Famongoran-taranaka nahazo ny Totsy tao Roanda

Ny famongoran-taranaka nahazo ny Totsy tao Roanda dia fandripahana ny Totsy sy ny Hoto mpandanjalanja, niseho tamin' ny 7 Avrily 1994 hatramin' ny 17 Jolay 1994, izay nahafatesana olona teo anelanelan’ ny 500 000 sy 1 000 000.

Ireo zava-nitranga mialoha

Fizaràna ny mponina ho Totsy sy Hoto ary Toà

Tamin’ ny taona 1858 no nahitan’ ny Eorôpena voalohany ny faritry ny Farihy Lehibe. Tamin’ ny taona 1890 dia nampidirin’ ny Alemàna ho isan’ ny fananany i Roanda (izay nantsoiny hoe Ruanda). Ny Belza, izay nampian’ ny Britanika, dia nandroaka ny Alemàna tamin’ ny taona 1916.

Tamin’ ny voalohany i Belzika dia nanapaka tamin’ ny alalan’ ny fahefana eo an-toerana, nefa ny fahefan’ izy ireo dia novaina sady noraiketina tamin’ ny taona 1926, ka ny andraikitr’ ireo lehibe isan-jana-paritra dia nanjary ifandovana.

Noraisin’ ny mpanjana-tany alemàna sy belza ho rafitra ara-pôlitika sy ara-piarahamonina ny fiavahan’ ny Totsy sy ny Hoto. Nampiharina tao Roanda-Borondy (Ruanda-Burundi) ny fanaovam-panjakana tsy mivantana izay nanome tombony ny saranga ambony totsy. Nanomboka tamin’ ny taona 1934-1935 dia nosarahana no foko ("ethnie") roa ny Totsy sy ny Hoto ka ny mponina rehetra dia tsy maintsy misafidy ny ho Totsy na ho Hoto. Nisy ny fanisana ny lehilahy ampy taona tamin’ ny taona 1934 hatramin’ ny taona 1935, ka izay voaisa dia nomena bokikely ahitana ny vondrona misy ny tena izay nantsoina hoe “foko”: Totsy, Hoto na Toà.

Araka ny famaritan'ny mpanjana-tany, ao amin'ny Totsy na Batotsy, ny lehilahy dia manana salan-kalavana mirefy 1,76 m eo, somary maranitra orona ary kelikely tarehy. Araka ny famaritana tamin' ny andron' ny fanjanahan-tany ihany dia mpamboly ny Hoto ary 1,67 m ny salan-kalavan’ ny lehilahy.

Disadisa teo amin' ny Totsy sy ny Hoto

Tao Roanda koa dia notohanan’ ny Fiangonana katôlika ny Hoto maro an’isa, ka nanomboka tamin’ ny taona 1959 dia nanohana azy ireo koa ny mpanjana-tany ka afaka naka ny fahefana izy ireo tamin’ ny taona 1961, taorian’ ny fikomiana nataony tamin’ ny taona 1958.

Tamin’ny taona 1966 dia natsangana ny fitondrana miaramila izay nihazona ny fanjakazakan’ny totsy tamin’ny Hoto ka naharitra hatramin’ny taona 1992 izany, taona nizarana ny fahefana ara-pôlitika teo amin’ny Uprona sy ny Frodébu (Front pour la démocratie au Burundi), izay nahitana mpikambana hoto maro. Nanomboka tamin’izany fotoana izany anefa, ny fifanandrinana teo amin’ny Totsy sy ny Hoto dia nanohy ny fisaraham-bazan’ny vahoakan’i Borondy.

Naharitra hatramin’ ny taona 1992 ny fanjakazakana ara-toekarena sy ara-pôlitikan' ny Totsy vitsy an’ isa tao Borondy ka 12% hatramin’ ny 14%n’ ny mponina borondey izy ireo. Io taona 1992 io no nanatanterahana ny fitsinjarana ny fahefana pôlitika.

Nitrangana fifandringanana miverimberina teo amin’ny Totsy sy ny Hoto tao Roanda sy tao Borondy.

Ny fiseon' ny fandringanan-taranaka

Ny nahafatesan' ny filoham-pirenena roandey sy borondey

Tamin' ny 6 Avrily 1994 dia nisy nitifitra ny fiaramanidina nitondra ny filohan’ i Roanda (i Juvénal Habyarimana) sy ny an’ i Borondy (i Cyprien Ntaryamira), izay samy Hoto, tamin’ ny fotoana niomanan’ io fiaramanidina io hipetraka eo amin’ ny seranam-piaramanidina tao Kigali.

Ilay fandringanan-taranaka

Niteraka herisetra mahery vaika izany fahafatesan' ny fioham-pirenena roa izany: ireo milisy hoto ao amin’ ny Interahamwe, izay noforonin’ ny fitondrana tao Roanda, sy ny ampahany amin’ ny andian-tafi-panjakana atao hoe FAR (Forces armées rwandaises) dia nampihorohoro sy namono olona manerana an’ i Roanda.

Izany fandripahana izany dia nitranga malalaka tsy nisy fandraisana andraikitry ny Firenena Mikambana na ny firenena tandrefana (izay nanana solon-tena tao Roanda). Tao tokoa mantsy ny Mission des Nations unies d’assistance au Rwanda (Minuar) sy ny solontenan’ i Frantsa ary ny an’ i Belzika.

Taorian' ny fandringanan-taranaka

Nahazo fitondranany Totsy

Tamin’ny 23 Jona 1994 dia nandefa ny Opération Turquoise i Frantsa, izay fidirana an-tsehatra ara-tafika sy ara-piahiana ny maha olona nahazo alalana tamin’ ny Firenena Mikambana. Napetraka ny faritra azo antoka lavitry ny ady tao amin’ ny faritra atsimo-andrefan’ i Roanda. Nisy ihany ny ezaka fanelanelanana hampitsaharana ny ady nefa tsy nahomby izany ka lasa ny FRP, izay notohanan’ i Oganda, no nandresy tamin’ ny ady. Taorian’ ny fahazoan’ny FPR an’ i Kigali tamin’ ny 14 Jolay 1994 dia nisitaka tao amin’ ilay faritra narovana tsy misy ady ny tafika roandey. Noho ny fatahoarana ny valy faty dia Hoto miisa 2 000 000 any ho any no nandositra an’ i Roanda ka nila fialofana tany Tanzania sy tany Zaira izay nanorenana tobim-pialokalofana maro teo amoron’ ny tanàna Goma.

Ny valifaty nataon' ny Totsy

Tsy ela ireo manam-pahefana ao Kigali dia niharan’ ny fanerena mafy avy amin’ ny fianakaviambe iraisam-pirenena mba hanamora ny fodian’ ireo mpitsoa-ponenana. Nanohitra izany ny fitondrana ka nanamafy fo sy nanapa-kevitra tampoka tamin’ ny faran’ ny volana Avrily 1995 ny amin’ ny tokony hanesorana ireo olona ao amin’ ny toby natokana ho an’ ny nifindra toerana tao amin’ ny faritra narovana amin’ ny ady. Anjatony maro ny olona novonoin’ ny tafika totsy tao amin’ ny tobin’ i Kibeho. Tamin’ ny 9 Jona 1995 dia nanery ny Filan-kevi-pilaminana ao amin’ ny Firenena Mikambana ny fitondran’ i Kigali mba hampihena ny fe-potoam-piasan’ ny miaramila ao amin’ ny Minuar sy hanakely ny isan’ izy ireo. Tamin’ny volana Desambra 1995 dia nandroaka ireo fikambanana tsy miankina amim-pitondram-panjakana miisa 43, izay nanameloka ny fandringanana tao Kibeho, ny fitondram-panjakana roandey.      

Teo an-danin’ izany, tao amin’ ny tobin’ ny mpitsoa-ponenana tao amin’ ny Repoblika Demôkratikan'i Kôngô (Zaira taloha), niomana hanao valifaty ny tompon’ andraikitry ny fandripahana nialokaloka tany. Tamin’ ny taona 1997, ny fanampiana nomen’ i Oganda sy i Roanda ho andian-tafik’ i Laurent-Désiré Kabila dia nahatonga ny mpitsoa-ponenana hoto roandey miisa manodidina ny 400 000 handositra any anaty alan’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô. Nisy andia-mpitsoa-ponenana vitsivitsy izay afaka nody any Roanda nefa niharan’ ny vono moka nataon’ ny Totsy ny ankamaroan’ izy ireo. Tamin’ ny volana Jona 1998 dia niampanga ny tafika roandey sy ny andia-miaramila notarihin’ i Laurent-Désiré Kabila ho nanao fandringanana tamin’ ny taona 1997 sy 1998, izay sokajina ho asa famongoran-taranaka, ny Firenena Mikambana.

Ny fitsarana ireo mpandray anjara tamin’ ny fandringanana

Tamin’ny Novambra 1994, ny Filan-kevi-pilaminana ao amin’ny Firenena Mikambana dia nanangana ny Tribunal pénal international pour le Rwanda (TPIR) ("Fitsarana heloka bevava iraisam-pirenena ho an’i Roanda") tao Arusha any Tanzania mba hahafahana mitsara ireo tompon’antoka tamin’ny fandringanana. Nanano sarotra ny fanombohana ny fitsarana, nefa taty aoriana dia nisy olona iray sahy nijoro ho vavolombelona voalohany tamin’ny 10 Janoary 1997. Tamin’ny volana Aogositra 1998 dia namoaka ny didim-pitsarana manameloka ny piraiminisitra Jean Kambanda ny TPIR. Ela fiasa sy tsy ampy ho enti-manana ny TPIR, nefa mbola nizaka ny tsy fisian’ny fiaraha-miasa teo amin’ ny fitondram-panjakana tao Roanda izay nanohitra ny fanenjehana ireo mpikambana ao amin’ ny fitondram-panjakana vaovao izay nanao fahadisoana taorian’ ny fakan’ ny FPR ny fahefana.

Nisahana io raharaha io ihany koa ny fitsarana roandey afaka mitsara ireo vorohirohy tamin’ny fandripahana izay miisa 100 000 any ho any. Mba hanafainganana ny fitsarana dia nampiana ny fitsarana tsotra, nanomboka tamin’ny taona 2002, tamin’ny alalan’ny fitsarana sahanin’ny fokonolona (atao hoe gacaca). Araka ny tarehimarika nomen’ny Cour suprême rwandaise mantsy dia didim-pitsarana miisa 5 000 ihany no navoaka teo anelamenan’ny taona 1994 sy 2002, ka ny 660 dia fanamelohana ho faty ary ny 1785 fanamelohana higadra mandra-pahafaty. Izany fitsarana ara-pomban-drazana izany, izay mifototra amin’ny fieken-keloka ampahibemaso mba hahafahana mahazo fampihenan-tsazy, dia nanamora ny fampihavanam-pirenena.

Tamin’ny taona 2003, raha tokony ho tapitra tamin’ny taona 2010 ny asan’ny TPIR, dia nisy fepetra vitsivitsy noraisina mba hanafainganana ny fitsarana, isan’izany ny fanendrena mpampanoa lalàna manokana ho an’ny TPIR (tamin’ny voalohany, ny TPIR dia nanana mpampanoa lalàna mitovy amin’izany toy ny an’ny Fitsarana heloka bevava iraisam-pirenena ho an’i Iogôslavia taloha) sy ny famindrana ny raharaham-pitsarana sasany amin’ny sampam-pitsarana roandey. Noho izany dia afaka nitsara ny raharahan’ireo mpikambana tao amin’ny Armée patriotique rwandaise (APR) ny fitsarana tao Kigali; ity tafika ity dia an’ny mpikomy totsy teo aloha.

Jereo koa

• Tantaran' i Roanda