Fanjakan' i Aksoma
Ny Fanjakan' i Aksoma, izay antsoina hoe Empiran' i Aksoma na Empira Aksomita na Fanjakana Aksomita, dia fanjakana natanjaka tamin' ny Andro Taloha tao amin' ny Tandrok' i Afrika ao avaratr' i Etiôpia sy Jiboty ary Eritrea ankehitriny. Atao hoe መነገሠተ አከሰመ / Mängəśtä ʾäksum izy amin' ny teny gezy, 𐩱𐩫𐩪𐩣 amin' ny teny sabeana ary Ἀξωμίτης / Aksômitês amin' ny teny grika.
Nandroso manodidina ny natanànan' i Aksoma (Aksum) izany fanjakana izany nanomboka tamin' ny taonjato faha-4 ka nahatratra ny fara tampon' ny tanjany tamin' ny taobjato voalohany hatramin' ny taonjato faha-6. Niorina teo amin' ny fihaonan' ny lalan' ny raharaham-barotra nampifandray an' i India sy ny tontolon' ny Ranomasina Mediteranea ny Fanjakan' i Aksoma ka lasa mpandray anjara lehibe teo amin' ny raharaham-barotra teo amin' ny Empira Rômana sy i India tamin'ny Andro Taloha. Nanamora ny raharaham-barotra ny mpitondra aksomita tamin' ny fanefeny ny volany manokana tamin' ny taonjato faha-3 taor. J.K., ary nametraka ny fanjakazakany tamin' ny Fanjakan' i Kosy izay nanomboka nihareraka.
Niditra an-tsehatra tamin' ny raharaha ara-pôlitikan' ny fanjakana maro tao amin' ny Saikanosin' i Arabia ny Empiran' i Aksoma ka tamin' ny farany dia nanitatra ny fitondrany tany amin' ny tapany atsimon' i Arabia taorian' ny nandreseny sy nahazoany an' i Himyar nandritra ny fitondran' i Ella Asbeha. Rehefa nahatratra ny fara tampon' ny heriny ny Fanjakan' i Aksoma dia niitatra tamin' ny ankabeazan' ny faritr' i Eritrea ankehitriny, tamin' ny faritra atsimo ao Etiôpia, tamin' i Jiboty, tamin' i Sômalia, tamin' ny ampahany amin' i Sodàna sy i Egipta ary i Arabia Saodita, ary nolazain' ny mpaminany persiana atao hoe Manika (izay maty tamin' ny taona 274 taor. J.K.) fa iray amin' ireo firenena lehibe efatra natanjaka indrindra tamin' ny fotoanandrony, ankoatr' i Persia sy i Rôma ary i Sina.
Tamin' ny taona 330, tamin' ny fanapahan' i Ezana any Aksoma (320-360), ny Empiran' i Aksoma no voalohany teto amin' izao tontolo izao nandray tamin' ny fomba ôfisialy ny fivavahana kristiana ho fivavaham-panjakana ka namarana ny fanenjehana ireo fianakaviambe jodeô-kristiana izay betsaka tao. Tamin' ny taona 380 anefa ny Empira Rômana vao nandray ho fivavaham-panjakana ny kristianisma araka ny Didy tao Tesalônika navoakan' ny emperora rômana Teôdôsio I.
Tamin' ny taonjato faha-7 dia tonga nialokaloka tao ny mpino silamo voalohany avy any Meka izay nandositra ny fanenjehan' ny Koraisita; ny fisesen-tany nahazo ny mpianatr' i Mohamady voalohany toa an' i Djafar ibn Abi Talib, dia raisin' ny lovantsofina silamo ho ny Hijra voalohany (arabo: hidjra, "fifindra-monina"). Ity fihetsiky ny Aksomita ity no fototry ny fifandraisana tsara maharitra tsy misy raorao teo amin' ny fanjakana kristianan' i Etiôpia sy ny fanjakana mozilmana maro mpifanolo-bodirindrina aminy.
Nanao tsangambato lehibe maromaro ny Aksomita. Araka ny lovantsofina dia i Aksoma koa no heverina ho toerana misy ny Fiaran' ny Fanekena sy ny tranon' ny mpanjakavavin' i Seba.
Efa hatramin' ny taonjato faha-4 ny Fanjakan' i Aksoma no nampiasa ny anarana hoe Etiôpia izay nanondroan' ny jeôgrafian' ny Andro Taloha an' i Afrika (ka ny hoe Africa tamin' izany dia tsy nanondro afa-tsy io Tonizia ankehitriny io).