Fitsanganan' i Jesoa ho velona: Fahasamihafan'ny versiona

Ny '''fitsanganan' i''' '''Jesoa''' '''ho velona''' na '''fitsanganan' i''' '''Jesosy''' '''tamin' ny''' '''maty''' dia isan' ireo [[tenim-pinoana]] (na dôgma) fototra eo amin' ny [[teolojiateôlôjia]] kristiana sy ny [[kristolojiakristôlôjia]] izay ivony. Izao no voasoratra ao amin' ny literatiora tranain' ny [[kristianisma]], nyireo [[EpistolanTaratasin'i Paoly|Epistola voalohan'i Paoly]]: "Ary raha tsy nitsangana tamin'ny maty i Kristy dia foana ny finoanay" ([[Epistily voalohany ho an'ny Korintiana|Kôrintiana voalohany]] 15.14). Izany tenim-pinoana izany dia manambara fa i [[JesosyJesoa]] avy any [[Nazareta]] dia [[Fitsanganan-ko velona|nitsangana tamin' ny maty]] tokoa tamin' ny andro fahatelo aorian' ny [[Fanomboana an'i Jesoa|nanomboana]] azy tamin' ny [[hazo fijaliana]]. Ao amin' ny [[fanekem-pinoana nikeana]] (na niseana) no ahitana indrindra izany tenim-pinoana izany.

Araka ireo [[Evanjely]], taorian' ny nanomboana an' i JesosyJesoa araka ny didin' i [[Pontio Pilato]], sy taorian' ny nahafatesany teo amin' ny [[Hazofijaliana|hazo fijaliana]], dia nalevina i [[Jesosy|Jesoa]]. Roa andro taorian' izany dia hitan' ireo vehivavy namangy ny fasana, indrindra i [[Maria Magdalena]], fa nikodia niala ny vato nanidiana ny fasana izay lasa foana. Niseho tamin' ny mpianany maro i Jesoa taorian' izany, isananisan' izany ireo [[ApostolyApôstôly roa ambin'ny folo|ApostolyApôstôly]] (jereo: 1Kor1Kôr. 15. 5-6).

Ankalazain' ny Kristiana izany fitsangan' i Jesoa tamin' ny maty izany amin' ny Alahadin' ny [[Paska]], izany hoe telo andro aorian' ny [[Zoma masina]], izay ahatsiarovana ny nanomboana azy tamin' ny hazo fijaliana. Zava-dehibe amin' ny [[fanavotana]] izany fitsanganan-ko velona izany ho an' ny Kristiana.

Ny [[Epistolanepistilin'i Paoly]], ny toriteny sy ny epistolan[[Epistily nosoratan'i [[Petera|epistilin' i Petera]] (na [[Piera (apostoly)|Piera]]) ao amin' ny [[Asan'ny ApostolyApôstôly|Asan' ny Apôstôly]] dia mitantara fa maty novonoina i Jesoa nefa natsangan' Andriamanitra tamin' ny maty; milaza koa izy ireo fa ny [[Apostoly]]Apôstôly sy ny olona maro hafa, isan' izany ny mpanohitra azy sasany, dia vavolombelona nanatri-maso ny nisehoan' i Jesoa taorian' ny nahafatesany.

Ny Kristiana voalohany dia azo faritana ho ireo mpianatr' i JesosyJesoa izay nankalaza azy ho ilay Tompo nitsangan-ko velona, taorian' ny fanomboana amin' ny hazo fijaliana.

Izao ny hevitr' i Raymond E. Brown: "ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] dia maneho fa [i Petera sy i Paoly] dia nitory an' i Jesoa izay nitsagana tamin' ny maty nefa ny nofony tsy lo tao am-pasana ny nofony. Tsy misy ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] manontolo na dia tendron-tsoratra iray manambara ny fisian' ny Kristiana nihevitra fa mbola ao am-pasana ny vatan' i Jesoa ka lo. Izany no iheverako fa manantitra mazava tsara ny fitsanganan-ko velona ara-batana ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly"<ref><small>Raymond E. Brown, ''101 questions sur la Bible et leurs réponses'', Lexio/Cerf, 1993 (<nowiki>ISBN 978-2-204-11305-2</nowiki>), p.110.</small></ref>.

==== Araka ireo EpistolanEpistilin' i Paoly ====

Ny loharano voalohany ny amin' ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty dia hita ao amin' ireo [[taratasin'i Paoly|taratasin' i Paoly]] izay voasoratra manodidina ireo taona 50 sy 60 (dia ny [[EpistolaEpistily ho an'ny Romana|Epistily ho an' ny Rômana]] sy ny [[EpistolaEpistily ho an'ny Korintiana|Epistily ho an' ny Kôrintiana]]) ary koa'','' taty aoriana'','' ao amin' ny [[EpistolaEpistily voalohany ho an'i Tomoty]] (na [[EpistolaTimoty|Epistily voalohany ho an' i Tomoty|Timote]] (na Timôte) izay isan' ireo [[EpistolaEpistily pastoralypastôraly]].

Ao amin' ny Taratasy voalohany ho an' ny KorintianaKôrintiana dia milaza [[kerigma]] (fanambaràm-pinoana fototra) i Paoly'','' izay niely teo amin' ireo mpomba ny fitsanganan'-ko velona'','' izay nanolotra singa fototra amin' ny fampianaram-pinoana kristiana:

"3 ''Fa natolotro anareo ho isan' ny zavatra voalohany indrindra ilay noraisiko, dia izao: Kristy maty noho ny fahotantsika araka ny Soratra Masina'', 4 ''dia nalevina, ary natsangana tamin' ny andro fahatelo araka ny Soratra Masina''; 5 ''ary niseho tamin' i Kefasy Izy, dia vao tamin' ny roa ambin' ny folo lahy koa''. 6 ''Rehefa afaka izany, dia niseho tamin' ny rahalahy tsy omby dimam-jatodimanjato Izy, ny ankamaroan' ireny dia mbola velona mandraka ankehitriny, fa ny sasany efa nodi-mandrynodimandry''. 7 ''Rehefa afaka izany, dia niseho tamin' i Jakoba Izy, dia tamin' ny Apostoly rehetra.''" (1Kor1Kôr. 15.3-7).

Mifanaraka ny manampahaizana fa nanoratra ny [[lovantsofina]] tamin' ireo taona 30 i Paoly<ref><small>Gary Habermas, [http://www.garyhabermas.com/articles/J_Study_Historical_Jesus_3-2_2005/J_Study_Historical_Jesus_3-2_2005.htm "Resurrection Research: What Are Critical Scholars Saying"], ''Journal for the Study of the Historical Jesus'', 3, 2 (2005), [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.garyhabermas.com%2Farticles%2FJ_Study_Historical_Jesus_3-2_2005%2FJ_Study_Historical_Jesus_3-2_2005.htm tahiry]].</small></ref> i Paoly.

==== Araka ny Filazantsaran' i Marka ====

Izao no voasoratra araka ny [[Evanjelin'i Marka|Evanjelin' i Marka]]:

"1 ''Ary rehefa afaka ny andro Sabata, dia lasa nividy zava-manitra Maria Magdalena sy Salome ary Maria, renin' i Jakoba, mba handeha hanosotra ny fatin' i Jesosy''. 2 ''Ary nony maraina koa tamin' ny voalohan' andro amin' ny herinandro, rehefa niposaka ny masoandro, dia nankany amin' ny fasana izy ireo''. 3 ''Ary niresaka hoe izy: Iza re no hanakodia ny vato ho afaka amin' ny varavaram-pasana hisolo antsika?'' 4 ''Fa nony nitraka izy, dia, indro, hitany fa efa voakodia niala ny vato; fa lehibe dia lehibe ny vato.'' 5 ''Ary raha niditra tao anatin' ny fasana izy, dia nahita zatovo anankiray nipetraka teo amin' ny ankavanana niakanjo akanjo fotsy, dia talanjona izy''. 6 ''Fa hoy ilay zatovo taminy: Aza talanjona; mitady an' i Jesosy avy any Nazareta, Izay nohomboana tamin' ny hazo fijaliana, ianareo; efa nitsangana Izy; tsy ato Izy; jereo fa teo no nametrahany Azy''." (Mar. 16. 1-6).

==== Araka ny Filazantsaran' i Matio ====

Ny sombin-dahatsoratra vakintsika amin' izao dia natovana tamin' ny taonjato faha-5. Ara-pilaharam-potoana dia niseho tamin' ireo taona 80-90 ny fitantarana omena manaraka eto, izay nosoratana taorian' ny taratasin' i Paoly, izany hoe ilay hita ao amin' ny [[Evanjelin'i Matio|Evanjelin' i Matio]]:

"1 ''Ary tamin' ny alin' ny Sabata, raha vao nazava ratsy ny andro voalohany amin' ny herinandro, dia avy hizaha ny fasana Maria Magdalena sy ilay Maria anankiray.'' 2 ''Ary, indro, nisy horohorontany mafy; fa nisy anjelin' ny Tompo nidina avy tany an-danitra, dia nankeo ka nanakodia ny vato, dia nipetraka teo amboniny.'' 3 ''Ary ny fijery azy dia tahaka ny helatra, ary ny fitafiany fotsy tahaka ny oram-panala;'' 4 ''ary ny mpiambina nivadi-po noho ny fahatahorana azy ka tonga tahaka ny maty.'' 5 ''Ary ny anjely namaly ka nilaza tamin' ny vehivavy hoe: Aza matahotra ianareo; fa fantatro fa Jesosy, Izay efa nohomboana tamin' ny hazo fijaliana, no tadiavinareo''. 6 ''Tsy ato Izy, fa efa nitsangana araka izay nolazainy. Avia, ka jereo, fa tao no nandrian' ny Tompo.'' (...) 9 ''Ary, indro, Jesosy nifanena taminy ka nanao hoe: Finaritra. Ary izy ireo nanatona, dia nihazona ny tongony ka niankohoka teo anatrehany''. 10 ''Dia hoy Jesosy taminy: Aza matahotra; fa mandehana, ka asaovy mankany Galilia ny rahalahiko; fa any no hahitany Ahy''." (Mat. 28.1-6; 9-10)

==== Araka ny Filazantsaran' i Lioka ====

Izao ny voalaza ao amin' ny [[Evanjelin'i Lioka|Evanjelin' i Lioka]]:

"1 ''Fa nony maraina koa tamin' ny andro voalohany amin' ny herinandro, dia nankany amin' ny fasana izy nitondra ny zava-manitra izay efa namboariny''. 2 ''Ary hitany fa, indro, ny vato efa voakodia niala tamin' ny fasana. 3 Dia niditra izy, nefa tsy nahita ny fatin' i Jesosy Tompo''. 4 ''Ary raha mbola very hevitra tamin' izany izy, indreo, nisy roa lahy niseho taminy nitafy fitafiana manelatrelatra''. 5 ''Ary nony natahotra izy ka niankohoka, dia hoy izy roa lahy taminy: Nahoana no ato amin' ny maty no itadiavanareo ny velona?'' 6 ''Tsy ato Izy fa efa nitsangana; tsarovy ny teny izay nataony taminareo, fony Izy mbola tany Galilia, hoe:'' 7 ''Ny Zanak' olona tsy maintsy hatolotra eo an-tànan' ny mpanota ka hohomboana amin' ny hazo fijaliana ary hitsangana amin' ny andro fahatelo''. (...) 12 ''Fa Petera nitsangana, dia nihazakazaka nankany amin' ny fasana; ary niondrika izy ka nahita ny lambam-paty mipetraka mitokana; dia lasa nody izy sady gaga noho ny zavatra izay tonga teo''." (Lio. 24.1-7. 24.12)

==== Araka ny Filazantsaran' i Joany ====

Izao koa ny vosoratra ao amin' ny [[Evanjelin'i Joany|Evanjelin' i Joany]]:

"3 ''Dia nandeha Petera sy ilay mpianatra anankiray ka nankany amin' ny fasana''. 4 ''Ary niara-nihazakazaka izy roa lahy; ary ilay mpianatra anankiray nihazakazaka nihoatra an' i Petera ka tonga taloha tao amin' ny fasana''. 5 ''Ary nony niondrika nitsirika izy, dia nahita ny lambam-paty nipetraka teo, nefa tsy niditra tao izy''. 6 ''Ary avy koa Simona Petera nanaraka azy, dia niditra tao am-pasana ka nijery ny lambam-paty nipetraka teo,'' 7 ''ary ny mosara izay nafehy ny lohany tsy mba nipetraka teo amin' ny lambam-paty, fa voavalona mitokana.'' 8 ''Ary tamin' izay dia niditra koa ny mpianatra anankiray izay tonga taloha teo amin' ny fasana, ary nahita ka nino''. 9 ''Fa tsy mbola fantany ny Soratra Masina fa tsy maintsy hitsangana amin' ny maty Jesosy. 10 Dia lasa indray ny mpianatra nody tany aminy.'' 11 ''Fa Maria nijanona nitomany teo ivelan' ny fasana; ary raha nitomany izy, dia niondrika nitsirika ny tao am-pasana'' 12 ''ka nahita anjely roa nitafy lamba fotsy nipetraka teo, ny anankiray teo an-doha tamin' ilay nandrian' ny fatin' i Jesosy, ary ny anankiray teo an-tongotra''. 13 ''Ary hoy ireo taminy: Ravehivavy, nahoana ianao no mitomany? Dia hoy izy taminy: Satria nalain' olona ny Tompoko, ka tsy fantatro izay nametrahany Azy''. 14 ''Rehefa nilaza izany izy, dia nitodika ka nahita an' i Jesosy nitsangana teo, nefa tsy fantany ho Jesosy''." (Joa. 20.3-14).

Araka ny filazan' i Simon Claude Mimouni dia zavatra natovana taty aoriana ireo fitantarana momba ny fisehoan' i Jesoa tamin' ny mpianany taorian' ny fitsanganany tamin' ny maty. Tamin' ny taonjato faha-2 izany fanovonana izany. "Mahagaga ny fisian' ny fahasamihafana ao amin' ireo fitantarana ny fisehoana, ka manambara izany fa lovantsofina maro no niavian' izy ireo"<ref><small>Simon Claude Mimouni et Pierre Maraval, ''Le Christianisme des origines à Constantin'', PUF, 2006, p.130.</small></ref>.

Nanoratra dimy ambin' ny folo taona talohan' ny nanoratana ny [[Evanjely]] i Paoly avy any Tarsisy. Ny tranainy indrindra amin' ireo Evanjely ireo dia ny an' i Marka. Akoatry ny firesahany ny amin' ny nahitan' i [[Jakoba ilay Marina]]<nowiki/> rahalahin' i Jesoa an' i Jesoa, dia milaza i Paoly fa niseho tamin' ny mpianatra miisa 500 koa i Jesoa. Araka ny [[Asan'ny Apostoly|Asan' ny Apôstôly]] koa dia nisehoan' i Jesoa manokana teo akaikin' i Damaskosy (na Damasy) i Paoly taorian' ny nitsanganany tamin' ny maty.

== Ny olana ara-tantaran' ny fitsanganan-ko' i Jesoa ho velona ==

Ny fitsanganan' i Jesoa ho velona dia tsy zava-nitranga azo hamarinina noho izy zavatra momba ny finoana; tsy azon' ny taranja tantaraTantara anaovana fikarohana izany<ref><small>Camille Focant, « La Résurrection », in Michel Quesnel et Philippe Gruson (dir.), ''La Bible et sa culture'', éd. Desclée de Brouwer, 2011, vol. II, <abbr>p.</abbr> 145.</small></ref>. "Mizara mandrakariva ny mpanao heviteny ny amin' ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty. IsanAnisan' ireo voalohany tamin' ny taonjato faha-18 izay niezaka nanaporofo ny fisian' ny hosoka nataon' ireo [[apostolyApôstôly roa ambin'ny folo|apôstôly]] i Reimarus. (...) I David Strauss, izay lasa nalaza tao Frantsa noho ny asasoratr' i Ernest Renan, dia nihevitra an' izany ho [[Fedrà|angano]] teraka ho azy tao amin' ireo fiangonana kristiana voalohany, indrindra noho ny hakiviana tsy nety nampiononina teo amin' ireo mpianatr' i Jesoa taorian' ny nahafatesany".

Hatramin' i [[Rudolf Bultmann]] (tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20) dia "fanao ny manavaka ny finoana ny Fitsanganana amin' ny maty izay iheverana ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty ho zava-nitranga marina tokoa, amin' izay ara-tantara araka ny heviny hentitra"<ref><small>Simon Claude Mimouni et Pierre Maraval, ''Le Christianisme des origines à Constantin'', Paris, éd. P.U.F., 2006, <abbr>p.</abbr> 128-129.</small></ref>. Tsy manan-kambara ny mpahay tantara ny amin' io resaka io na amin' ny fitsipahana izany na amin' ny fanohanana nefa afaka manamarina izy ireo fa nino ny mpianatr' i Jesoa fa "natsangan' Andriamanitra izy" (Jereo: Rom. 10.9).

Nihevitra ilay mpahay tantara Geza Vermes fa hevitra sady fototra no mahavariana ao amin' ny [[kristianisma]] ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty. Mihevitra izy fa eo anatrehan' ireto hevitra roa mifangarika ireto, etsy an-kilany ny fahamarinan' ilay zava-nitranga azo tsapain-tanana ary etsy an-daniny ny fandavana izany tateraka, dia misy petra-kevitra maro azo heverina hanazavana ireo fijoroana vavolombelona ny amin' ilay Fitsanganan-ko velona, ka isan' izany ny fangalarana ny faty, ny fialana amin' ny hatoranana, ny fahitan-javatra tsy tena izy, na ny fitsanganan-ko velona ara-panahy, izany hoe [[DoketismaDôketisma|doketadôketa]].

Mihevitra ilay teolojianateôlôjiana E. P. Sanders fa nisy tsikombakomba namporisika amin' ny finoana ny fitsanganan-ko velona izay mety nitarika tamin' ny fivoaran' ny tantara hirindra kokoa. Io petra-keviny io anefa tsy ahafahana manazava ny antony nahatonga ireo Kristiana voalohany hanaiky ho faty noho ny amin' ny zavatra izay fantany fa tsy marina. I Helmut Koster kosa dia milaza fa tamin' ny voalohany ireo fitantarana ireo dia [[epifania]] nampandrosoina taty aoriana ka niteraka fijoroana ho vavolombelona ny amin' ny fitsanganan-ko velona araka ny ahalalantsika azy.

* [[Fahaterahan'i Jesoa|Fahaterahan' i JesosyJesoa]]