Kosita (vahoaka)

Ny Kosita na Kositika na ny vahoaka kositika dia ireo mpiteny ny fiteny kositika, sampana ao amin' ny fianakaviam-piteny hamitô-semitika (na afrô-aziatika), izay monina indrindra any amin' ny Tandrok' i Afrika (Etiôpia, Sômalia, Jiboty ary Eritrea) sy amin' ny morontsiraky ny Ranomasina Mena, hatrany Sodàna ka hatrany atsimo-atsinanan’ i Ejipta.

Ilay Arabo jeôgrafia ata hoe Al-Mas'ûdî (taona 896-956) dia nihevitra ny vahoaka kosita, izay ahitana ny Sômaly, ny Afara, ny Beja, ny Ôrômô , ny Sidama, ny Afara, ny Agao, ary foko maro hafa, ho taranak' i Kosy any amin' ny boky Sahalam-bolamena sy fitrandraham-bato sarobidy.

Heverina fa mponina maro efa lany tamingana no niteny amin' ny fiteny kositika. Ny porofo ara-piteny maro dia maneho fa ny vahoakan' ny Fanjakan' i Kerma (fanjakan' i Kosy voalohany) any amin' ny tapany atsimon' i Ejipta sy amin' ny faritra avaratr' i Sodàna dia niteny kositika. Ny fiteny nobiina (nobiana) ankehitriny dia misy teny fototra maromaro mifandraika amin' ny fiompiana andiam-biby izay manam-piaviana kositika, toy ny teny midika hoe "ondry/hoditr' osy", "akohovavy/akoholahy", "valam-biby", "dibera" ary "ronono". Izany dia manondro fa ny mponina ao Kerma dia niteny fiteny afrô-aziatika tany am-boalohany.

Vahoaka kositika sasany

Ny Beja

Ny Beja dia anisan' ireo vondrom-poko lehibe ao Sodàna (6 % amin' ny mponina). Ahitana azy ireo koa ny any Ejipta sy any Etiôpia ary any Eritrea. Ny fiteny beja, izay fiteny kositika no fitenin' izy ireo. Tombanana ho 1 186 000 ny isan' ny mpiteny beja, anisan' izany ny 951 000 any Sodàna (1982) sy 158 000 tany Eritrea (2006). Mozilmana ny ankamaroan' ny Beja. Ny Beja, izay mpifindrafindra monina amin' ny ankapobeny, dia miorim-ponenana amin' ny faritra midadasika izay avy any Sahara mankany amin' ny Ranomasina Mena amin' ny alalan' i Ejipta Ambony, i Sodàna, i Etiôpia ary i Eritrea.

Ny Ôrômô

Ny Ôrômô dia vahoaka monina ao Etiôpia sy ao Sômalia sy amin' ny tapany avaratr' i Kenia. Ny isan' ny Ôrômô dia mihoatra ny 40 tapitrisa tamin' ny taona 2022. Ny Ôrômô dia miteny amin' ny ny fiteny ôrômô izay ataony fitenin-dreny. Na dia lasa kristiana na mozilmana aza ny ankamaroan' ny Ôrômô nandritra ny taonjato maro, ny sasany dia nitazona ny finoany nentim-paharazana.

Ny Sidama

Ny Sidama dia vondrom-poko monina ao ao Etiôpia. Miteny ny fiteny sidama, izay fiteny ao amin' ny sampam-piteny kositika ao amin' ny fianakaviam-piteny afrô-aziatika, ny Sidama. Ankehitriny dia manana fanjakam-paritra manokana izy ireo nanomboka tamin' ny taona 2019. Ny Sidama dia 3,81 tapitrisa (4,01 % amin' ny mponina ao Etiôpia).

Ny Afara

Ny Afara dia vahoaka mpifindrafindra toerana monina ao amin' ny tapany avaratr' i Jiboty, sy ao amin' ny tapany atsimo-atsinanan' i Eritrea, ary ao amin' ny tapany atsinanan' i Etiôpia. Miisa 2 632 304 izy ireo tamin' ny taona 2007. Ny ankamaroan' izy ireo dia manaraka ny finoana silamo sonita. Ny fitenin' izy ireo dia ny fiteny afara.

Ny Sômaly

Ny Sômaly dia vahoaka monina indrindra any Sômalia, any Sômalilandy, any Etiôpia, any Kenia, ary any Jiboty, izay miisa eo anelanelan' ny 33 sy 34 tapitrisa, miteny sômaly. Mizara singa ara-tantara sy ara-kolontsaina maro amin' ny vahoaka kositika hafa, indrindra fa amin' ny Afara ny Sômaly.

Ny Agao

Ny Agao hita maro tany amin' ny faritra avo ao amin' ny tapany avaratr' i Etiôpia, indrindra tany amin' ny faritra Amhara sy manodidina ny farihy Tana. Vondrona vitsivitsy ihany no miteny ny fiteny agao ankehitriny. Ny hafa nandray ny fiteny amharika sy ny fiteny tigrinia. Amin' ny ankapobeny, ny Agao dia manaraka mônôteisma mifototra amin' ny Testamenta Taloha, izay niteraka ny Beta Israely na Falasa ankehitriny. Maro ny Kristiana amin' ny Agao. Ny sasay kosa manaraka fivavahana hafa na manafangaro fivavahana. Vitsy kely no nandray ny finoana silamo.