Fiteny hebreo vaovao
Ny fiteny hebreo vaovao (hebreo: עברית חדשה /ʿivrít ħadašá[h]) dia karazan' ny fiteny hebreo izay ampiasaina na am-bava na an-tsoratra nanomboka tamin' ny fiafaran' ny taonjato faha-19. Miavaka izy noho izy lasa fiteny velona, notenenin' ny Siônista aloha, avy eo nampiasain' ny ankamaroan' ny Israeliana, taorian' ny taonjato maro nahafaty ny fiteny hebreo sy naha fiteny amin' ny fanompoam-pivavahana fotsiny azy. Nahazo aina toy ny nateraka indray ny fiteny hebreo tamin' ny taonjato faha-20 vokatry ny asan' i Eliezer Ben Yehudah tamin' ny andron' ny atao hoe Haskala (השכלה). Tombanana ho manodidina ny 6 tapitrisa ny isan’ ny mpiteny hebreo ankehitriny.
Fifohazan' ny fiteny hebreo indray hanova
Ny fiteny hebreo dia lasa fiteny maty teo anelanelan’ ny taona 200 sy 400 tany ho any, ka nihena taorian’ ny fikomian’ i Bar Kokhba tamin’ ny taona 132–136, izay nandrava ny mponin’ i Jodea (na Jodia). Taorian' ny fanaovana sesitany, ny fampiasana ny fiteny hebreo dia nanjary voafetra tamin' ny litorja.
Ny fiteny hebreo dia nampiasaina tamin' ny fotoana samihafa sy noho ny tanjona maromaro nanerana ny Diaspôra jiosy, ary nandritra ny Yishuv Taloha (היישוב הישן / haYishuv haYashan: vahoaka jiosy tany amin' ny faritany atsimo any Siria (faritra) tamin' ny vanim-potoana ôtômàna) dia nanjary fiteny fampiasa tao amin' ny Jiosin' i Palestina (faritra) izany. Avy eo i Eliezer Ben-Yehuda dia nitarika ny famohazana ny fiteny hebreo ho fitenin-dreny tamin’ ny faramparan’ ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan’ ny taonjato faha-20. Ny fiteny hebreo môderina dia nampiasa hasinteny sy tsirinteny hebreo ara-Baiboly, tsipelina sy fitsipi-pitenenana misnaika, ary fanononana sefarada. Maro ny fomba fiteny sy kalka natao tamin' ny fiteny idisy. Ny faneken' ny Jiosy mpifindra monina voalohany nankany Palestina ôtômàna azy dia vokatry ny fanohanan' ny fikambanan' i Edmond James de Rothschild tamin' ny taona 1880 sy ny sata ôfisialy azony tao amin' ny lalàm-panorenan' ny Mandata Britanika ho an' i Palestina tamin' ny taona 1922. Nampiasa teny 8.000 avy ao amin’ ny Baiboly hebreo sy teny 20.000 avy amin’ ny famoaboasana nataon' ny raby Ben-Yehuda. Teny vaovao maro no nindramina avy amin’ ny fiteny arabo, noho ny fototeny semitika iombonan’ ilay fiteny amin’ ny fiteny hebreo, saingy novana mba hifanaraka amin’ ny fônôlôjia sy ny fitsipiteny hebreo, ohatra ny teny hoe gerev (milaza tokana) / garbayim (milaza maro) ankehitriny dia ilazana ny “bakiraro”, izay filaza fohy ny teny arabo hoe ğuwārib ("bakiraro"). Fanampin' izany, ny Jiosy mpifindra monina voalohany dia nindrana tamin' ny fiteny arabo teo an-toerana, ary ny mpifindra monina avy any amin' ny tany arabo tatỳ aoriana dia nampiditra teny indrana avy amin' ny teny arabo (toy ny hoe na'ana, zaatar, mishmish, kusbara, ḥilba, lubiya, hummus, gezer, rayḥan, sns. .), ary koa ny ankamaroan’ ny fitenenana hebreo môderina. Na dia eo aza ny filazana an’ i Ben-Yehuda ho mpanavao ny fiteny hebreo, ny pôeta Haim Nahman Bialik no tena namokatra voambolana hebreo vaovao.
Ny iray amin' ny tranga hita tamin' ny fifohazan' ny fiteny hebreo dia ny fiovan-kevitry ny anarana taloha sasany ho amin' ny heviny vaovao samihafa, toy ny bardelas (ברדלס), izay midika hoe "hiena" (biby mitovitovy amin' ny alika) amin' ny fiteny hebreo misnaîka, fa amin' ny fiteny hebreo vaovao dia midika hoe "geparda" (biby mitovitovy amin' ny saka fa saingy lehibe) na shezīph (שְׁזִיף) izay ampiasaina amin' izao fotoana izao hilazana ny "paisom-bazaha" (frantsay: prune), fa nidika hoe "mokonazy" taloha. Ny teny hoe kishū’īm (“kôkômbra” taloha” dia anondroana karazana voatavo fahavaratra (Cucurbita pepo var. cylindrica), zavamaniry iray avy amin' ny Tontolo Vaovao. Ohatra iray hafa ny teny hoe kǝvīš (כביש), izay midika hoe “lalana” ankehitriny, nefa tena mpamari-toetra arameana midika hoe “voahitsakitsaka" na "mirehitra”, fa tsy anarana mahazatra. Tany am-boalohany dia nampiasaina mba hilazana ny “lalana misy balizy.” Ilay voninkazo antsoina ankehitriny hoe kalanit (Anemone coronaria) dia nantsoina tamin’ ny teny hebreo hoe shoshanat ha-melekh (“voninkazon' ny mpanjaka").