Antiôkia
I Antiôka na Antiôka dia tanàna manan-tantara miorina eo amoron' ny renirano Ôrônta akaikin' ny tanànan' i Antakya ao Torkia. Tamin' ny andron' ny Apôstôly sy taoriany dia lasa ivon-toeran' ny fivavahana kristiana tany ivelan' i Palestina ilay tanàna. Ao no niaingan' ny fitondrana landy. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-6 dia maro ireo firenena nifandimby namabo an' i Antiokia:
- babon' ny Persiana izy tamin' ny taona 540 taor. J.K.;
- azon' ny Arabo tamin' ny taona 636;
- tamin' ny taona 969 dia ny Bizantina no nanjaka taminy;
- ny Torka Seljokida no nandimby an' ireo tamin' ny taona 1084;
- tonga tao ka naka azy koa ireo Kristiana nanao Kroazada tamin' ny taona 1098;
- avy eo ireo Mamelòka tamin' ny taona 1268.
Nisy ady sy horohoron-tany nandritra ny taonjato telo ambin' ny folo izay nandrava ny tanàna. Ny horohoron-tany tamin' ny taona 526 taor. J.K. dia namono olona mihoatra ny 250 000, ka nanapotika tanteraka ilay tanàna. Tamin' ny taona 1516 dia azon' ny Tiorka ny tanàna ka lasa isan' ny Empira Ôtômàna hatramin' ny fiafaran' ny Ady Lehibe Volalohany. Lasa tanànan' ny Tiorka ihany izy tamin' ny taona 1939.
Tantarany
hanovaTamin' ny Andro Taloha
hanovaI Antiôkia tamin' ny andron' ny Seleokida
hanovaNaorin' i Seleokôsy I Nikatôra tamin' ny taona 300 tal. J.K. i Antiôkia. I Seleokôsy I no nandimby an' i Aleksandra Lehibe. Natao hoe Antiôkia ny anaran' ilay tanàna ho fahatsiarovana sy ho fanomezam-boninahira an' i Antiôkôsy sady lasa renivohitr' i Siria tao amin' ny Empira Seleokida. Ἀντιόχεια / Antiokheia no fiantsoana azy amin' ny teny grika, izay midika hoe "tananan' i Antiôkôsy".
Ny tantara momba ny fomban' ny Barbariana, araka an' i Jean Malas[1] dia manazava fa tamin' ny fanorenana ilay tanana dia nisy fanaovana sorona olona, dia zazavavy atao hoe Aimatê. Izy no lasa andriamanibavin' ny tanàna ary nanorenan' i Seleokôsy toera-masina isan' ny lehibe indrindra.
Eo amin' ny fihaonan' ny lalana falehan' ny mpivarotra avy amin' ny faritra maro i Antiôkia, fihaon' ny lalana mankany Anatôlia sy Mesôpôtamia ary any Jodea, ka nanjary ivon' ny varotra sady lasa tanàna malaza sy mahafinaritra eran' izao tontolo izao tamin' izany fotoana izany. Lasa ivontoeran' ny fampielezana ny kolontsaina grika koa i Antiôkia.
Ny Grika sy ny Siriana no mponina maro an' isa tao Antiôkia nefa ahitana Jiosy izay mitovy zo amin' ny mponina hafa koa ao. Niroborobo ny taozavatra ka hita ao ny fanaovan-damba, ny fanefena firavaka sy ny zava-tsarobidy hafa. Na dia izany aza dia tsy afaka nifaninana amin' i Aleksandria sy i Pergamôsy izy amin' ny lafiny literartiora sy zava-kanto i Antiôkia. Nisy mponina eo amin' ny 300 000 hatramin' ny 400 000 i Antiôkia tamin' ny fiafaran' ny fanjakana helenistika.
I Antiôkia tamin' ny andron' ny Rômana
hanova
Babon' ny Rômana i Antiôkia tamin'ny taona 64 tal. J.K. ka nanamboarany tempoly sy lapa ary toeram-pilalaovana tantara an-tsehatra sy lalan-drano mihantona ary lalana vita amin' ny rafitra marbra.
Taorian' ny fahazoan' i Pômpeio an' i Antiôkia tamin' ny taona 64 taor. J.K. dia lasa renivohitry ny faritanin' i Siria io tanàna io. Natao hoe "Satroboninahitry ny Tany Antsinanana" i Antiôkia. Tamin' ny nitondran' i Tiberio dia nisy mponina eo amin' ny 500 000 i Antiôkia sady lasa tanàn-dehibe fahatelo teo amin' ny Empira Rômana aorian' i Rôma sy i Aleksandria.
Maro ireo emperora nifandimby izay nanamboatra toera-masina sy tempoly ho an' ny andriamaniny, ao koa ireo nanamboatra toeram-piandroana rano mafana, ny nanamboatra lalana anaty tanàna, sary vongana ho an' ny andriamaniny, lapa sns. tao Antiôkia. Matetika i Antiôkia no lasa toeram-ponenana sy fialan-tsasatry ny emperora.
Niadian' ny Persiana sy ny Rômana i Antiôkia teo anelanelan'ny taona 252 sy 540 ka indraindray lasan' ny Persiana indraindray miverina amin' ny Rômana. Tamin' ny nahazoan' ny Persiana an' i Antiôkia dia nasesitany tany Iràna ny ankabetsahan' ny mponina tao.
I Antiôkia kristiana
hanova
Tamin' ny andron' ny Apôstôly dia nitoriana ny Vaovao Mahafaly ny mponina tao Antiôkia ka lasa ivon-toeran' ny fivavahana kristiana tany ivelan' i Palestina.
I Antiôkia, izay tsy tokony hafangaro amin' i Antiôkia any Pisidia, dia lasa toerana niroboroboan' ny fivavahana kristiana vao nanomboka. Nivoatra avy ao ny fiangonan' ny mpanara-dia an' i Kristy tamin' ny taona voalohandohan' ny kristianisma. Araka ny Asan' ny Apôstôly (Asa. 11.26) ao amin' ny Baiboly dia tao Antiôkia no nahazoan' ny mpianatr' i Jesoa ny anarana hoe Kristiana.
Tao Antiôkia no nitoeran' ny patriarka kristiana tany Atsinanana izay nilaza fa nandova an' i Petera (na Piera) izay voalazan' ny lovantsofina fa eveka voalohan' io tanàna io.
Araka ny tantara taty aoriana, atao hoe Legenda aurea ("Ny Angano volamena"), dia lasa eveka voalohan' i Antiôkia ny apôstôly Petera rehefa avy nanova ho kristiana ny andriandahy nitondra tao. Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-2 dia voalamina tsara ny fiangonan' i Antiôkia ka i Ignatiôsy (na Ignasy) no evekany nanomboka tamin' ny taona 69 taor. J.K.
Tokony ho tamin' ny taona 270 dia nizara ny Kristiana tao Antiôkia ka ny sasany nomba an' i Paoly avy any Samôsata izay mandà ny maha Andriamanitra an' i Kristy sady mampianatra fa olona nirahin' Andriamanitra fotsiny izy; fa ny sasany kosa nila ny fitsaran' ny emperora Aoreliano mba handroahana an' ireo voalohany ireo tsy honina ao amin' ny fonenan' ny eveka. Tamin' ny taonjato faha-4 dia noheverina ho matanjaka indrindra manaraka ny fiangonan' i Rôma ny an' i Antiôkia. Izy no tanàna voalohany tao amin' ny Empira izay nanamboatra katedraly lehibe (teo anelanelan' ny taona 327 sy 341) izay mbola mitahiry ny sisan-taolan' i Joliano avy any Antiôkia.
Nihanihen-daza i Antiokia teo amin'ny lafiny fivavahana kristiana rehefa nihanandroso i Kônstantinôpôly sy natsangana ho patriarkata i Jerosalema. Lasa lefy hery ny fiangonan' i Antiôkia vokatr' ireo "fampianaran-diso" toy ny arianisma sy ny nestôrianisma ary ny mônôfizitisma.
Tamin' ny taonjato faha-4 sy faha-5 dia nisy sekoly teôlôjika izay nandray anjara tamin' ny fifandirana teôlôjika tamin' izany fotoana izany izay nanohana ny tokony handraisana ara-bakiteny ny zavatra voasoratra ao amin' ny Baiboly. Nalaza tamin' izany i Diôdôra avy any Tarsy, i Teôdôro avy any Môpsoestia (atao hoe koa Teôdôro avy any Antiôkia), i Teôdôreto avy any Kiro ary indrindra i Joany Krisôstômo. Nanohitra indrindra ny sekolin' i Aleksandria izay nanohana ny fandraisana an-tsarinteny (alegôrika) ny Soratra Masina izany.
Andro Antenatenany
hanovaNisy horohorontany nadrava ny tanàna tamin' ny taona 526, ka olona miisa 250 000 no tra-pahavoazana tamin' izany, avy eo babon' ny Persiana sy norobainy tamin' ny taona 540 ka ny ankamaroan' ny mponina tao dia natao sesitany tany amin' ny manodidina an' i Ekbatana. Namboarin' i Jostiniano indray ilay tanàna ka nanamboarany manda sady nomeny anarana hoe Theoupolis ("Tanàn' Andriamanitra").
Azon' ny Persiana sasanida tamin' ny taona 614 i Antiôkia avy eo azon' i Herakliôsy indray nefa nalain' ny Arabo tamin' ny taona 638 nandritra ny naha kalifa an' i Omar. Lasa tanana bizantina indray i Antiôkia tamin' ny taona 966 tamin' ny nahazoan' i Nikefôro II Fôkasy azy. Avy tao amin' io tanàna io ny emperora bizantina Kônstantino Mônômako (na Kônstantino IX). Tokony ho taonjato iray taty aoriana, tamin' ny taona 1084 dia lasan' ny Tiorka seljokida ny tanàna.
Azon' ny Kristiana nanao kroazada i Antiôkia tamin' ny taona 1098 rehefa avy natao fahirano nandritra ny valo volana. Taorian' ny fandresen' i Saladin tamin' ny ady tao Hattin tamin' ny taona 1187. Azon' ilay soltana mamelòka atao hoe Baybars ny tanàna tamin' ny taona 1268 ka tapitra tamin' izay ny fisian' ny kristianisma tao Siria.
Andro Vaovao
hanova
Azon' ny Torka i Antiôkia tamin' ny taona 1489 ka nasiany tobi-milisy (tiorka: Yeniçeri). Lasa tanana mitokana i Antiôkia ka tsy nandalovan' ny lalana fivezivezen' ny varotra mankany Alepo (fr.: Alep; angl: Aleppo; arabo: Ḥalab), tanàna any Siria. Ireo sambo avy any Eorôpa dia mampidina entana ao Aleksandreta na Iskenderona (torka: İskenderun) tamin' ny taonjato faha-17. Ny entam-barotra dia nandray ny lalana makany Alepo izay ahitana solontena eorôpeana ka anisan' izany ny an' i Frantsa nanomboka tamin' ny nanjakan' i François I. Tsy ao Antiôkia intsony no nanaovana ny raharaham-barotra fa any an-kafa.
Tamin' ny taona 1832 dia nalain' i Ibrahim Pacha tamin' ny anaran' ny rainy Muhammad Ali (fr.: Mehemet Ali), lefitry ny mpanjakan' i Ejipta, i Antiôkia. Naverina tamin' ny Torka i Antiôkia nandritra ny "filaminan' i Kotahia" (Kütahya) nanomboka tamin' ny taona 1833. Ahitana vahoaka sy foko isan-karazany ao Antiôkia. Ny ankamaroany dia Siriana, mihabetsaka koa ireo voanjo torka, ahitana vahoaka kristiana betsaka koa ao, indrindra ny Grika sy ny Armeniana.
Izany fahasamihafan' ny foko misy ao izany dia niteraka fifandrafian' ny mponina tao Antiôkia tamin' ny fanombohan' ny taonjato faha-20. Nisafidy ny hanohitra tamin' ny fampiasana fitaovam-piadiana ny Armeniana izay niharan' ny fanenjehana tamin' ny taona 1915 ka nihataka teny amin' i Mosa Dagh ("Tendrombohitr' i Mosesy" / "Tendrombohitr' i Môizy"), eo anelanelan' ny tanànan' i Antiôkia sy ny ranomasina, ary notaterin' ny tafika an-dranomasina frantsay efa tamin' ny fotoana farany hiala avy ao.
Amin' izao androntsika izao (taonjato faha-21) dia iadian' i Siria sy i Torkia i Antiôkia (izay ataon' ny Tiorka hoe Antakya). Latsaky ny 46 000 ny isan' ny mponina tao Antakya tamin' ny taona 1970 nefa niisa 400 000 any ho any izany tamin' ny taonjato faha-2 taor. J.K.
Jereo koa
hanovaLoharano
hanova- ↑ Jean Malalas, Chronographie, pp. 199-204 (éd. Dindorf).