Telogo (vahoaka)
Ny Telogo, antsoina koa hoe Andra, dia vondrom-poko ara-piteny izay miteny ny fiteny telogo ary teratany any amin' ny fanjakana Andhra Pradesh sy Telangana ary ny distrikan' i Yanam any Puducherry any India. Izy ireo no maro anisa indrindra amin' ny vondrona dravidiana efatra lehibe (anisany ny Tamily (na Tamoly) sy ny Kanadiga ary ny Malaialy). Ny fiteny telogo no fiteny fahefatra be mpampiasa indrindra any India ary faha-14 amin' ny fiteny be mpampiasa indrindra eran-tany. Maro ny Telogo monina any amin' ny fanjakana indiana Karnataka, Tamil Nadu, Orissa, ary Maharashtra. Miparitaka any amin' ny firenena toa an' i Etazonia, i Aostralia, i Malezia, i Maorisy, ny Emirata Arabo Mitambatra, sy ny hafa ny diaspôra telogo. Amin' ny taona 2024 dia ampiasain' ny olona 95,7 tapitrisa manerana izao tontolo izao ny fiteny telogo, izay mahatonga ny diaspôra telogo ho diaspôra indiana fahatelo lehibe indrindra aorian' ny diaspôra hindy sy ny diaspôra bengaly. Ny telogo no fiteny mitombo haingana indrindra any Etazonia. Fiteny arovana koa izy io ao Afrika Atsimo.
Ny hoe Andhra dia anaram-poko anondroana Telogo hatramin' ny Andro Taloha. Ao amin' ny Aitareya Brahmana (800 tal JK tany ho any) ao amin' ny Rigveda no iresahana voalohany indrindra ny hoe Andhra. Voatonona ao amin' ny angano sy tantara Mahabharata sy Jataka bodista koa izy ireo. Ao amin' ny Mahabharata, ny miaramila mpandeha an-tongotr' i Satyaki dia ahitana olona ao amin' ny fokom-pirenena iray antsoina hoe Andhra, fantatra amin' ny volony lava, ny vatany lava, ny fiteniny mamy, ary hakingany. Nitatitra ilay Grika mpahay tantara Megastenesy (Μεγασθένης) tao amin' ny Indika (Ἰνδικά, 310 tal JK) fa nipetraka tao amin' ny vinanihefaky ny ony Godavari sy Krishna ny Andra ary nalaza tamin' ny heriny ara-tafika izay faharoa taorian' ny Maoriana (Mauryan) manerana an' i India.
Ny fitondrana pôlitika andhra lehibe voalohany dia ny tarana-mpanjaka Satavahana (taonjato faha-2 tal JK – taonjato faha-2 taor JK) izay nanjaka teo amin' ny lembalemban' i Deccan manontolo ary na dia tamin' ny faritra lavitra any andrefana sy afovoan' i India koa aza. Nanangana fifandraisana ara-barotra tamin' ny Empira Rômana izy ireo, ary ny renivohitra Amaravati no tanàna niroborobo indrindra tany India tamin' ny taonjato faha-2 taor JK. Hita hatrany Indônezia sy Mianmara ny sora-tsokitra tamin' ny tarehin-tsoratra telogo taloha (tarehin-tsoratra Vengi).
Tamin' ny taonjato faha-13 dia nampiraisin' ny fokon' andriana Kakatiyas ho eo ambanin' ny fanjakana iray ny faritra samihafa miteny telogo.
Taty aoriana dia niroborobo ny kolontsaina sy ny literatiora telogo ary nahatratra ny fara tampony nandritra ny tapany faramparan' ny vanim-potoan' ny Empira Vijayanagara. Taorian' ny fianjeran' ny Empira Vijayanagara dia nanangana fanjakana mahaleo tena manerana an' i India Atsimo ny mpitondra telogo isan-karazany tao amin' ny fokon' andriana antsoina hoe Nayaka, izay mitovy asa amin' ny fokom-pianakaviana mpiady Rajput any India Avaratra. Ny Nayak tao Kandy, izay tarana-mpanjaka farany nitondra an' i Srilanka dia taranaka telogo. Tamin' ity vanim-potoana ity dia lasa fitenin' ny kolontsaina avo manerana an' i India Atsimo ny fiteny telogo. I Vijaya Ramaswamy dia nampitaha izany tamin' ny fanjakazakan' ny fiteny frantsay izay lasa fitenin' ny kolontsainan' i Eorôpa môderina nandritra ny vanim-potoana mitovy. Ny fiteny telogo ihany koa no mibahan-toerana amin' ny fivoaran' ny mozika karnatika, iray amin' ny zana-tsokajy roa lehibe amin' ny mozika klasika indiana.
Ny maritrano novolavolain' ny Andra tao amin' ny lohasahan' ny ony Krishna tany am-piandohan' ny taonjato voalohany taor JK, antsoina hoe "Sekolin' ny Zavakanto Amaravati", dia heverina ho iray amin' ny endrika telo lehibe amin' ny zavakanto indiana fahiny ary nisy fiantraikany lehibe teo amin' ny zavakanto tany India Atsimo sy Srilanka ary Azia Atsimo-Atsinanana. Ny mahaiana, izay endriky ny bodisma manjaka any Sina, any Japana, any Kôrea sady antokom-pinoana bodista lehibe indrindra eran-tany, dia nivoatra teo anivon' ny Telogo tao Andhra.
Ny fiteny telogo dia iray amin' ny fiteny enina notendren' ny governemanta indiana ho fiteny klasika. Izy io dia manana tantara momba ny sora-tsokitra tany amin' ny taona 400 tal JK. Manana lova momba ny literatiora tsy tapaka sy isan-karazany nandritra ny arivo taona mahery izy io. Ny zavakanto fampisehoana telogo dia ahitana ny dihy klasika kuchipudi, ary koa ny perini sivatandavam, ny burra katha. Ny tholu bommalata, izay sary aloka mihetsika nentim-paharazana telogo dia nanomboka tamin' ny taonjato faha-3 tal JK. Izy io no razamben' ny wayang, izay zavakantom-bahoaka indôneziana izay mahasintona ny mpizaha tany any Indônezia. Ny sarimihetsika telogo no indostrian' ny sarimihetsika anisan' ny lehibe indrindra any India. Ity indostria ity dia namokatra ny sasany amin' ny sarimihetsika lafo vidy indrindra sy be vola indrindra ao India.