Empira Espaniôla
Ny Empira Espaniôla dia iray amin' ny empira lehibe indrindra teo amin' ny tantara. Nanomboka tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-15 ka hatramin' ny fiandohan' ny taonjato faha-19, i Espaina dia nifehy fizaràn-tany midadasika ampitan-dranomasina tao amin' ny Tontolo Vaovao, tao amin' ny vondronosy aziatikan' i Filipina, izay nantsoiny hoe Las Indias, sy fizaràn-tany ao Eorôpa, aty Afrika ary any Ôseania. Amin' ny teny espaniôla izy dia atao hoe Imperio Español, fa amin' ny teny latina dia Imperium Hispanicum. Ity empira ity dia fantatra koa amin' ny anarana hoe Mônarsia Hispanika (espaniôla: Monarquía Hispánica) sy Mônarsia Katôlika (espaniôla: Monarquía Católica). Tamin' ny nanjakan' i Felipe II sy ny mpandimby azy, tamin' ny taonjato faha-16 sy faha-17 ary faha-18, dia nanjary "Empira tsy milentika masoandro mihitsy” ny Empira Espaniôla ary nahatratra ny fara-fiitarany tamin’ ny taonjato faha-18. Izy no voalaza fa empira maneran-tany voalohany teo amin' ny tantara (famaritana nomena ny Empira Pôrtogey ihany koa) ary anisan' ny empira matanjaka indrindra tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoan'ny Andro Vaovao.
Nanjary fanjakana nanjakazaka tany Iberia i Castilla noho ny fahefany tamin' ny empira ampitan-dranomasin' i Amerika sy i Filipina. Ny firafitry ny empira dia niorina teo ambany fanapahan' ny Habsborga espaniôla, atao amin' ny teny espaniôla hoe Casa de Austria ("Tranon' i Aotrisy", 1516 - 1700) ary teo ambany fanapahan' ny mpanjaka Borbôna espaniôla, atao amin' ny teny espaniôla hoe Casa de Borbón ("Tranon' i Borbôna"), ny empira dia napetraka teo ambany fifehezana satroboninahitra lehibe kokoa ary nampitombo ny fidiram-bolany avy any India Atsinanana (faritra tany Azia Atsimo sy Atsimo-Atsinanana). Ny fahefan' ny Corona (azo adika ara-bakiteny hoe "Satroboninahitra") tany India dia niitra tamin' ny alalan' ny fanomezan' ny papa fahefana ho "mpiaro", ka nanome azy fahefana teo amin' ny sehatra ara-pivavahana. Ny zavatra manan-danja teo amin' ny fananganana ny Empira Espaniôla dia ny firaisan' ny tarana-mpanjaka teo amin' i Isabel I de Castilla sy i Fernando II de Aragón, fantatra amin' ny anarana hoe Reyes Católicos ("Mpanjaka Katôlika"), izay nanomboka ny firaisankina ara-pôlitika sy ara-pivavahana ary ara-tsôsialy, fa tsy ny fampitambarana ara-pôlitika. Ny fanjakana iberika dia samy nitazona ny maha-izy azy ara-pôlitika sady samy nanana rafitra ara-pitantanana sy ara-dalàna manokana avy.
Na dia niovaova arakaraka ny fizaràn-tany aza ny fahefan' ny mpanjaka andriamanjaka espaniôla amin' ny maha mpanjaka tokana azy, dia nanapaka amin' ny fomba tokana ny mpanjaka amin' ny maha mpanjaka tokana azy nanerana ny fizaràn-tany notapahiny rehetra tamin' ny alalan' ny rafitra ahitana filankevitra: tsy midika fitondrana ranoray akory ny fitambarana. Tamin' ny taona 1580, rehefa nandimby teo amin' ny seza fiandrianana tao Pôrtogaly i Felipe II, amin' ny anarana hoe Felipe I (na Filipe I, amin' ny teny pôrtogey), dia namorona ny Filankevitr' i Pôrtogaly, izay nanara-maso an' i Pôrtogaly sy ny empirany ary niaro ny lalànany sy ny andrim-panjakana ary ny rafitra ara-bola, ary tsy niray saina afa-tsy tamin' ny fizaràna ny fiandrianana iombonana. Nijanona teo amin' ny toerany ny Firaisana Iberika (na Firaisana Iberiana) hatramin' ny taona 1640, rehefa namerina indray ny fahaleovantenany teo ambany fanapahan' ny Casa de Braganza ("Tranon' i Bragansa") i Pôrtogaly.
Tamin' ny fotoana nanapahan' i Felipe II (1556 – 1598) dia fantatra fa i Espaina, fa tsy ny empiran' ny Habsborga, no firenena natanjaka indrindra eran-tany, izay nanakona mora foana an' i Frantsa sy i Angletera. Fanampin' izany, na dia teo aza ny fanafihan' ny firenan' i Eorôpa Avaratra, dia nitazona ny toeran' ny fanjakazakany mora foana i Espaina. I Felipe II no nanapaka ireo firenena matanjaka indrindra nifehy ny ranomasina (i Espaina sy i Pôrtogaly ary i Nederlandy), i Sicilia sy i Napoli, i Franche-Comté (Kôntean' i Bourgogne tamin' izany fotoana izany), i Rhenania any Alemaina, faritra tsy tapaka any Amerika amin' ny fanjakana lefitra any Espaina Vaovao manamorona an' i Kanada ankehitriny ka hatrany Patagonia, seranan-tsambo ara-barotra manerana an' i India sy i Azia Atsimo, ny vondronosy Antilia Espaniôla (atao hoe India Andrefana) ary toeram-pitrandrahana sasany any Ginea sy Afrika Avaratra. Nanana fitakiana an' i Angletera tamin' ny fanambadiana koa izy.
Ny Empira Espaniôla any Amerika dia niforona rehefa avy nandresy ny empira tompontany sy nitaky tany midadasika, nanomboka amin' i Christophe Colomb tany amin' ny vondronosy Karaiba. Tany am-piandohan' ny taonjato faha-16 dia niady sy naka ary nampiditra ny Empira Azteka sy ny Empira Inka izy, nitazona ireo olona sangany teratany tsy nivadika tamin' ny Corona ary niova finoana ho kristianisma amkn' ny maha mpanelanelana eo amin' ny fiarahamoniny sy ny governemantan' ny mpanjaka. Taorian' ny fotoana fohy nametrahan' ny Corona ny fahefana tany Amerika, dia nanamafy ny fifehezana ireo fizaràn-tany ireo ny Corona ary nanangana ny Filankevitr' i India (espaniôla: Consejo de Indias) mba hanara-maso ny governemanta tao. Ny Corona avy eo dia nametraka fanjakana levitra maromaro tao amin' ireo faritra niorenam-ponenana roa lehibe, Espaina Vavao (Meksika) sy Pero, faritra roa misy mponina tompontany makitroka sy harena an-kibon' ny tany. Ny fihodidinana espaniôla Magellan-Elcano — ny fihodinana voalohany amin' ny Tany — dia nametraka ny fototry ny empira an-dranomasin' i Pasifika ao Espaina ary nanomboka ny fanjanahana espaniôla an' i Filipina.
Ny rafitra itantanana ny empirany ampitan-dranomasina dia nanaovana fanavaozana lehibe tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18 nataon' ireo mpanjaka Borbôna. Rava ny ampihimamba ara-barotra nataon' ny Corona tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-17, ny Corona dia nifantoka tamin' ny fikambanan' ny mpivarotra noho ny antony momba ny hetra mba hialana amin' ny rafitra izay nolazaina fa mihidy. Tamin' ny taonjato faha-17, ny fanodinkodinana ny vola miditra amin' ny volafotsy mba handoavana ny entam-barotra eorôpeana sy ny fiakaran' ny fandaniana hiantohana ny fiarovana ny empira dia midika fa nihena ny tombony azo tsapain-tanana an' i Amerika tany Espaina tamin' ny fotoana nitomboan' ny fandaniana ho an' ilay empira.
Ny fanjakan' i Borbôna dia nanandrana nanitatra ny fahafahana ara-barotra tao amin' ilay empira, tamin' ny fanomezany alalana ny varotra teo amin' ny seranan-tsambo rehetra tao amin' ilay empira, ary nandray fepetra hafa hamelomana indray ny asa ara-toekarena ho tombontsoan' i Espaina. Ny Borbôna dia nandova empira nidiran' ny mpifanandrina, nandova toekarena nanesorana ny vokatra vita odina, nandova satroboninahitra tsy nanana fidiram-bola [ary nanandrana nampifamadika ny toe-draharaha tamin' ny] fandoavana hetra tamin' ny voanjo sy tamin' ny fanamafisana ny fanaraha-maso ary tamin' ny fandroahana ny vahiny. Tamin' ny alalan' izany dia nampidi-bola izy ireo nefa very ny empira. Ny fananiham-bohitra nataon' i Napoléon tao amin' ny Saikinosy Iberiana dia nanafaingana ny adim-pahaleovantena hispanô-amerikana (1808-1826), izay niafara amin' ny fahaverezan' ny zanataniny manan-danja indrindra. Ao amin' ireo zanataniny taloha tany Amerika, dia ny fiteny espaniôla no fiteny manjaka ary ny katôlisisma no fivavahana lehibe indrindra any, nandray lova ara-kolontsaina tamin' ny Empira Espaniôla.