Lioka–Asan' ny Apôstôly
Ny Lioka–Asan' ny Apôstôly dia anarana omen' ny manam-pahaizana momba ny Baiboly ny fitambarana foronin' ny Filazantsara araka an' i Lioka sy ny Asan' ny Apôstôly ao amin' ny Testamenta Vaovao. Ireo lahatsoratra roa ireo dia milazalaza ny asa fanompoana nataon' i Jesoa na Jesosy sy ny fiainan' ny Apôstôly (ary ny an' i Paoly, manomboka amin' ny toko faha-13).
Fanehoana
hanovaSamy heverina ho asasoratr' i Lioka ny Filazantsara araka an' i Lioka sy ny Asan' ny Apôstôly. Izy ireo dia nosoratana ho an' ny olona iray antsoina hoe Teôfilo na Teôfily. Mirasaka momba ny Filazantsara araka an' i Liokany Asan' ny Apôstôly amin' ny fanombohany hoe:
Ry Teofilo, ilay boky voalohany dia nosoratako ny amin' izay nataon' i Jesosy sy nampianariny (Asan' ny Apostoly, 1:1, Ny Baiboly)
Milaza ny lovantsofina fa mpianatr' i Paoly i Lioka, voatonona ao amin' ny Epistily ho an' ny Kôlôsiana 4:14, nefa tsy manaiky an' izany ny ankamaroan' ny manam-pahaizana. Ireo asasoratra roa ireo dia nosoratana Grika iray manodidina ny taona 80-85 ary natao ho an' ny mpihaino tsy jiosy.
I Ireneo avy any Logdanoma no voalohany nanonona ny Filazantsaran' i Lioka, indrindra amin' ny lahatsoratra anoherany ny markiônisma.
Mpanoratra
hanovaSamy fitantarana nosoratana ho an' ny lehilahy iray atao hoe Teôfilo na Teôfily ny Filazantsaran' i Lioka sy ny Asan' ny Apôstôly. Ny Asan' ny Apôstôly dia manomboka amin' ny hoe:
"Ry Teofilo, ilay boky voalohany dia nosoratako ny amin' izay nataon' i Jesosy sy nampianariny" (Asan' ny Apostoly, 1:1, Ny Baiboly),
izay angamba manondro ny Filazantsaran' i Lioka. Ny fiheverana fa olona iray ihany no nanoratra azy ireo dia saika niraisan' ny manam-pahaizana.
Ny Filazantsaran' i Lioka no lava indrindra amin' ny filazantsara efatra ary io no boky lava indrindra ao amin' ny Testamenta Vaovao; raha miaraka amin' ny Asan' ny Apôstôly izy io dia mahaforona boky roa avy amin' ny mpanoratra iray ihany, antsoina hoe Lioka–Asan' ny Apôstôly. Ny vato fehizoron' ny teôlôjian' ny Lioka–Asan' ny Apôstôly dia ny "tantaram-pamonjena", ny fahazoan' ny mpanoratra fa ny fikasan' Andriamanitra dia hita amin' ny fomba fiasany, ary mbola hitohy ny fahatanterahany, eo amin' ny tantara.
Fanoratana
hanovaNy Lioka-Asan' ny Apôstôly dia mitsinjara telo ny tantaran' ny kristianisma tamin' ny taonjato voalohany, ka ilay filazantsara no mamorona ny roa voalohany amin' ireo – dia ny fahatongavan' i Jesoa ilay Mesia teo amin' ny olombelona, hatramin' ny nahaterahany ka hatramin' ny niandohan' ny asa nanirahana azy teto an-tany tamin' ny fihaonany amin' i Joany Mpanao Batisa, narakarahin' ny asa fanompoany teto an-tany, ny fijaliany, ny fahafatesany ary ny fitsanganany tamin' ny maty (marana ny fitantaran' ilay filazantsara). Ny loharanon' ny Filazantsaran' i Lioka dia heverina ho ny Filazantsaran' i Marka (ny fitantarana ny fiainan' i Kristy teto an-tany), sy fanangonan-teny vinavinaim-pisiana antsoina hoe Loharano Q (ny fampianarany), ary fitambarana soratra antsoina hoe Loharano L (ho an' ny Filazantsaran' i Lioka), izay ao amin' ity filazantsara ity ihany no ahitana azy.
Nampifanarahina amin' ny kolontsaina sy ny fiteny helenistika ilay asasoratra sady nosoratana ho an' ny mpihaino jentilisa na jentily (tsy jiosy) angamba, amin' ny ampahany, mba hanoherana ny fahazoan' ny Gnôstika ny tantara. Tsy nadray ny Asan' ny Apôstôly i Markiôna, izay mpimpianatra finoan-diso malaza tamin' ny taonjato faha-2, izay nampiasa ny endriky ny Flazantsaran' i Lioka novaina, fantatra amin' ny anarana hoe Filazantsaran' i Markiôna, angamba noho izy tsy nahalala izany na ninia nanaisotra azy io tao amin' ny kanônan' ny Baiboly nataony; i Ireneo, izay apôlôjista prôtô-ôrtôdôksa, no voalohany nampiasa sy nanonona ny Asan' ny Apôstôly, indrindra mba hanoherany ny markiônisma.
Manamarika ny manam-pahaizana sasany fa misy endrika roa ny Lioka–Asan' ny Apôstôly ka misy ny endrika lava (10–20 % lava kokoa noho ny dikan-teny fohy) sy ny endrika fohy. Tsy mitovy hevitra ny manam-pahaizana amin' ny hoe iza no nosoratana voalohany.