Etroska (vahoaka)
Ny Etroska na Etroskana dia vahoaka nonina teo antenatenan' ny Saikanosy Italiana, indrindra fa teo amin' ny morontsiraka amin' ny Ranomasina Tireniana, izay nahazoany ny anarany, hatramin' ny faran' ny Andron' ny Alimo ka hatramin' ny nahazoan' ny Rômana an' i Velzna tamin' ny taona 264 tal.J.K. sy ny fampiraisana miandalana an' i Italia teo ambany fitondrana rômana, tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. Nandritra ny Vanim-potoana Arkaika (800 tal. J.K. -- 480 tal. J.K.) izy ireo dia vahoaka voalamina ho tanàna-fanjakana maromaro, dia ny dôdekapôlisy etroska (tanàna roa ambin' ny folo), nanomboka hetsika fanjanahantany anatiny tao Italia, nankany amin' ny Lemak' i Pô izay nanorenan' izy ireo tobin' asa maro, toa an' i Marzabotto sy i Bologna.
Tamin' ny voalohany izy ireo dia nantsoin' ny Grika tamin' ny anarana hoe Τυῤῥηνοί / Turrhēnoi (Τυρρηνός / Turrênós, raha tokana), anarana mifandray amin' ny Ranomasina Tireniana , araka ny voalazan' ilay mpahay tantara grika atao hoe Διονύσιος / Dionýsios avy any Halikarnassos.
Ny niandohan' ny Etroska dia niadian-kevitra hatramin' ny Andro Taloha, izay tsy nitovian' ny hevitra fa nizara eo amin' ny tsangan-kevitra manohana ny fiaviana teratany sy ny tsangan-kevitra manohana ny fiaviana lidiana / anatôliana. Nisy marimaritra iraisana tafapetraka nandritra ny taonjato faha-20, teo ambany fiahian' ilay etroskôlôga Massimo Pallottino. Ny ankamaroan' ny etroskôlôga dia mihevitra fa ny tsangan-kevitra momba ny fiaviana teratany ny Vilanôviana sy ny Etroska izay taranak' izy ireo dia mifanaraka amin' ny zava-boalazan' ny Tatsinanana isan-karazany ary ho very maina ny fanohizana ity adihevitra ity: azo vakina tsy misy olana ny soratra etroska, izay nindramina tamin' ny Grika tao Cuma ( Κύμη na Κύμαι / Kumê na Kumai), nefa ny fiteny etroska, izay ampitainy, dia tsy indô-eorôpeana, ary mbola tsy feno ny fahalalana azy. Azo inoana fa ny fiandohan' ny Etroska dia vokatry ny fiorenam-ponenan' ny Pelasgiana (Πελασγοί / Pelasgoí) avy any Gresy tao Italia izay nifandray tamin' ny teratany nihaona taminy, ka namorona vahoaka vaovao.
Mihoatra ny arivo taona ny tantaran’ io sivilizasiôna taloha io. Ny arkeôlôjia dia manamarina ny nisian' ny kolontsaina vilanoviana hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-10 ka hatramin' ny faran' ny taonjato faha-8 tal. J.K., nefa tsy ampy ny lahatsoratra ara-tantara momba izany. Ity sivilizasiôna ity dia miavaka noho ny firongatry ny andian-tanàna niroborobo ara-toekarena izay nanao fifanakalozana ara-kolontsaina sy ara-barotra amin' ny vahoaka mediteraneana isan-karazany, avy eo noho ny fandrosoan' ny miaramilany mianatsimo, mifehy an' i Rôma (izay hofehezin' ny mpanjaka etroska mandritra ny taonjato iray) ary nanangana ny zanatany tao Cesennia sy tao Capua. Ny tanànan' i Nola (renivohitry ny Kônfederasiôna Etroska Kampaniana) sy ny tanànan' i Pompei (izay nahazo ny mandany voalohany), izay nozanahina ihany koa, dia noforonin' olon-kafa taloha. Nihena ny herin' ny Etroska taorian' ny ady nandresen' i Cuma sy i Siracusa, izay nohararaotin' ny fokom-pirenena seltika tamin' ny izay fanafihany ny Lemak' i Po, ary ny fokom-pirenena samnita tamin' ny fanafihany an' i Campania. Nitohy tamin' ny fandresen' ny Repoblika Rômana tsikelikely an' i Etroria izany fihenan-kery izany, izay nanomboka tamin' ny fandresena sy fahazoana an' i Veis tamin' ny taona 396 tal. J.K., ary nifarana tamin' ny fahazoana an' i Velzna tamin' ny taona 264 tal. J.K. Tamin’ ny taona 17 tal. J.K., ny fari-tany etroska manontolo, izay lasa Regio VII, dia nampidirina tao amin' ny fizarana ara-pitantanan' i Italia rômana.
Ny tanjaky ny tafiky ny Etroska dia niseho manokana amin' ny endriky ny tafika an-dranomasina matanjaka sy miaramila mandeha an-tongotra ahitana mpiady mirongo fitaovam-piadiana mavesatra (ὁπλίτης / hoplítēs) sy ny fananganana vondrona mpiady natao hadrava ny tafika mandeha an-tongotra (φάλαγξ / phálanx). Ny tanàna, izay nanana maritrano avo lenta, dia nisy manda mafy sy toerana ara-jeôstratejia matanjaka ny ankamaroany.
Ny fari-tanin' ny Etroska tany am-boalohany, atao hoe Etroria (Etruria), dia mifanitsy amin' i Toscana ankehitriny, ny ampahatelon' ny tapany avaratr' i Latiôma (Latium) sy ny avaratra-andrefan' i Ombria (Umbria). Tamin' ny fara tampon' ny tanjany, nandritra ilay antsoina hoe Vanim-potoana Arkaika, dia niitatra hatrany amin' ny Lemaka Po ka hatrany Campania ny heriny. Ny tanàna etroska tany am-boalohany dia namorona kônfederasiôna nisy tanàna roa ambin' ny folo, ny dôdekapôlisy, izay nampiana kônfederasiôna roa hafa avy eo, ny Dôdekapôlisy Padaniana any avaratra sy ny Dôdekapôlisy Kampaniana, ary koa zanatany na tobim-barotra maromaro any Ligoria (Liguria) sy sy Galia Sisalpina (Gallia Cisalpina) ary any Kôrsa (Corsica). Ny tsirairay amin' ireo tanàna ireo dia tantanan' ny zilata (zilath) iray, izay mitovy amin' ny mpanjaka.
Ny tanin' i Etroska, izay betsaka akora metaly sy manana toetra voajanahary tsara ho an' ny fambolena, dia nahafahana nampandroso indostria sy fambolena. Naondrana manerana ny fari-tany italiana rehetra ny vokatra avy ao, ary koa tany amin' ny tsena selta, fenisiana, kartajiniana ary italô-grika (ao amin' ny morontsiraka atsimon' ny Saikanosy Italiana).
Ny fiaraha-monina etroska dia nisy ambaratongam-pahefana sy fanapahan' olom-bitsy (ôligasia), nahitana olona afaka sy andevo. Ao amin' ity fiarahamonina ity, ny vehivavy etroska dia nasongadina sady toa nanana zo amin' ny lafiny rehetra mitovy amin' ny an' ny lehilahy. Amin' ny ankapobeny, ny mpanoratra grika sy rômana dia nampitovy ny fomba fiainan' ny Etroska amin' ny kolontsaina voamariky ny fihenan-kery miandalana sy fahafinaretana; izany no truphè ("fahalemena") araka ireo mpanoratra ireo.
Ny fahasamihafan' ny fasana sy ny farevaky ny fasana dia taratry ny fombafomba fandevenana maro izay niseho nandritra ireo vanim-potoana samihafa tamin' ity sivilizasiôna ity.
Ny Etroska, tamin' ny fampifangaroana ny fandraisan' anjaran' ny Grika, ny Gaoloà (ny fiarovan-doha sasany hita dia dika mitovy amin' ny fiarovan-doha seltika), ny Fenisiana ary ny Ejipsiana, dia namolavola fahaiza-manao tena manankarena sy taranja toy ny fitsaboana, ny fandrindrana tanàna ary ny fisikidiana (etrusca disciplina).
Ny fandraisana anjaran' ny Etroska ho an' ny Rômana dia tena lehibe, nanomboka tamin' i Tarquinius Priscus, izay nampanangana ny Fantona Lehine (Cloaca Maxima), ny Rindrin' i Servio Tolio (Murus Servii Tullii), ny Tempolin' i Jopitera Kapitôlina, ary koa, angamba, ny fandraisan' anjaran' ny panteônan' ireo andriamanitra sy andriamanibavy grika.