Mistery grika-rômana
Ny mistery grika-rômana na ny fivavahana misy mistery, ny mistery masina, na ny misttery, dia sekoly ara-pivavahana maro tamin' ny tontolo grika-rômanina izay tsy ahitana mpandray anjara afa-tsy ireo nahazo fampianarana manokana ny amin' izany (atao hoe mystai). Ny tena mampiavaka an' ireo fivavahana ireo dia ny fisian' ny tsiambaratelo mifandray amin' ny antsipiriany momba ny fampianarana sy ny fombafomba fanao, izay mety tsy hambara amin' ny any ivelany. Ny mistery malaza indrindra tamin' ny vanimpotoana grika-rômana taloha dia ny Misterin' i Eleosisy, izay nanambara mialoha ny Vanimpotoana Maizina Grika. Niroborobo ny sekolin' ny mistery maro tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha; i Joliano Mpivadi-pinoana tamin' ny tapaky ny taonjato faha-4 dia fantatra fa nampianarina tao amin' ny sekolin' ny mistery telo miavaka — izay mitraista malaza indrindra. Noho ny toetra misy tsiambaratelo ao amin' ny sekoly, ary satria ny fivavahana misy mistery tamin' ny tapany farany amin' ny Andro Taloha dia nenjehin' ny Empira Rômana izay efa nanao fivavaham-panjakana ny kristianisma tamin' ny taonjato faha-4, ny antsipirian' ireo fanao ara-pivavahana ireo dia avy amin' ny famaritana sy sary ary fandalinana momba ny kolontsaina. Ny betsaka amin' ny fampahalalana momba ny mistery dia avy amin' i Marko Terentio Varô (Marcus Terentius Varro).
I Jostinôsy Martira tamin’ ny taonjato faha-2 dia nanamarika mazava sy nanondro ireo fivavahana misy mistery ireo ho "fakan-tahaka demôniaka" ny finoana marina; "ny devoly, maka tahaka ny nolazain' i Mosesy, dia nanamafy fa i Prôserpina dia zanakavavin' i Jopitera, ary nampirisika ny olona hanangana ny sariny amin' ny anarana hoe Kôre" (Apôlôjia Voalohany). Nandritra ny taonjato voalohany ka hatramin' ny faha-4, ny kristianisma dia nifanandrina mivantana amin' ireo mpanaraka ny sekolin' ny mistery, raha ny "sekolin' ny mistery koa dia singa fototra amin' ny fetra tsy jiosy amin' ny fandraisana ny hafatra kristiana". Nanomboka tamin' ny taonjato fahatelo, ary indrindra taorian' ny nahatongavan' i Kônstantino ho emperora, dia nanomboka nampidirina tao amin' ny fandinihana kristiana be mpanaraka ny singa sasay avy amin' ny fivavahana misy mistery, toy ny hita taratra amin' ny disciplina arcani ("fitsipi-pifehezana momba ny tsiambaratelo").