Vôlôfo (vahoaka)
Ny Vôlôfo na Oôlôfo dia vondrom-poko ao Afrika Andrefana, any amin' ny tapany avaratra-andrefan' i Senegalysy any Gambia ary any amin' ny morontsiraka atsimo-andrefan' i Maoritania. Any Senegaly, ny Vôlôfo no vondrom-poko lehibe indrindra (39,7 %), raha vitsy anisa izy ireo any an-kafa. Miantso ny tenany ho Vôlôfo izy ireo ary miteny vôlôfo, fiteny ao amin' ny sampana atlantika andrefana amin' ny fianakaviam-piteny nizerô-kôngôley. Antsoina koa hoe Jôlôfo, Iôlôfo, Valôfo, Ialôfo ary Ôlôfo koa ny Vôlôfo.
Tsy mazava ny tantaran' izy ireo tany am-boalohany. Ny fitantarana voalohany indrindra momba ny Vôlôfo dia hita ao amin' ny firaketana an' i Alvise Cadamosto, ilay italiana mpandeha lavitra novatsian' ny Pôrtôgey vola tamin' ny taonjato faha-15, izay nanonona ireo lehibe vôlôfo islamika tsara orina izay nanana mpanolotsaina moeilmana. Ny Vôlôfo dia ao amin' ny Empira Vôlôfo tamin' ny Andro Antenatenany tao amin' ny faritr' i Senegambia.
Ny antsipirian' ny fomban-drazana ara-pivavahan' ny Vôlôfo talohan' ny silamo dia tsy fantatra, ary ny lovantsofina am-bava dia milaza fa mpanaraka ny finoana silamo hatramin' ny mpanjakan' i Jolof mpanorina. Na izany aza, ny porofo ara-tantara navelan' ny manam-pahaizana mozilmana sy ny mpivahiny eorôpeana dia milaza fa ny mpiady sy mpanapaka vôlôfo dia tsy niova ho mozilmana tamin' ny voalohany, na dia nanaiky sy niantehitra tamin' ny mpitondra fivavahana mozilmana ho mpanolotsaina sy mpitantana. Tamin' ny taonjato faha-18 sy taoriany, ny Vôlôfo dia nianjadian' ny jihady mahery setra tany Afrika Andrefana, izay niteraka tsy fitovian-kevitra anatiny momba ny finoana silamo teo amin' ny Vôlôfo. Tamin' ny taonjato faha-19, rehefa nanomboka ady tamin' ny fanjakana vôlôfo ny tafika frantsay mpanjanaka, dia nanohitra ny Frantsay ny vahoaka vôlôfo ary niova finoana ho silamo. Ny Vôlôfo amin' izao fotoana izao dia Mozilmana sofy indrindra ao amin' ny firahalahiana islamika Moridià (Murīdiyyah) sy Tijanià (Tijaniyyah).
Ny Vôlôfo dia niisa 7 676 940 maneran-tany, ka 7 192 000 tao Senegaly, 258 065 tao Gambia, 230 000 tao Maoritania, ary 60 000 tao Maly. Misy koa ny zanaka am-pielezana any Italia (125 000) sy Etazonia (95 000) sy any Frantsa (71 000) ary any Espaina (50 000).
Ny Vôlôfo, sahama amin' ny vondrom-poko afrikanina tandrefana hafa, dia nitazona rafi-piarahamonina misy ambaratonga henjana sy izay manambady ivelan' ny sarangam-poko misy azy, izay nahitana andriana, mpitondra fivavahana, kasta ary andevo. Nanakaiky ny mpitondra frantsay ny Vôlôfo, niditra tao amin' ny fitantanan-draharahan' ny mpanjanaka, ary nifehy ny kolontsaina sy ny toekaren' i Senegaly hatramin' ny nahazoan' ilay firenena ny fahaleovan-tenany tamin' i Frantsa tamin' ny 4 Avrily 1960.