Banto efa hatramin' ny taonarivo voalohany tak. J.K. Tamin' ny fahatongavan' izy ireo tao Gabôna dia efa nahita ireo vahoaka pigmea tao amin’ io tany io.
Fahatongavan' ny mponina tao Gabôna hanova
Taty aoriana, ny Mpôngoe (izay vahoaka Banto) dia niorim-ponenana tao teo anelanelan' ny taonjato faha-11 sy faha-18 tao amin' ny faritra misy ny faritanin' i Estuaire. Nitohy ny fahatongavan' ny mponina tao Gabôna hatramin' ny taonjato faha-16 tao avaratra tamin' ny alalan' ny lohasahan' i Ivindo (Mitsôgô, Ôkande, Bakôta…/ Mitsogo, Okandé, Bakota…) sy tao atsimo (Esira, Pono, Balombo, Nzeby, Adoma…/ Échira, Punu, Balumbu, Nzebi, Adouma…). Ny Fanga (Fang), izay Banto koa, dia niorim-ponenana tsikelikely tao hatramin' ny taonjato faha-19.
Vanimpotoan' ny fivarotana andevo hanova
Tamin' ny taona 1472 dia tonga hatrany amin’ ny vinanin’ i Gabôna sy nanamorona ny morontsiraka atlantika ny Pôrtogey. Nampandroso ny fivarotana andevo mainty ny Pôrtogey, avy eo ny Frantsay sy ny Hôlandey ary ny Anglisy nandritra ireo taonjato manaraka, izay naondrana mankany Amerika. Ny Frantsay no voalohany nonina maharitra tao Gabôna: tamin' ny taona 1838 dia nanao sonia fifanarahana tamin' ny andriamanjaka mpôngoe ny Frantsay, ary dimy taona taorian' izay dia nanorina toby miaramila tao amin' ny vinanin' i Gabôna izy ireo. Hatramin' izay dia nitombo isa tao Gabôna ny misiona katôlika frantsay. Tamin' ny taona 1849 dia naorina ho an' ny andevo novotsorana avy tao amin' ny sambo mpivarotra andevo i Libreville.
Nandritra ny antsasany faharoa amin' ny taonjato faha-19 dia nanitatra ny fifandraisany hatrany anaty tany ny Frantsay ka nanao sonia fifanarahana tamin' ireo vahoaka ao atsimo-atsinanana. Teo anelanelan' ny taona 1875 sy 1885 i Pierre Savorgnan de Brazza no namantatra an' i Ogooué sady tafapaka any amin' ny ony Congo.
Ny fanjanahan-tany frantsay hanova
Rehefa avy noraiketina tamin' ny kôngresy tany Berlin (any Alemaina) ny sisin-tany manasaraka an' i Kamerona alemàna sy i Gabôna frantsay dia lasa tanin' ny Empiran' ny mpanjanatany frantsay i Gabôna tamin' ny taona 1886. Nisy fikambanam-barotra avy any Frantsa nahazo tany midadasika hambolena sady nisahana ny fambolena ôkome. Ny fitrandrahana ny velaran-tany azo volena anefa tsy mbola ampy.
Nanomboka tamin' ny taona 1899 dia nitambatra tamin' i Kôngô frantsay i Gabôna, nitoetra ho renivohitr' izany tany naitatra izany i Libreville. Tamin' ny taona 1904 dia i Brazzaville indray no lasa renivohitra. Tamin' ny taona 1910 i Gabôna dia nanjary zanatany tao amin' i Afrika Ekoatôrialy Frantsay. Nanorina ny toeram-pitsaboana izay mitondra ny anarany tao Lambaréné tamin' ny taona 1913 i Albert Schweitzer izay sady mpitsabo no misiônera.
Nampiasaina ny asa an-tery vozona tamin' ny fanamboarana ny lalamby Congo-Océan. Sarotra dia sarotra ny fanatanterahana ny asa izay nahafatesana olona eo anelanelan' ny 20 000 sy 30 000 ka niteraka ireo fikomiana voalohany tamin' ny mpitondra frantsay. Nampiaka-peo niampanga izany toe-javatra izany i Léon M'Ba, ao amin' ny foko fanga, izay notendrena ho mpifehy kantô tamin' ny taona 1922. Nisesy tany any Oubangui-Chari (Repoblikan' i Afrika Afovoany) tamin' ny taona 1936.
Tamin' i France Libre taorian' ny taona 1941, taorian' ireo fifanandrinana nahafatesana olona teo amin' ny mpomba an' i Vichy sy ny mpomba an' i De Gaule, i Gabôna tamin' ny taona 1946 dia lasa isan' ny Territoire d'Outre-Mer, sady namerina indray ao aminy ny faritr' i Haut-Ogooué. Ity faritra ity, izay ahitana ny akora ambanin' ny tany betsaka indrindra ao Gabôna, dia nakambana tamin' i Kôngô tany aloha tamin' ny taona 1925.
Vanimpotoana taorian' ny nahazoana ny fahaleovantena hanova
Ny fotoana voalohany taorian' ny nahazoana ny fahaleovantena hanova
Tamin' ny taona 1958 dia nisafidy ny hiditra ao amin’ ny Communauté française i Gabôna. Lasa piraiminisitra i Léon Mba (na Léon M'Ba) tamin' ny Repoblika mizakatenan' i Gabôna. Nisedra ny tsikera nataon' ny ankamaroan' ny antoko mpanohitra izy noho ny tsy nirosoany tamin' ny fahaleovan-tenam-pirenena. Nambara ihany anefa ny fahaleovan-tenan' i Gabôna tamin' ny 17 Aogositra 1960.
I Léon Mba, izay lany ho filoham-pirenena tao amin' ny Fanjakana vaovao tamin' ny taona 1961 dia nanangana fahefana manjakazaka. Voaongan' ny miaramila izy telo taona taty aoriana. Naverin' ny tafika frantsay teo amin' ny fitondrana izy araka ny fifanaraham-piarovana osoniavin’ ny filoham-pirenena roatonta. Voafidy indray izy tamin’ ny taona 1967 nefa maty tamin’ io taona io ihany. Ny filoha lefitra Albert Bernard Bongo no nandimby azy. Nangana fitondrana jadona tsy ahitana afa-tsy antoko tokana izy tamin’ ny taona 1968, dia ny Parti Démocratique Gabonais (“Antoko demôkratika Gabôney)”.
Ny fitondran' i Omar Bongo hanova
Ny fitomboan' ny toekarena hanova
Tamin' ny taona 1973 dia lany indray ho filoham-pirenena i Bongo tsy nisy mpanohitra, dia niova finoana ho miozolmana sady nanampy ny hoe Omar tamin' ny anarany. Nampisy fiovana teo amin' ny fifandraisana iraisam-pirenenan' i Gabôna izany fiovam-pinoana izany. Tamin' ny taona 1974 dia lasa mpikambana ao amin' ny Vondron-tany mpamokatra solitany (frantsay: Organisation des Pays Exportateurs de Pétrole, OPEP; anglisy: Organization of Petroleum Exporting Countries, OPEC) i Gabôna nefa niala avy ao indray izy tamin’ny taona 1995, avy eo niditra tao amin' ny Vondron' ny Firenena Silamo (frantsay: Organisation de la Conférence Islamique, OCI; anglisy: Organisation of Islamic Cooperation, OIC). Tamin' io vanipotoana io ihany dia nandray anjara tamin' ny fampiasam-bola tamin' ny orinasa vahiny lehibe maro i Gabôna sady nametraka ny manam-pahaizana gabôney tamin' ny andraikitra maha tale izay nosahanin' ny vahiny teo aloha.
Na dia nomena ny Gabôney aza ny fahefana, ny fifadraisana amin' i Frantsa dia tsy nisy fahatapahana, mbola nihazoa ny tombontsoa ara-toekarena tao Gabôna (indrindra tamin' ny alalan' ny fitrandrahana ny solitany), izay nifamatotra aminy tamin' ny alalan' ny fifanaraham-piarovana. Nisy fiakarana haingana ny toekaren' i Gabôna nandritra izany fotoana izany, izay vokatry ny vola miditra azony tamin' ny fanondranany entana any andafy (solitany, etona voajanahary, manganezy, oraniôma).
Ny fahasahiranana ara-toekarena sy ny firongatan' ny fanoherana hanova
Tamin' ireo taona voalohandohany amin' ny taompolo 1980 dia nisy fihetsiketsehana miafina nikambanan' ny mpanohitra ny fitondran' i Omar Bongo, izay voatsikera koa tany Frantsa. Ny fidinan' ny vidin' ny solitany ambany dia ambany izay niteraka fahasalamana ara-toekarena sady nila ny fankatoavana tetika fanitsiana ara-drafitra teo ambany fiarovan' ny Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena (frantsay: Fonds Monétaire International, FMI (anglisy: International Monetary Fund, IMF), izay nandondona ny fampanjakana ny demôkrasia teo amin' ny raharaha pôlitika.
Tamin' ny taona 1987 hatramin' ny 1989, maro ny fihetsiketsehana sy ny tabataba niseho tamin' ny tanàn-dehibe. Tamin' ny taona 1990 dia tanteraka ny famelana ny antoko pôlitika maro handray anjara amin' ny raharaham-pirenena tamin' ny alalan' ny fanaovana fifidianana solombavam-bahoaka, ka ny voka-pifidianana tamin' izany dia notsipahin' ny mpanohitra. Nipoaka ny savorovoro arahin-kerisetra, indrindra ny tao Port-Gentil, izay niteraka fidiran' ny miaramila frantsay an-tsehatra. Ny Antenimieram-pirenena dia namomaka Lalàm-panorenana tamin' ny volana Marsa 1991, tao anatin' ny vanim-potoan' ny fitokonana sy savorovorom-piarahamonina. Tsy nampitony ny mpanohitra ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 1993, izay niampangana ny filoha lany ho nanao hosoka. Ny mompera Paul Mba Abessola, izay mpilatsaka hofidina niseho ho mpiaro ny tombontsoan' ny vahoaka madinika sady nahazo ny laharana faharoa taorian' i Omar Bongo, dia nanangana governemanta hafa izay notohanan' ny mpanohitra.
Ny fampanjakana ny demôkrasia, fihemorana sy fandrosoana hanova
Nisy indray ny savorovoro vaovao tao amin' ireo tanàn-dehibe roa be mponina indrindra (i Libreville sy i Port-Gentil) tamin' ny taona 1994, izay isan' ny niteraka ny fisokafan' ny fifampiraharahana teo amin' ny mpitondra sy ny mpanohitra. Ireo fifanarahana, izay nifampirahatahana tamin' ny fomba sarotra tao Paris sady nankatoavin' ny mpandray anjara tany Libreville tamin' ny Oktobra 1994, dia namaritra ny fananganana governemantan' ny firaisam-pirenena sy ny fanaovana fifidianana solombavam-bahoaka vaovao amin' ny taona 1996.
Nandritra izany fotoana izany dia nampody ireo vahiny niditra an-tsokosoko tao Gabôna ny Fitondram-panjakana gabôney. Ny fandroahana ireo mpifindra monina tsy ara-dalàna ireo dia nahafahan' ny fanjakana niandry ny hihatsaràn' ny toe-javatra ara-piarahamonina izay nampiakatra ny tahan' ny tsy fananana asa sy ny firongatry ny asa ratsy. Izany fanapahan-kevitra nisarihana ny fitiavan' ny vahoaka izany dia tsy niafara tamin' ny vokatra nandrasana: tsy ampy ny isan' ny olona ilaina amin' ny asa, nanampy trotraka ny fodian' ireo vahiny mpampiasa vola taorian' ny savorovoro nitranga tamin' ny taona 1994.
Na dia tao anaty fahasahiranana ara-toekarena aza i Gabôna (fihenan' ny vidin' ny solitany sy fikorosy fahan' ny vidin' ny hazo noho ny fahasahiranana nahazo ny toekarena tany Azia) dia mbola lany indray i Omar Bongo tamin' ny volana Desambra 1998 (nahazo 66,88 %); afaka nanisy fanamboarana ny Lalàm-panorenana izay nanitatra ny fotoam-piasain' ny filoham-pirenena ho fito taona (raha dimy taona ny teo aloha) izy. Tsy nanaiky ny fahamarinan' ilay fifidianana sady tsy nety nandray anjara ao amin' ny governemanta natsangan' i Jean-François Ntoutoume Emane tamin' ny volana Janoary 1999 ny mpanohitra izay nivondrona tao amin' ny Rassemblement National des Bûcherons (RNB) tambany fitarihan' i Paul Mba Abessole, ben' ny tanànan' i Libreville.
Rehefa tapitra ny fandoavan' i Gabôna ny trosa ivelany tamin' ny volana Oktobra 1998, dia afaka nanao fifanarahana tamin' ny mpamatsy vola iraisam-pirenena (ny FMI sy ny Vondrona Eorôpeana) i Gabôna tamin' ny Oktobra 2000, ka nitaky ny fanatanterahana ny fanitsiana ara-drafitra izany. Ny fanadiovana ny fitantanam-bolam-panjakana dia nampitombo ny fiantraikan' ny fahantrana (izay mahakasika ny 60 %n' ny mponina). Ny fahasahiranana teo amin' ny fiainana andavanandron' ny mponina vokatr' izany dia nampian' ny tsy fandriam-pahalemana an-tanàn-dehibe. Tamin' ny fiafaran' ny taona 2001 dia voakasiky ny valanaretin' ny tazo Ebola ny tapany avaratra-atsinanan' i Gabôna ka olona dimampolo any ho any no maty tamin' izany.
Ny fifidianana solombavam-vahoaka tamin' ny 2001 dia nampiseho ny fanjakan' ny antokon' ny filoham-pirenena, dia ny Parti Démocratique Gabonais (PDG), izay nahazo toerana 85 amin' ny 98, ny 13 sisa nitsinjara tamin' ny antoko mpanohitra, ka ny 8 an' ny Rassemblement National des Bûcherons (RNB). Tamin' ny taona 2002 dia natsangana ny governemantan' ny fisokafana izay nahitana voalohany teo amin' ny tantaran' i Gabôna ny fidiran' ny solontenan' ny mpanohitra, ka isan' izany i Paul Mba Abessole (mpitarika ny RNB) izay nahazo ny toeran' ny minisi-panjakana miaro ny zon' olombelona.
Nakarina ho piraiminisitra lefitra i Paul Mba Abessole tao amin' ny governemanta natsangana tamin' ny taona 2003, ka i Jean-François Ntoutoume Emane no nitana ny toeran' ny talen' izany governemanta izany. Tamin' ny volana Novambra 2005 dia lany ho filoham-pirenena indray i Omar Bongo tamin' ny isam-bato 79,21 %. Ireo mpifaninana aminy, i Pierre Mamboundou, izay ao amin' ny antoko Union du Peuple Gabonais (UPG) dia nahazo 13,57 %, fa i Zacharie Mybot, mpikambana taloha tao amin' ny PDG sady mpanorina ny antoko Union Gabonaise pour la Démocratie et le Développement (UGDD) kosa nahazo 6,58 %, sady nitory ny filoham-pirenena vao lany teo ho nanao hosoka sy nangala-bato.
Raha eo amin' ny fandraisana anjaran' i Gabôna amin' ny faritra aty Afrika indray, ny filoham-pirenena Omar Bongo, izay nahay nampisy fitoniana taty amin' ny kôntinenta afrikana, dia miavaka vokatry ny pôlitikan' ny fanelanelanana nandaminana ny disadisa teo amin' ny samy Afrikana (tao amin' ny Repoblikan' i Afrika Afovoany, tao amin' ny Repoblikan' i Kôngô, tao Kôtidivoara, tao amin' ireo firenana ao amin' ny faritry ny Farihy Lehibe, tao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô ary tao Tsady).
Niezinezina ny fandresen' ny antokon' ny filoham-pirenena tamin' ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin' ny taona 2006. Tamin' ny taona 2007 dia nanomboka ny fanadihadiana momba ireo harena tsy mazava fiaviana. Maty tamin' ny 7 Jona 2009 i Omar Bongo.
Ny fitondran' i Ali Bongo hanova
Tamin' ny 3 Septambra 2009 dia lany ho filoham-pirenen' i Gabôna i Ali Bongo izay minisitry ny Fiarovana sady zanak' i Omar Bongo, ka izy no filohan' i Gabôna fahatelo. Miisa any amin' ny 141 000 amin' ny mpifidy voasoratra 80 000 any ho any (41,79 % ) ny vato nahalany azy indray mihodina. I Pierre Mamboundou kosa nahazo 25,64 %. Laharana farayelo i André Mba Obame izay filoha vaovaon' ny mpanohitra sady minisitry ny Atitany teo aloha. Nahiahina ho nisy hosoka ny voka-pifidianana ka nisy ny savorovoro izay niharan' ny famaizana mahery vaika avy amin' ny mpitandro filaminana izay nomba ny fitondrana.
Maro ny fanadihadiana nanamarina tokoa ny fisian' ny hosoka. Nanindrahindra ny ataony hoe "fisandratan' i Gabôna" ("Gabon émergent") i Ali Bongo hatramin' izay, izay pôlitika mikendry ny fanamaroan-drantsana ny toekaren' i Gabôna mba hialana amin' ny fiankinan-doha amin' ny famaritam-bidin' ny solitany maneran-tany. Tsy tanteraka anefa izany tamin' ny taona 2018 noho ny fihenan' ny vidin' ny solitany sy ny fampiasam-bola tsy voahevitra tsara; nitombo koa ny tsy fisian' asan' ny tanora.
Tamin' ny 31 Aogositra 2016 dia lany ho filoham-pirenena i Ali Bongo ka vato 5 000 eo ho eo ny elanelany amin' ny mpifaninana nanarakaraka azy. Tsy neken' ny mpanohitra izany voka-pifidianana izany. Nisy noho izany ny savorovoro izay nofaizin' ny fitondrana tamin' ny fomba mahery setra kokoa noho ny tamin' ny taona 2009. Notafihin' ny mpiambina ny filoham-pirenena ny toeranam-pivorian' ny mpanohitra ka olona maro no maty. Tamin' ny 24 Septambra 2016 dia nandresy tamin' ny fifidianana amin' ny 50,66 % i Ali Bongo, izay narakarahin' i Jean Ping izay nahazo 47,24 %. Tamin' ny 2 Febroary 2017 dia nanambara ny Antenimiera eorôpeana fa tsy nisy ny mangarahara tamin' izany voka-pifidianana izany sady mampiahiahy tanteraka.
Tamin'ny 11 Mey 2021, ny delegasionan' ny Commonwealth dia nankany Gabon rehefa nitsidika an' i Londres i Ali Bongo hihaona amin' ny sekretera jeneralin' ny fikambanana, izay mampivondrona firenena 54 miteny anglisy.