Petra-kevitry ny loharano roa
Ny petra-kevitry ny loharano roa, ao amin'ny fanaovana hevitenn'ny Testamenta Vaovao, dia ezaka hamahana ilay atao hoe "olana sinoptika". Io petra-levitra io dia manadihady ny fisian'ny fifanahafana sy fahasamihafana eo amin'ireo Evanjely telo, dia ny an'i Matio sy ny an'i Marka ary ny an'i Lioka. Ny ainga fototra dia ny maha voasoratra taloha ny Evanjelin'i Marka raha miohatra amin'ny an'i Matio sy ny an'i Lioka, sady ireo roa farany ireo dia nampiasa ny an'i Marka ho loharano, miaraka amin'ny loharano faharoa (tsy boky fanta-pisiana io fa lahatsoratra eritretertina ho mety nisy) izay nomena ny anarana nifanarahana hoe "Loharano Q". Ny Loharano Q dia fanangonan-dresak'i Jesoa Kristy, izay fantatra amin'ny hoe Logia (grika: λόγια / Logia).
I Christian Hermann Weisse tamin'ny taona 1838 no nanolotra an'io petra-kevitra io voalohany. Vitsy anefa ny nampiasa azy hatramin'izay ka hatramin'ny taona 1860 izay nandraisan'ny mpikaroka toa an'i Heinrich Julius Holtzmann azy[1].
Nihamaro ny nanaiky an'ilay petra-kevitra nanomboka tamin'ny asa fikarohana nataon'i Burnett Hillman Streeter tamin'ireo taona 1920[2], maro ireo karazan'endrika nisehoany nandritra ny taonjato faha-20 sady nihamaro ireo izay nankasitraka azy tao amin'ireo mpikaroka. Lasa nifanarahan'ny rehetra noho izany ny petra-kevitry ny loharano roa.
Ny tantaran'ny petra-kevitry ny loharano roa hanova
Ny olana sinoptika hanova
Maro ireo ampahan-tantara mifanahaka, indraindray ao amin'ny filazantsara efatra rehetra, indraindray ao amin'ny telo fotsiny, indraindray ao amin'ny roa fotsiny na indraindray ao amin'ny iray fotsiny. Indraindray ireo fitantarana hita miaraka ao amin'ny filazantsara roa na maro ireo dia voasoratra amin'ny fomba mitovy, indraindray amin'ny fomba fanoratra tsy mitovy. Raha ampitahaina ny filazantsara sinôptika dia tsapa ny fifanahafana sy fahasamihafana misy nefa saro-drafitra izany ka mahatonga ny fanaovana drafitra ankapobeny ho kianjoanjo fotsiny. Izay raha fintinina ny atao hoe "olana sinôptika".
Ny fanontaniana niaingana dia ny amin'ny filaharana ara-potoan'ny fampandriana an-tsoratra an'ireo filazantsara sinoptika nandritra ny fari-potoana teo anelanelan'ny taona 65 sy 90 taor. J.K. Efa ekena fa ny Evanjelin'i Joany, izay manana votoatiny miavaka tanteraka amin'ireo evanjely telo ireo, dia voasoratra teo anelanelan'ny taona 90 sy 95 taor. J.K..
Ireo mpialoha lalana ny petra-kevitry ny loharano roa hanova
Fandaharan'i Aogostino avy any Hipona ny Evanjely efatra hanova
Ny fandaharana natao tamin'ireo filazantsara efatra tamin'ny taonjato faha-2 sady nohamafisin'i Aogostino avy any Hipona ao amin'ny asa sorany mitondra ny lohateny hoe De consensu evangelistarum nosoratany tokony tamin'ny taona 400, dia nijanona fa tsy niova ao amin'ny Baiboly kristiana isankarazany. Io no atao hoe filaharana kanonikan'ny filazantsara efatra. Izao io filaharana io: Matio, Marka, Lioka ary Joany, ka ireo telo farany dia samy noheverina fa naka ampahan-dahatsorara amin'ny eo alohany avy. Amin'i Aogostino avy any Hipona dia tranainy indrindra ny Filazantsaran'i Matio satria asa soratry ny apôstôly nampianarin'i Jesoa mivantana (dia i Matio izany), fa i Marka sy i Lioka kosa dia mpianatry ny mpianatra, izany hoe mpianatr'i Petera sy i Paoly. Nieritreritra i Aogostino fa ahitana andalana mifanahaka amin'ny an'i Matio ny ao amin'ny Filazantsaran'i Marka, satria naka zavatra tao amin'ny an'i Matio izy ka lasa mpamintina ny voalazan'i Matio: io petra-kevitra io no atao amin'ny teny latina hoe Marcus abreviator[3]. Io filaharana naroson'i Aogostino io dia nohevrina fa sady ara-potoana no filamatra (kanonika) ka tsy dia nisy nanohitra azy tao amin'ny katolisisma sy ny protestantisma talohan'ny "petra-kevitr'i Griesbach", tamin'ny faran'ny taonjato faha-18, izay nieritreretan'i Johann Jakob Griesbach (1745-1812) fa ny evanjelin'i Marka dia niharan'ny evanjelin'i Matio sy ny evanjelin'i Lioka. Tsy notohintohininy ny maha tranainy indrindra an'i Matio.
Ny maha voasoratra taloha indrindra ny Evanjelin'i Marka hanova
Taty aoriana, tamin'ny taona 1835 dia afaka naneho sy nanaporofo ilay mpandalim-piteny atao hoe Karl Lachmann (1793-1851), tamin'ny fampiharana ny "tsikera lahatsoratra sy endrika" izy tsy araka ny fomba fijery tranainy nahazatra hatramin'izay, fa ny antitra indrindra amin'ireo evanjely telo ireo dia tsy ny an'i Matio fa ny an'i Marka. Nanatsoa-kevitra izy fa ny Evanjelin'i Marka no voasoratra taloha indrindr ka io no nampiasain'ny mpanoratra ny Evanjelin'i Matio sy ny mpanoratra ny Evanjelin'i Lioka, ary isan'ny fiovam-penitra lehibe teo amin'ny fanaovan-keviteny amin'ny Baiboly izany hevi-baovao izany[3].
Na dia izany aza, raha esorina avy ao amin'ny Filazantsaran'i Matio sy ny avy ao amin'ny Filazantsaran'i Lioka ireo andalana nalainy ao amin'ny Filazantsaran'i Marka dia maro ireo sombin-dahatsoratra iraisan'ireo filazantsara roa ireo. Ireo sombin-dahatsoratra ireo anefa dia tsy inona fa tenin'i Jesosy[3]. Raha mitady ny fiavian'ireo sombin-dahatsoratra ireo ilay teolojiana atao hoe Christian Hermann Weisse (1801-1866) dia nanolotra tamin'ny taona 1838 ny petra-kevitry ny loharano roa, izay iraisan'i Matio sy i Lioka: ny Filazantsaran'i Marka ny iray ary ny iray hafa dia ny Logia.
Ainga fototra ao amin'ny petra-kevitry ny loharano roa hanova
Ny loharano voalohany: Filazantsaran'i Marka hanova
Ny fomba fiasa atao hoe "fitsikerana loharano" dia nampiasa ny fomba fiasa ara-pianahana (frantsay: approche généalogique) mba hisedrana ny fialohavan'ny evanjaly sy ny fifampiankinan'izy ireo[4].
Ny fifanahafana hita amin'ireo filazantsara sinôptika ireo dia azo aseho amin'ny alalan'ny tarehimarika. Milaza i Daniel Margeret fa ny 80 %n'ny lahatsoratra ao amin'ny Evanjelin'i Marka (andininy miisa 523 amin'ny 661) dia miseho koa ao amin'ny Evanjelin'i Matio ary ny 55 % (andininy 364 amin'ny 661) dia hita ao amin'ny Evanjelin'i Lioka. Amin'ny andininy 661 ao amin'ny Evanjelin'i Marka dia 26 ihany no azy manokana, ny 330 dia itambarany amin'ny Evanjelin'i Matio sy ny Evanjelin'i Lioka, ary ny 325 dia noraisin'ny Evanjelin'i Matio na ny Evanjelin'i Lioka. Ny lahatsoratryny Evanjelin'i Marka dia hita saika manontolo ao amin'ireo filazantsara roa hafa, izany hoe andininy miisa 635 amin'ny 661[4].
Ny Evanjelin'i Matio sy ny Evanjelin'i Lioka dia nifampizara andininy maro: andininy miisa 235 amin'ny 1 068 ao amin'ny Evanjelin'i Matio fa 235 amin'ny 1 149 ao amin'ny Evanjelin'i Lioka[4]. Ny andininy miisa 523 ao amin'ny Evanjelin'i Marka ampiasain'ny Evanjelin'i Matio dia eo amin'ny 50 %n'ny lahatsoratra ao amin'ny Evanjelin'i Matio[5], ary ny andininy miisa 364 ao amin'ny Evanjelin'i Marka ampiasain'ny Evanjelin'i Lioka dia 35%n'ny lahatsoratra ao amin'ny Evanjelin'i Lioka[6].
Ny Filazantsaran'i Marka noho izany no tranainy indrindra amin'ireo evanjely sinoptika, ary ireo nanoratra ny Filazantsaran'i Matio sy ny Filazantsaran'i Lioka dia mety nanovo avy ao amin'ny lahatsoratry ny Filazantsaran'i Marka. Ireo andalana iraisan'ny Evanjelin'i Matio sy ny Evanjelin'i Lioka nefa tsy hita ao amin'ny Evanjelin'i Marka kosa dia mety notovozina tamin'ny loharano faharoa, izay tsy ananana intsony amin'izao[7] dia ny Loharano Q (fanafohezana ny teny alemàna hoe Quelle izay midika fotsiny hoe "loharano"), izay fanangonan-tenin'i Jesosy (atao amin'ny teny grika hoe Logia)[8]. Io Loharano Q io dia mety nosoratana tamin'ny taona 50 taor. J.K., fa ny Evanjelin'i Marka kosa, izay loharano voalohany, dia voasoratra 15 taona mialoha ny Loharano Q.
Ny loharano faharoa: Loharano Q hanova
Ny fanangonan-dahatsoratra Logia, izay niezahan'ny mpikaroka narafitra araka ny mety ho endriny, dia ahitana, araka an'i Frédéric Amsler, "andininy na sombintsombin'andininy azo antoka miisa mihoatra kelin'ny 200, ka fanampin'izany ny andininy na sombin'andininy mliisa 100 eo ho eo izay tsy tena azo antoka", izany hoe voanteny miisa 4 500 eo ho eo, ka ny antsasa-manilan'izany dia "mitovy tanteraka sady mifanarakaraka amin'ny filaharana mitovy ao amin'ny Filazantsaran'i Matio sy ao amin'ny Filazantsaran'i Lioka, ka manohana ny fisian'ny loharano iraisana izany, izay mety ho am-bava na an-tsoratra"[3].
Maro ireo fomba fiasa enti-mandinika lahatsoratra ka nahafahana mamerina amin'ny tokony ho endriny sy votoatiny ny Loharano Q: nifototra indrindra tamin'ny fomba fiasa fampandriana an-tsoratra ny evanjely sinoptika sy tamin'ny sokajin-dahatsoratra ireo mpanao heviteny.
Ny Redaktionsgeschichte ("fandinihana ny fomba fampandriana an-tsoratra") dia maneho fa ao amin'ny Filazantsaran'i Lioka dia ahitana fifikirana amin'ny loharano nanovozany kokoa raha mitaha amin'ny Filazantsaran'i Matio: rehefa mampiasa andalana avy ao amin'ny Filazantsaran'i Marka ny Filazantsaran'i Lioka dia manaja kokoa ny filaharan'ny hasin-dahatsoratra (perikopa). Mba hamerenana ny endriky ny Loharano Q dia nisafidy ny fandaharan'ny Filazantsaran'i Lioka ny manampahaizana, ka izany, ohatra, no anoratana hoe Q6:20 hanondroana ny "filazàm-pahasambarana" voalohany ao amin'ny toriteny "teo an-tendrombohitra" ao amin'ny Filazantsaran'i Matio sy "tao an-dohasaha" ao amin'ny Lioka[3].
Mifamadika amin'izany ny hita ao amin'ny Filazantsaran'i Lioka izay manaja kokoa ny endriky ny haisoratra noho ny hita ao amin'ny Filazantsaran'i Matio, izany no mahatonga ny mpanoratra ny Filazantsaran'i Lioka hanova bebe kokoa ny voambolana ampiasainy raha ampitahaina amin'ny loharano nanovozany. Noho izany dia mitoky tamin'ny Filazantsaran'i Matio ny mpikaroka tamin'ny asa famerenana ny mety ho endriky ny Loharano Q[3].
Ny Formgeschichte ("fandinihana ny endrika") dia mampiseho ny Loharano Q ho toy ny fanangonan-tenin'i Jesosy (Logia). Izany toetra mampiavaka izany dia tsy ahitana tranga maningana afa-tsy amin'ireto andalana efatra ireto: ny fitantarana ny batisa (Lio. 3.21-22), ny fitantarana ny fakam-panahy (Lio. 4.1-13), ny fitantarana ny fanasitranana (Lio. 7.1-10) ary ny fitantarana famoahana demonia (Lio. 11.14-17)[3].
Jereo koa hanova
Loharano hanova
- ↑ Die synoptischen Evangelien, ihr Ursprung und geschichtlicher Charakter ("Ny filazantsara sinoptika, ny fiaviany sy ny maha ara-tantara azy"), Leipzig, 1863.
- ↑ The Four Gospels, a Study of Origins treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authorship, & Dates.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 et 3,6 Frédéric Amsler, « Sur les traces de la Source des paroles de Jésus (Document Q): Une entrée dans le judéo-christianisme des trois premiers siècles » [tahiry], Évangile et Liberté, 2004.
- ↑ 4,0 4,1 et 4,2 Daniel Marguerat, « Le problème synoptique », in Introduction au Nouveau Testament : Son histoire, son écriture, sa théologie, Labor et Fides, 2008, p. 31-32.
- ↑ Élian Cuvillier, « L'Évangile selon Matthieu », in Daniel Marguerat (dir.), Introduction au Nouveau Testament : Son histoire, son écriture, sa théologie, Labor et Fides, 2008, p. 92.
- ↑ Daniel Marguerat, « L'Évangile selon Luc », in Introduction au Nouveau Testament : Son histoire, son écriture, sa théologie, Labor et Fides, 2008, p. 111.
- ↑ Michel Quesnel, « Les sources littéraires de la vie de Jésus », p. 191-192, in Pierre Geoltrain (dir.), Aux origines du christianisme, Folio/Histoire.
- ↑ Stephen C. Carlson, "Two-Source Hypothesis" (tahiry), ao amin'ny Hypotyseis.org, 23 septembre 2004 (notsidihina tamin'ny 28 Janoary 2017).