Mutapa

Ny Fanjakan' i Mutapa – antsoina indraindray hoe Empiran' i Monomotapa na Fanjakana Mutapa, Mwenemutapa, – dia fanjakana afrikana nandrakotra faritany midadasika ao Zimbaboe ankehitriny, ao Zambia, ao Môzambika ary ao Afrika Atsimo midadasika.

Ny teny pôrtogey hoe Monomotapa dia fandikana ny anaram-boninahitra sôna hoe Mwenemutapa, avy amin' ny fitambaran' ny teny roa hoe mwene midika hoe "andriana" na "tompo", sy mutapa midika hoe "tany". Rehefa nandeha ny fotoana, dia nampiharina tamin' ny fanjakana manontolo ny anaram-boninahitry ny mpanjaka, ary nampiasaina mba hanondroana ny faritanin' ilay fanjakana tamin' ny sarintany nanomboka tamin' io vanim-potoana io.

Tantara

Betsaka ny tantara niavian' i Mutapa, ny an' ireo andrianan' i Zimbaboe Lehibe no tena eken' ny ankamaroan' ny lovantsofina am-bava. Ny Mwene voalohany dia andriana mpiady antsoina hoe Nyatsimba Mutota avy ao amin' ny Fanjakan' i Zimbaboe izay nanitatra ny fahafahan' ny fanjakana tamin' ny voalohany mba hahitana loharanon-tsira vaovao any avaratra. Inoana fa nahita sira ny andriandahy Mutota tamin' ny fandreseny ny Tavara, faritra shona. Ny fitantarana iray hafa momba ny niandohan' ilay fanjakana ny hoe nisaraka tamin' i Zimbaboe Lehibe ny andiandahy Mutota rehefa avy niady tamin' ny andriandahy Mukwati (heverina ho rahalahiny na zanak' olo-mpiray tam-po aminy) amin' ny fifehezana ny fanjakana.

Fanitaram-panjakana

Ny zanak' i Mutota sady nandimby azy, Nyanhewe Matope, dia nanitatra io fanjakana vaovao io ho empira nanodidina ny ankamaroan' ny tany teo anelanelan' i Tavara sy ny Ranomasimbe Indiana. Io empira io dia nahavita nampiray ireo vahoaka maro samihafa tany amin' ny tapany atsimon' i Afrika tamin' ny fananganana tafika matanjaka sy voaofana tsara ary namporisika ireo fanjakana maro hanatevin-daharana an-tsitrapo, nanolotra ny maha-mpikambana ao amin' ny Filankevitry ny Empira ho an' izay rehetra niditra tsy nisy fanoherana. Nandresy ny fanjakan' i Manyika sy ny fanjakan' i Kiteve sy Madanda any amorontsiraka ny tafik' i Matope. Tamin' ny fotoana nahatongavan' ny Pôrtogey tao amin' ny morontsirak' i Môzambika, dia ny Fanjakana Mutapa no fanjakana voalohany tao amin' ilay faritra. Nanangana tafika matanjaka izy izay nandresy ny faritr' i Dande any Tonga sy Tavara. Nahatratra ny faritra manontolo ilay empira tamin' ny taona 1480, 50 taona monja taorian' ny namoronana azy.

Fivavahana

Ny empirora Mutope dia nandao an' ilay empira niaraka tamin' ny fivavahana voalamina tsara nanana asam-pisoronana matanjaka. Ny fivavahan' ny Fanjakan' i Mutapa dia nahitana fampidinihana amin' ny fanahy sy ny razamben' ny mpanjaka. Notazonin' ny mpamoha angatra antsoina hoe mhondoro ny toerana masina ao an-drenivohitra. Mpahay tantara am-bava mirakitra ny anarana sy ny asan' ny mpanjaka taloha koa ny mhondoro.

Fitondram-panjakana

Ny mpanjaka (mwene) no filoha ara-pôlitika sy ara-pitantanana ary ara-pivavahana tao amin' ny Fanjakan' i Mutapa. Nitondra angady sy famaky sy lefona vita amin' ny volamena sy vangin' elefanta izy ho mariky ny fiandrianany. Ny mpanjaka dia nipetraka tao amin' ny trano iray voahidy misy trano mitokana ho an' ny mpanjakavavy ary tranobe iray hafa ho an' ny mpanompony. Ity trano farany ity dia matetika ahitana lehilahy latsaky ny 20 taona izay avy amin' ny fianakavian' ny lohan' ny foko feheziny ary ny fisian' izy ireo ao dia niantoka ny fanarahana ny fifehezan' i Mutapa. Rehefa ampy taona ho mpiady ireo tovolahy ireo, dia nalefa nody ary nomena tany na faritra hofeheziny mba hiantohana ny tsy fivadihany amin' ny hoavy.

Nanampy ny mpanjaka, izay nanjaka tamin' ny maha-mpanjaka faratampony azy, ny manam-pahefana isan-karazany toy ny lehiben' ny tafika, ny lehiben' ny mpitendry zavamaneno, ny lehiben' ny mpitsabo, ny mpamoha angatra, ary ny mpiandry varavarana. Eo amin’ny resaka fitondram-panjakana, ny mpanjaka dia afaka maka torohevitra amin' ireo minisitra sivy, izay antsoina hoe "vadin' ny mpanjaka" (MaKaranga). Tsy vady daholo na vehivavy mihitsy aza izy ireo. Aniosan' ny mpikambana ao ny mpanjakavavy, ary ny iray hafa angamba anabavin' ny mpanjaka (Tete), fa ny hafa kosa mety ho ministra lahy efa nanambady tao amin' ny fianakavian' ny mpanjaka. Nifehy ny taniny manokana ireo minisitra ary nanana fahefana ara-pitsarana toy ny fanamelohana ho faty ho an' izay nanao heloka bevava. Mpanompovavy no nanompoan' ny ministra, toy ny an' ireo zatovolahy nanompo ny mpanjaka. Ny mahasamihafa azy dia mety ho vaditsindranon' ny mpanjaka ihany koa ireo tovovavy ireo. Tena nanana fahefana tokoa ny vadin' ny mpanjaka izay efa zokiolona, ary tompon' andraikitra tamin' ny fifandraisana amin' ny vahiny.

I Mutapa, noheverina ho i Ôfira

Nisy vokany ankolaka hafa teo amin' ny tantaran' ny faritra atsimon' i Afrika ny Empiran' i Mutapa. Ny volamena avy amin' io empira io dia nanentana ny Eorôpeana hino fa i Mwenemutapa no nisy ny harena milevina an' i Sôlômôna mpanjakan' i Israely, izay resahin' ny Baiboly hoe Ôfira.

Ny finoana fa tao anatin' ny Fanjakan' i Mwenemutapa any amin' ny faritra atsimon' i Afrika io harena ankibon' ny tany io dia iray amin' ireo antony nitarika ny fikarohan' ny Pôrtogey tany ambanivohitr' i Sofala tamin' ny taonjato faha-16, ary izany dia nandray anjara tamin' ny fampandrosoana an' i Môzambika tany am-boalohany, satria ny angano dia nampiasaina betsaka teo amin' ny vahoaka tsy dia nahita fianarana mba haka mpanjanaka. Misy tahirin-kevitra milaza fa ny ankamaroan' ny mpanjanaka tany am-boalohany dia nanonofy ny hahita ny tanàna volamena malaza any amin' ny faritra atsimon' i Afrika, finoana izay mitaratra ny fikarohana tany am-boalohany nataon' ny mpanjanaka tany Amerika Atsimo an' i El Dorado ary mety ho nahazo aingam-panahy avy amin' izany. Nifarana ny varotra volamena tany am-boalohany rehefa lany ny tao ankibon' ny tany, ary ny fiharatsian' ny Fanjakan' i Mutapa dia nanafoana ny fanohanana ara-bola sy ara-pôlitika ho an' ny loharanon-karenam-bolamena.