Abidy hebreo: Fahasamihafan'ny versiona

Ny '''Abidy hebreo''' dia fitambarana litera miisa 22 izay tsy ahitana zanatsoratra. Amin’ny [[fiteny hebreo]], io [[abidy]] io dia atao hoe ''אָלֶף־בֵּית עִבְרִי''‬ / ''Alefbet Ivri'' na ''האלפבית העברי'' / ''Ha-ˈAlefbet ha-Ivri''). Tsy misy ny fanavahana ny sorabaventy sy ny soramadinika. Taty aoriana vao nisy marika miendri-teboka izay amantarana ny zanapeo atao hoe ''nikkud'' izay amantarana ny zanapeo. Vakina manomboka ankavana miankavia ny soratra hebreo.

Ny abidy hebreo no nanoratana ny boky ao amin’ny [[Tanakh]] (Baiboly hebreo) –, izany hoe izy no nanoratana ny fiteny fototry ny [[Testamenta Taloha]] ao amin’ny [[Baiboly]]. Izy koa no anoratana ny fitenin’nyfitenin'ny Jiosy hafa ankehitriny.

==== Ny anaran’nyanaran'ny litera hebreo ====

''Alef'' (א), – ''bet'' (ב), – ''gimel'' (ג), – ''dalet'' (ד), – ''he'' (ה), – ''vav'' (ו), – ''zayin'' (ז), – ''het'' (ח), – ''tet'' (ט), – ''yod'' (י), – ''kaf'' (כ na ך), – ''lamed'' (ל), – ''mem'' (מ na ם), – ''nun'' (נ na ן), – ''samekh'' (ס), – ''ayin'' (ע), – ''pe'' (פ na ף), – ''tsade'' (צ na ץ), – ''kof'' (ק), – ''resh'' (ר), – ''shin'' (ש) –, ary ''tav'' (ת).

Marihina fa na ny ''alef'' sy ny ''yod -,'' na dia mifanahaka anarana amin’ny zanatsoratra grika ''alfa'' (''α'') sy ''iota'' (''ι'') -, dia samy renisoratra fa tsy zanatsoratra.

Misy litera dimy izay mety ho soratana amin’ny fomba roa arakaraka ny toerana misy azy ao amin’ny teny iray : ''kaf'' (כ na ך) –, ''mem'' (מ na ם) –, ''nun'' (נ na ן) –, ''pe'' (פ na ף) –, ''tsade'' (צ na ץ). Ny voalohany no soratana raha eo aloha na eny antenantenan’ny teny ilay litera fa ny faharoa kosa raha any am-paran’ny teny.

Aseho eto anaty fonon-tenyfononteny tsotra () ny endriky ny litera fa anaty fonon-teny mahitsy [ ] ny fanononana azy.

''Alef'' (א) : [ʔ] (feo any an-danilany)

''Bet'' (ב) : [b] na [v]

''Gimel'' (ג) : [g]

''Dalet'' (ד) : [d]

''He'' (ה) : [h] na tsy tononina

''Vav'' (ו) : [v] na [w] na tsy tononina

''Zayin'' (ז) : [z]

''Het'' (ח) : [ħ] na [χ] (eo anelanelan’ny h sy ny k)

''Tet'' (ט) : [tʼ]

''Yod'' (י) : [i] na tsy tononina

''Kaf'' (כ na ך) : [k]

''Lamed'' (ל) : [l]

''Mem'' (מ na ם) : [m]

''Nun'' (נ na ן) : [n]

''Samekh'' (ס) : [s]

''Ayin'' (ע) : [ʕ]

''Pe'' (פ na ף) : [p]

''Tsade'' (צ na ץ) : [ts] na [sˤ].

''Kof'' (ק) : [q] na [kʼ] (tononina any am-poto-dela)

''Resh'' (ר) : [r]

''Shin'' (ש) : [ʃ]

''Tav'' (ת) : [t] na [θ]

''Alef'' (א) : [ʔ] sy ''Ayin'' (ע) : [ʕ]

''Bet'' (ב) : [b] na [v] sy ''Vav'' (ו) : [v] na [w] na [u]

''He'' (ה) : [h] na tsy tononina sy Het (ח) : [ħ] na [χ] (eo anelanelan’ny [h] sy ny [k])

''Tet'' (ט) : /tʼ/ sy ''Tav'' (ת) : [t] na [θ]

''Samekh'' (ס) : [s] sy ''Shin'' (ש) : [ʃ]

''Kaf'' (כ na ך) : [k] sy ''Kof'' (ק) : [q]

Ireto litera ireto dia mety tsy ho voatonona : ny ''alef'' (א), ny ''he'' (ה), ny ''vav'' (ו) ary ny ''yod'' (י) raha tsy miaraka amin’nyamin'ny tebo-janapeo (''nikkud'').

Misy litera miova fanonona rehefa asiana ny famantarana atao ho ''dagesh'' izay miendrika teboka atao ao anatin’ny litera. Miisa enina ireo litera ireo : ב‬ ''bet'', ג‬ ''gimel'', ד‬ ''dalet'', כ‬ ''kaf'', פ‬ ''pe'' andary ת‬ ''tav''.

''Bet'' : בּ [b] na ב [β] (soratana indraindray amin’nyamin'ny litera latina roa hoe : « ''bh »'' sady mitovitovy fanonona amin’ny «amin'ny ''v »'').

''Gimel'' : גּ [g] na ג‬ [ɣ] (soratana indraindray amin’nyamin'ny litera latina hoe : « ''gh »'' sady mitovitovy amin’nyfanonona «amin'ny ''r »'' frantsay.

''Dalet'' : דּ [d] na ד‬ [ð] (soratana indraindray amin’nyamin'ny litera latina hoe : « ''dh »'' sady mitovitovy amin’nyfanonona «amin'ny that''th'' »ao amin'ny teny anglisy hoe ''that''.

''Kaf'' : כּ na ךּ [k] na כ na ך [x]~[χ] (soratana indraindray amin’nyamin'ny litera latina hoe « ''kh »'' sady mitovitovy fanonona amin’ny «amin'ny ''j »'' espaniola na ny « ''ch »'' alemàna.

''Pe'' : פּ [p] na פ na ף [f] (soratana indraindray amin’nyamin'ny litera latina hoe : « ''ph »'')

''Tav'' : תּ [t] na ת [θ] (soratana indraindray amin’nyamin'ny litera latina hoe : « ''th »'' sady mitovitovy amin’nyamin'ny ''th'' ao amin'ny teny anglisy hoe ''think''.

Ampiasaina ihany koa ny ''dagesh'' amin'ny litera izay tsy maintsy tononina:

Ny ''He'' dia soratana hoe ה ([h]) sady mety tsy ho tononina -, fa soratana hoe <big>הּ</big> (misy ''dagesh'' anatiny) kosa raha tsy maintsy tononina.

Ny ''Shin'' dia soratana <big>שׁ</big>‬ (misy ''dagesh'' ambony ankavanana) raha vakina hoe [ʃ], fa soratana <big>שׂ</big> (misy ''dagesh'' ambony ankavia) kosa raha vakina hoe [s]. Ny feo [ʃ] dia soratana amin’nyamin'ny litera latina hoe « ''sh »'' ary ny feo [s] amin'ny litera « ''s'' », (ny frantsay dia mety hanoratra azy hoe « ''ss »'').

Dimy ny zanapeo fototra ao amin'ny fiteny hebreo ka ny tsirairay amin’ireoamin'ireo dia mety ho heno amin’nyamin'ny endrika lava (maharitra) na fohy (tsy maharitra). Tsy midika fisiana zanatsoratra mifandraika aminy anefa izany. Ireto avy izy ireo :

Tsy manana zana-tsoratra ny abidy hebreo. Taty aoriana, mba hahamora ny famakian-teny dia namorona ny atao hoe ''nikkud'' ny manampahaizana Jiosyjiosy. Teboka tokana na maromaro (hatramin’ny telo) miampy na tsia tsipika kely mandry no ampiasaina ka mety hapetraka eo ambany na eo ambon’nyambon'ny renisoratra tiana hasiana zanapeo. Natao hanehoana ireo zanapeo folo (dimy fohy sy dimy lava) izy ireo, araka izao (ny renisoratra ''lamed'' (ל) no ohatra hasiana zanapeo eto):

=== Renisoratra mety hanoratana zanapeo : ===

Ny ''alef'' (א) sy ny ''he'' (ה) sy ny ''vav'' (ו) ary ny ''yod'' (י) dia ampiasaina indraindray hanehoana ny zanapeo sasany. Izany no atao amin’nyamin'ny teny latina hoe ''matres lectionis'' (ara-bakiteny : « reni-vakiteny »).

''Alef'' (א) : [a]

''He'' (ה): [e]

''Vav'' (ו) : [u]

''Yod'' (י) : [i]

''Alef'' (אָלֶף‬'''אָ'''לֶף‬), – ''bet'' (בֵּית'''בֵּ'''ית), – ''gimel'' (גִּימֵל'''גִּ'''ימֵל), – ''dalet'' (דָּלֶת'''דָּ'''לֶת), – ''he'' (הֵא'''הֵ'''א), – ''vav'' (וָו‬'''וָ'''ו‬), – ''zayin'' (זַיִן'''זַ'''יִן), – ''het'' (חֵית'''חֵ'''ית), – ''tet'' (טֵית'''טֵ'''ית), – ''yod'' (יוֹד‬'''י'''וֹד‬), – ''kaf'' (כַּף‬'''כַּ'''ף‬), – ''lamed'' (לָמֶד'''לָ'''מֶד), – ''mem'' (מֵם'''מֵ'''ם), – ''nun'' (נוּן'''נ'''וּן), – ''samekh'' (סָמֶך'''סָ'''מֶך), – ''ayin'' (עַיִן‬'''עַ'''יִן‬), – ''pe'' (פה'''פ'''ה), – ''tsade'' (צַדִי'''צַ'''דִי), – ''kof'' (קוֹף'''ק'''וֹף), – ''resh'' (רֵישׁ‎‬'''רֵ'''ישׁ‎‬), – ''shin'' (שִׁין‬'''שִׁ'''ין‬), – ''tav'' (תּו'''תּ'''ו).

''Alef'' (א): tsy misy litera mifanandrify aminy nefa soratana hoe « ’ » indraindray raha eny ampovoan’ny teny soratana.

''Bet'' (ב): soratana hoe « ''b »'' na « ''v »'' (arakaraka ny fisian’nyfisian'ny ''dagesh'');

''Gimel'' (ג): soratana hoe « ''g »'' na « ''gh »'' (arakaraka ny fisian’nyfisian'ny ''dagesh'');

''Dalet'' (ד): soratana hoe « ''d »'' na « ''dh »'' (arakaraka ny fisian’nyfisian'ny ''dagesh'');

''He'' (ה): soratana hoe « ''h »'';

''Vav'' (ו): [v] na [w] soratana hoe « ''v »'' na « ''w »'';

''Zayin'' (ז): [z] soratana hoe « ''z »'';

''Het'' (ח): soratana hoe « ''kh »'';

''Tet'' (ט): soratana hoe « ''t »'';

''Yod'' (י): soratana hoe « ''i »'' (raha zanapeo) na « ''y »'' (raha renifeo);

''Kaf'' (כ na ך): soratana hoe « ''k »'' na « ''kh »'' (arakaraka ny fisian’nyfisian'ny ''dagesh'');

''Lamed'' (ל): soratana hoe « ''l »'';

''Mem'' (מ na ם): soratana hoe « ''m »'';

''Nun'' (נ na ן): soratana hoe « ''n »'';

''Samekh'' (ס): soratana hoe « ''s »'';

''Ayin'' (ע): [ʕ] tsy misy renisoratra mifanandrify aminy na soratana hoe «ʿ » na « ‘ » (hoatry ny faingo mihantona mivadika na faingo mihantona);

''Pe'' (פ na ף): soratana hoe « ''p »'' na « ''ph »'' na « ''f »'' (arakaraka ny fisian’ny ''dagesh'');

''Tsade'' (צ na ץ): soratana hoe « ''ts »'';

''Kof'' (ק): soratana hoe « ''k »'' na « ''q »'';

''Resh'' (ר): soratana hoe « ''r'' »;

''Shin'' (ש): soratana hoe « ''s »'' na « ''sh »'' (arakaraka ny toeran’ny ''dagesh'');

Tav (ת): soratana hoe « ''t »'' na « ''th »'' (arakaraka ny fisian’ny ''dagesh'');

Ny ankamaroan’nyankamaroan'ny [[Baiboly]] dia tsy manavaka ny fanononana roa izay marihin’nymarihin'ny fampisana ''dagesh''. Izany no anoratana sy amakiana hoe ''Abrahama'' fa tsy ''Avrahama,'' ohatra.

Misy fomba roa azo anoratana ny zanapeo hebreo amin’nyamin'ny litera latina ka ny voalohany manaja ny fomba fanoratra ny teny malagasy ary ny faharoa mameno ny banga amin’izanyamin'izany ka manampy ny litera « ''u »'' (jereo: [[Abidy malagasy]]).

Ny fomba manaja ny fanoratana malagasy izay tsy ahitana ny litera « ''u »'': tsy miavaka ny zanapeo lava sy ny zanapeo fohy satria ny tsindrimpeotendro satroka (^) dia manova loko ny feo fa tsy manalava azy'','' izany hoe manalehibe ny fisokatry ny vava manonona.

Misy olana ny fampiasana ny litera « ''o »'' irery hanoratana ny [ɔ] sy, ny [ɔ:] sy, ny [u] ary ny [uː].

Hatramin’izayHatramin'izay ny « ''ô »'' dia ampiasain’izayampiasain'izay manoratra amin’nyamin'ny teny malagasy ho an’nyan'ny fanononana [o] izay manakaiky ny [ɔ] fa tsy natao hanalavana ny feo.

Mameno ny tsy ampy amin’nyamin'ny fanoratana malagasy ny fampiasana ny « ''u »'':

Ny tsindrimpeotendro satroka (^) dia manamarika ny halavan’ilayhalavan'ilay zanapeo. Nefa mety tsy ho izany ny fandraisan'ny mpamaky ny ''ô'' izay mety ho vakiny hoe [ɔ] na [ɔː].

Ny Baiboly tsy amin'ny teny hebreo dia ahitana ny anaran'ireo litera ao amin'ny abidy hebreo -, ohatra ny ao amin'ny [[Bokin'ny Salamo|Salamo]] faha-119. Ny mpandika tenin'ny [[Baiboly malagasy|Baiboly amin'ny teny malagasy]] dia nanagasy ireo litera ireo nefa samy nanana ny safidiny araka ny fiangonana na ny vondrom-piangonana misy azy avy.

''Alefa'' (א), – ''beta'' (ב), – ''gimela'' (ג), – ''daleta'' (ד), – ''he'' (ה), – ''vao'' (ו), – ''zaina'' (ז), – ''heta'' (ח), – ''teta'' (ט), – ''joda'' (י), – ''kafa'' (כ na ך), – ''lameda'' (ל), – ''mema'' (מ na ם), – ''nona'' (נ na ן), – ''sameka'' (ס), – ''aina'' (ע), – ''pe'' (פ na ף), – ''tsade'' (צ na ץ), – ''kofa'' (ק), – ''resy'' (ר), – ''sina'' (ש) – ary ''tao'' (ת).

Marihina ny anaran'ny ''Yod'' (י) izay soratana sy tononina hoe ''joda''. Tsy misy koa ny fanavahana ny ''o'' ([u/]) sy ny ô ([ɔ]).

Ny Baiboly katolika amin'ny teny malagasy (''Ny Baiboly Masina'') dia nanoratra azy ireo amin'ny fomba hanononana azy manakaiky ny fanononana hebreo ka tsy nanampy "-''a"'' hamaranana azy sady nampiasana ny tsindrimpeotendro satroka (^) hanavahana ny o [u] sy ny ô [ɔ].

''Alef'' (א), – ''bet'' (ב), – ''gimel'' (ג), – ''dalet'' (ד), – ''he'' (ה), – ''vao'' (ו), – ''zain'' (ז), – ''het'' (ח), – ''tet'' (ט), – ''iôd'' (י), – ''kaf'' (כ na ך), – ''lamed'' (ל), – ''mem'' (מ na ם), – ''non'' (נ na ן), – ''samek'' (ס), – ''haîna'' (ע), – ''pe'' (פ na ף), – ''tsade'' (צ na ץ), – ''kôf'' (ק), – ''resh'' (ר), – ''shin'' (ש) – ary ''tao'' (ת).

mitovyMitovy amin'ny anaranan'ny litera hebreo ao amin'ny Baiboly protestanta ny an'ny [[Vavolombelon'i Jehovah]] (''Ny Soratra Masina - Fandikan-tenin'ny Tontolo Vaovao'') afa-tsy ny ''yod'' (י) izay soratana hoe ''yôda'' sy ny ''resh'' (ר) izay soratana hoe ''resa'' ary ny ''shin'' (ש) izay soratana hoe ''shina''.

== Ny fampiasana ny abidy hebreo amin’nyamin'ny fanisana ==