Charte Lambert

Ny Charte Lambert dia antontan-taratasy manan-danja izay nirakitra fanomezan-dàlana nomen' ny printsy Rakoto (Radama II izay lasa mpanjaka taty aoriana) natolotra an' i Joseph-François Lambert, mpandraharaha frantsay tamin’ ny taona 1855. Ny Charter Lambert dia nanome zo lehibe an' i Lambert sy ny mpiara-miasa aminy amin' ny loharanon-karenan' i Madagasikara. Ho takalon' ny 10 % izay aloa amin' ny Fanjakana Merina, i Lambert dia nahazo ny zo manokana hitrandraka harena ankibon'ny tany (akora mineraly) sy ny ala ary ny tany lavavolo.

Nisy fiantraikany lehibe teo amin' ny tantaran' i Madagasikara, satria nanokatra ny lalana ho amin' ny fanjanahan' ny Frantsay an' i Madagasijara. Ity zava-nitranga ity dia mampiady hevitra eo amin’ ny tantaran’ i Madagasikara. Izy io dia maneho ny olana ara-toekarena sy ara-pôlitika nateraky ny fitsiriritan' ny firenena eorôpeana an' i Madagasikara ary nandray anjara tamin' ny fahalemen' ny fiandrianam-pirenena malagasy.

Tantara

Tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19 dia fanjakà-mpanjka nahaleo tena i Madagasikara, saingy nitombo ny herin' ny firenena eorôpeana, indrindra fa i Frantsa sy Britaina Lehibe, tao amin’ io faritra io. Ny printsy Rakoto, izay nisokatra tamin' ny foto-kevitra tandrefana, dia nanohana ny tokony hisian' ny fanavaozana eo amin' ny taniny ary nifandray tamin' ny Eorôpeana, anisan' izany i Joseph-François Lambert.

Rakotondradama sy Joseph-François Lambert

Radama II

Nanamarika ny fifandraisan-dRadama II sy Joseph-François Lambert ny fisakaizana lalina sy ny fikendrena tombontsoa iombonana.

Fanoherana an-Ranavalona I

Tonga teto Madagasikara i Joseph-François Lambert tamin' ny andron' ny mpanjakavavy Ranavalona I, izay nanohitra mafy ny fitaoman' ny vahiny. Nandritra io vanim-potoana io, ny printsy Rakoto, (Radama II) dia nisokatra tamin' ny foto-pisainana tandrefana ary naniry ny hanavao ny firenena. Niara-nanohitra ny pôlitikan' ny fiolonolonan' ilay mpanjakavavy izy roa, ka izany dia nanamafy ny fisakaizan' izy ireo. Tamin' ny taona 1855 dia nomen-dRakoto an' i Lambert ny Charter Lambert.

Manoloana ny famoretana nataon-dRanavalona I dia voalaza fa nanao fifanarahana miafina Rakoto sy i Lambert. Nitady ny fanohanan' i Frantsa (na ny fanohanan' i Angletera) i Lambert mba hanongana fa tsy handratra an' ilay mpanjakavavy. Ity tsikombakomba ity dia mampiseho ny fahatokisan-dRakoto an' i Lambert.

Ny fiankaran-dRadama II teo amin' ny fitondrana

Taorian' ny nahafatesan-dRanavalona I tamin' ny taona 1861 dia nandray ny seza fiandrianana Rakoto tamin' ny anarana hoe Radama II. Izany dia nisongadinan' ny fisakaizany fatratra indrindra tamin' i Lambert. Ny Charte Lambert, izay nohamafisin-dRadama II lasa mpanjaka, dia nanome zo lehibe an' i Lambert amin' ny loharanon-karena voajanahary eto Madagasikara. Ity fifanarahana ity no marika azo tsapain-tanana indrindra amin' ny fifandraisan' izy roa sy ny fikendrena tombontsoa niarahan' izy ireo.

Ho mariky ny fankasitrahana sy ny fisakaizan-dRadama II an' i Lambert dia nomena ny anaram-boninahitra hoe "Duc d'Emyrne", izany dia maneho ny maha zava-dehibe an' i Lambert tao an-dapan' ny mpanjaka. Ny pôlitikam-pisokafana tamin' ny vahiny nataon-dRadama II, na dia misy lafiny tsarany aza, dia niteraka disadisa sy fanoherana anatiny izay niafara tamin' ny famonoana azy.

Famonoana an-dRadama II

Tamin' ny taona 1863, Radama II dia nisy namono taorian' ny fiokoan' ny antoko mpandala ny nentin-drazana izay nanohitra ny pôlitikany. Ity trangan-javatra ity dia namarana ny fifandraisany tamin' i Lambert ary nisy fiantraikany lehibe teo amin' ny hoavin' i Madagasikara.

Taorian' ny namonoana an-dRadama II namany sady mpiaro azy, dia nikorontana toe-draharaha teto Madagasikara ka nanasarotra ny fonenan' ny Eorôpeana teto. Nandao an' i Madagasikara i Lambert tamin' ny taona 1865 ary nisotro ronono tany Mwali (na Mohéli) any amin' ny vondronosy Kômôro, ary maty tamin' ny 1873.

Vokatr' ilay fifanarahana

Niteraka resabe teto Madagasikara ny Charte Lambert. Noheverin' ny olona sasany ho fanohintohinana ny fiandrianam-pirenena sy fanararaotana ny hareny ho tombontsoan’ ny vahiny ilay fifanarahana. Nampisara-bazana ny tao an-lapan' ny mpanjaka sy nampisavorovoro ny sain' ny vahoaka malagasy ny fanomezana zo lehibe toy izany ho an' ny vahiny.

Taty aoriana dia nampiasain' i Frantsa ny Charte Lambert sy ny taratasy avy amin’ ny printsy Rakoto ho an' i Napoléon III izay mangataka fiarovana amin' ny Frantsay, mba ho fanamarinana ny hidirany an-tsehatra ara-miaramila eto Madagasikara sy hametrahana ny prôtektôrata.

Taorian' ny namonoana an-dRadama II tamin' ny taona 1863 dia nanameloka sy nanafoana ny Charte Lambert ny fanjakana malagasy. Na izany aza, ny vokatr' io fifanarahana io, indrindra fa ny fikendren' ny Frantsay momba ny Nosy, dia nitohy ary niafara amin' ny fanjanahana an' i Madagasikara tamin' ny taona 1896.

Votoatin' ny Charte Lambert

Zo manokana hitrandraka ny harena voajanahary

Fitrandrahana harena an-kibon' ny tany

Ny Charte Lambert dia nanome an’ i Lambert zo manokana hitrandraka ny loharanon-karena an-kibon' ny tany rehetra eto Madagasikara, anisan' izany ny volamena sy ny volafotsy ary ny vy. Midika izany fa tsy misy mpifaninana hafa, na Malagasy na vahiny, afaka mitrandraka ny harena an-kibon' ny tany raha tsy nahazoana alalana avy amin' i Lambert.

Fitrandrahana ala

Toy izany koa, nahazo ny zo hanao ampihimamba ny fitrandrahana ny ala malagasy i Lambert. Nanana zo hikapa sy hivarotra hazo sy vokatra anaty ala hafa, tsy misy famerana izy.

Fitrandrahana ny tany lavavolo

Ny Charte Lambert dia nanome an' i Lambert koa ny fitrandrahana ny tany lavavolo ("terres inoccupées"), hevitra manjavozavo azo raisina amin' ny hevitra mivelatra, ka raha ny marina dia nahatonga azy hanana fahefana lehibe amin' ny faritra midadasika amin' ny tanin' ny Malagasy. Niteraka olana manokana io andininy io satria tsy niraharaha ny zon' ny vahoaka eo an-toerana momba ny tany.

Takalon' ilay zo ho an' ny Fanjakana Merina

Fandrotsahana ny 10 % amin' ny tombom-barotra

Ny tena noheverina ho anjaran' ny Fanjakana Merina dia ny 10 % amin' ny tombom-barotra azon' i Lambert sy ny orinasany amin' ny fitrandrahana ataony. Midika izany fa 10 % amin' ny fidiram-bola, rehefa avy nesorina ny saram-pandraharahana, dia aloa ao amin’ ny kitapombolam-panjakana merina. Izany no hitondra fidiram-bola tsy tapaka ho an' ny mpanjaka merina sy hanatanterahana ny fampandrosoana sy ny fanavaozana kasainy hatao teo amin' ny fanjakany.

Ny olana aterak' ity 10 % ity

Ny 10 % dia ampahany kely raha oharina amin' ny halehiben' ny zo nomena an' i Lambert. Maro no nihevitra fa tsy mifanaraka amin' ny tombontsoa nomena azy izany vola tokony haloany izany. Raha tokony hampiroborobo ny fampandrosoana ara-toekarena mahaleo tena, ny Charte Lambert dia nahatonga ny fiankinan-dohan' ny Fanjakana Merina amin' ny vola miditra amin' ny fitrandrahana ataon' ny mpandraharaha vahiny. Ny Fanjakana Merina dia tsy tena nanana fomba hahafaha-mifehy tokoa ny faitrandrahana nataon' i Lambert. Noho izany dia nionona tamin' ny fifampitokisana sy ny fanambarana atan' i Lambert ny fanjakana.

Fepetra manan-danja hafa

Fanomezana alalana hananganana orinasa

Ny Charte Lambert dia nanome alalana an' i Lambert hamorona orinasa izay hanatanteraka ny fampiharana ny zo nomena azy. Io orinasa io, izay tsy tena niforona, dia tokony ho nanana fahefana ara-toekarena lehibe teto Madagasikara.

Faharetana tsy voafaritra

Tsy voafaritra mazava ao amin' ny Charte Lambert ny faharetan' ny fifanarahana, ka mety ho tsy voafetra.

Fampiasan' ny Frantsay ny Charte Lambert

Tamin' ny taonjato faha-19 dia nihazakazaka ho amin' ny fanjanahantany ny firenena eorôpeana, indrindra fa taty Afrika sy tany Azia. I Madagasikara, noho ny toerana stratejika sy ny loharanon-karena misy ao aminy, dia niteraka fitsiriritan' i Frantsa sy i BritaIna Lehibe.

Fanararaotan' i Frantsa ny Charter Lambert

Ny Charte Lambert dia nanome fahafahana an' i Frantsa hitsabaka amin' ny raharaham-pirenena malagasy. Na dia raharaha manokana teo amin' ny mpanjaka Radama II sy ny mpandraharaha Lambert aza ny Charte Lambert, dia nampiasa azy io ho fitaovana diplômatika sy pôlitika i Frantsa.

Fiarovana ny tombontsoa frantsay

Nohamafisin' i Frantsa ny fitsabahany tamin' ny fitakiany ny tokony ho fiarovana ny tombontsoan' ny terataniny eto Madagasikara, indrindra fa ny an' i Joseph-François Lambert sy ny mpiara-miasa aminy, izay niantohan' ilay Charte ny zony.

Fampiharana ilay charte

Nanambara i Frantsa fa hampihatra ny fepetra voalazan' ilay fifanarahana ka nilaza fa tsy manaja ny andraikitra niantohan-dRadama II ny fanjakana malagasy taty aoriana.

Fikorontanana ara-pôlitika

Ny famonoana an-dRadama II tamin' ny taona 1863 sy ny vanim-potoana nisian' ny tsy nisian' ny fitoniana ara-pôlitika taorian' izay koa dia nataon' i Frantsa ho anton-dian' izy ireo hiditra an-tsehatra, ka nisehoany ho mpiantoka ny filaminana sy ny fitoniana aty Madagasikara.

Taratasin-dRadama II ho an' i Napoléon III

Ankoatra ny Charte Lambert, i Frantsa dia nanasongadina ny taratasy nosoratan-dRadama II ho an' i Napoléon III, izay nangatahan' ny mpanjaka merina fiarovana tamin' i Frantsa. Ity taratasy ity dia nadika ho fangatahana prôtektôrata.

Ny dingam-panaovana fitaovana ilay charte

Fanerena ara-diplômasia

Nanao tsindry ara-diplômasia tsy nitsahatra tamin' ny fanjakana malagasy i Frantsa, ka nampiasa ny Charte Lambert ho fampitandremana.

Fidirana an-tsehatra miaramila

Io fanerena ara-diplômasia io dia narahin' ny fitsabahana ara-miaramila tsikelikely, izay niafara amin' ny fananiham-bohitra sy fakana an' i Madagasikara tamin' ny taona 1895 ary ny fanakambanana an' ilay nosy amin' i Frantsa tamin' ny taona 1896.

Ny vokatry ny fanaovana fitaovana ilay charte

Nitondra voka-dratsy ho an’ i Madagasikara ny fanaovan' ny Frantsay fitaovana ny Charte Lambert: very ny fahaleovantenan' i Madagasikara izay lasa zanatany frantsay; notrandrahina ho tombontsoan’ i Frantsa ny harena voajanahary teto amin’ ny Nosy zay notsiriritiny; lasa teo ambany fahefan' ny Frantsay ny kolontsaina sy ny andrim-piarahamonina malagasy.