Repoblika Demôkratikan' i Kôngô: Fahasamihafan'ny versiona

Contenu supprimé Contenu ajouté
Thelezifor (dinika | fandraisan'anjara)
Aucun résumé des modifications
Thelezifor (dinika | fandraisan'anjara)
Nanitatra
Andalana faha-176:
 
Niaraka tamin’ ny antokon’ i [[Joseph Kabila]], izay lasa loholona mandra-pahafatiny, i Félix Tshisekedi tamin’ ny fanaovana fampielezan-kevitra. I Martin Fayulu, mpifanohitra aminy matanjaka indrindra, izay nitarika vonjimaika tamin’ ny fifidianana filoham-pirenena, dia nanaiky ny voka-pifidianana. Tsy nandray ny fitoriana nataony ny Fitsarana momba ny Lalàm-panorenana (''Cour constitutionnelle''). Vokatr’ izany fiarahan’i Félix Tshisekedi amin’ ny antokon’ ny Joseph Kabila izany dia marin-toerana ny fitondrany, noho ny nahazoan’ io antoko io toeran’ ny solombavam-bahoaka miisa 337 amin’ ny 500.
 
== Jeôgrafia ==
Ireto ireo firenana mpifanolo-bodirindrina amin’ io firenena io: ao andrefana ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan’ i Kôngô]], ao avaratra ny [[Repoblikan'i Afrika Afovoany|Repoblikan’ i Afrika Afovoany]] sy i [[Sodàna]], ao atsinanana i [[Oganda]] sy i [[Roanda]] ary i [[Borondy]] ary i [[Tanzania]], ao atsimo i [[Zambia]] sy i [[Angôla]].
 
=== Ny tany sy ny zavaboary ao aminy ===
 
==== Ny vohon’ny tany sy ny rano ====
Ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô dia manana velaran-tany mirefy 2 344 885 km². Ao anaty lempona midadasika no misy azy dia ny lemaky ny ony Congo nahazoany io anaray io. Ny rano indray dia harena voa-janahary lehibe ho an’ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô, izay manana otri-kerin’aratra avy amin’ny rano lehibe indrindra maneran-tany.
 
Ity ony ity no mampiray an’ io firenena io noho ny fananany lemaka midadasika mirefy 3 820 000 km². Marin-toerana ny hadirin-drano entiny noho ny fitsimbadihan’ ny fotoan’ny orana ao amin’ ireo faritra avaratra sy atsimon’ ny fehiben-tany. I [[Oubangui]], izay sampan-drano mamatsy azy, dia mipoitra avy ao amin’ ny faritra avaratra, fa izy tenany sy ireo sampan-drano hafa mamatsy azy dia mipoitra avy ao amin’ ny faritra be fatrana ao atsimo. Ao amin’ ny faritra atsimo atsinanana dia mamakivaky lembalemba avo mikintoana maro i Congo alohan’ ny hanamoronany ny lembalemba Bateke. Ny sisin’ ny lempona avaratra dia misolampy mianambony ka mamorona ny lembalemban’ i Shaba (na lembalemban’ i Katanga) any amin’ ny 1 220 m ambonin’ ny ranomasina, izay mitohy amin’ ny tangoron-tendrombohitr’ i Mitumba sy ny an’ i Kundelungun.
 
Ao atsinanana no mipoitra ireo kitoantoana foronin’ny afotroa (volokano) vokatry ny fahavakisan’ny [[Rift Valley]], ao amin’ny faritry ny Farihy Lehibe. Ao no ahitana ireo tendrombohitra avo indrindra ao Kôngô, dia i Karisimbi (4 507 m), i Mikeno (4 437 m), i Nyaragongo (3 470 m), ao amin’ny tangorom-bohitry ny afotroa Virunga, i Ruwenzori, ny “tendrombohitry ny Volana”, izay mahatratra 5 119 m ao amin’ny tendro Marguerite.
 
Manerinerina ao avaratry ny farihy Albert, izay ao amin’ny rafi-dranon’i Nily, i Ruwenzori, fa ny [[farihy Tanganyika]] kosa izay ao amin’ny rafi-dranon’ny ony Congo dia mivelatra manaraka ireo tendrombohitra Mitumba sady manefitra an’i Kôngô amin’i [[Tanzania]]. Kely ny morontsirak’ i Kôngô, izay mirefy 40 km fotsiny ao amin’ny [[Ranomasimbe Atlantika]], izay manamorona ny fivarinan’ ny onin’ i Congo ao amin’ ny ilany ankavanana sady manasaraka an’ io firenena io amin’ i [[Angôla]].
 
==== Toetany ====
Ny Repoblika Demôkrartikan’i Kôngô dia vakivakin’ny fehiben-tany ka noho izany dia ny toetanim-pehibe izay sady mafana no mando manadavan-taona no manjaka ao, nefa misy fahasamihafana kely izany arakaraka ny fehin-tany sy ny haambo (haavo miohatra amin’ny ranomasina). Ny faritra afovoany dia be orana mandavan-taona, manodidina ny 26 °C ny maripana. Ao avaratra sy ao atsimo dia ifandimbiasan’ny fizaran-taonan’ny orana (maharitra valo volana eo ho eo) sy ny fizaran-taona maina (maharitra efa-bolana eo ho eo). Ao amin’ny tangoron-tendrombohitr’i [[Ruwenzori]] ary indraindray ao amin’ireo afotroa Vironga dia betsaka ny [[orampanala]] milatsaka satria mivoatra manaraka ny haambo ny zavamaniry sy ny toetany.
 
==== Zavamaniry ====
Ireo havoanan’i Kivu ao atsinanana, izay tany misolampy tohin’ny tangoron-tendrombohitra an-dranomasin’i Congo-Nily, dia matetika rakotra ahi-maitso ary ny nofon-taniny avy amin’ny afotroa dia lonaka ka mety amin’ny fambolena. Any ambanimbay any dia hitana alam-pehibe midadasika sy mikitroka izay mandrakotra ireo faritra atsinanana sy avaratra atsinanana. Ny ala midadasik’i Ituri dia mivelatra avy any amin’ny fihaonan’i Congo sy i Aruwimi ao amin’ny farihy Albert sady mandrakotra veleran-tany manakaiky ny 65 000 km². Izany ala izany no faritra farany onenan’ireo Pigmea. Maro ireo karazan-kazo ahazoana fingotra sy ireo palmie fanamboara-menaka izay volen’ny mponina ao amin’io faritra io, hita ao koa ny kafe sy ny hasy (na landihazo), ny akondro ary ny voanio. Rakotry ny fatraa ireo faritra avo indrindra manamorona ny lemak'i Congo.
 
==== Biby sy vorona ====
Betsaka ny karazam-biby sy vorona. Ao ireo karazam-biby atahorana ho lany tamingana toy ny gorilin-tendrombohitra ao amin’ireo Virunga, ny elefanta, ary koa ireo biby mampinono lehibe toy ny liona, ny leôparda, ny jirafa, ny lalomena, ny ôkapy, ny zebra ary ny bofalô. Ny biby mandady sy mikisaka koa dia hita ao koa, isan’izany ny bibilava pitôna, ny voay. Hita ao koa ny vorona samihafa toy ny boloky, ny sama, ny karazan-takatra. Ny toetany mando dia mampitombo isa ny bibikely, ka isa’izany ny [[moka anôfela]] izay mitondra ny kantsentsitry ny [[tazomoka]], ny lalitra tsetse miaina eny amin’ny tany lemaka izay mamindra ny aretin’ny torimaso.
 
=== Ny mponina sy ny fiarahamonina ===
 
==== Ny mponina      ====
Ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô dia ahitana vondrom-poko fito sy zana-poko mihoatra ny telonjato. Ny vondrona lehibe indrindra dia vondrona banto: ny Kôngô (''Kongo''), ny Bateke (''Bateke''), ny Loba (''Luba''), ny Londa (''Lunda'') ary ny Koba (''Kuba''). Ao avaratra no ahitana ny Nilôtika sy  ny Pigmea (izay monina any amin’ny faritra be).
 
Ny mponina ao amin’ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô dia nahatratra any amin’ny 68 008 922 tamin’ny taona 2008, izay manana salan-kakitroka 30 mp/km². Ny toerana tena be mponina dia ao amin’ny faritra fitrandrahana harena an-kinon’ny tany ao Shaba sy ao amin’ny Bas-Congo. Latsaky ny amppahatelon’ny mponina no monina an-tanàn-dehibe. Tamin’ny taona 2008 dia 42,50 ‰ ny taham-pahaterahana, ary ny taham-pahafatesan’ny zaza dia 64 ‰ ary ny salam-pahela velona dia 57,6 taona.
 
Tsy ampy ny fandaminana momba ny fitsaboana. Nihanaka izaitsizy ny ny sida. Tamin’ny volana Avrily 1995 dia nisy valan’aretin-tazo mahavery ra vokatry ny [[virosy Ebola]] (avy amin’ny anaran’ny renirao Ebola; izay akainkin’ny tanàna nahitana voalohany ilay aretina tamin’ny taona 1976) izay namono olona mihoatra ny 160 tao amin’ny faritr’i Kikwit ao atsinanan’i Kinshasa.
 
=== Ny toekarena ===
 
==== Ankapobeny ====
Na dia manana harena an-kibon’ny tany be dia be aza ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô izay firenena lehibe indrindra ao Afrika Afovoany, ny PIB dia 10 000 tapitrisa dolara tamin’ny taona 1991 ary nidina 5 700 tapitrisa dolara tamin’ny taona 2003. Taorian’ny 25 taona nisian’ny ady an-trano sy ny ampolo taonany maro nisian’ny [[kolikoly]] dia nihatafarina ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô. Ny 10 %n’ny fahafahan’ny toerana misy harena an-kibon’ny tany lehibe ihany mantsy no voatrandraka tamin’ny taona 2003. Ny trosa ivelany dia tafakatra 11 600 tapitrisa dolara tamin’ny taona 2004 ary ny 75 %n’ny mponina no miaina amin’ny vola latsaky ny iray eorô isan’andro. Ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô dia afaka niditra ao amin’ny programa ''Pays Pauvres Très Endettés'' (PPTE) ka afaka niakatra hatrany ny toekareny tamin’ny taona 2002.
 
==== Ny loharanon-karena voa-janahary ====
Ahitana [[harena an-kibon’ny tany]] be dia be ny ao Maniema sy ao Kivu ary ao Katanga, indrindra ny varahina, ny oranioma, ny volamena ary ny diamondra.
 
Ny tobim-pamokarana herin’aratra amin’ny rano izay notokanana tamin’ny taona 1972 ao Inga, ao an’iràn’i Kinshasa ao amin’ny ony Congo no lehibe indrindra maneran-tany, nefa ny ampahny be amin’ny tanjaky ny tohadranon’i Inga dia tsy ampiasaina.
 
Ny hazo sarobidy sy ny hazo fanaovam-panaka sy fanorenana (teka, ebena, sederan’i Afrika, ny akazo, sns) dia misy betsaka. Ny alam-pehitany dia mandralotra ny 6 %n’ ny velaran-tany misy ala maneran-tany sy saika ny antsasaky ny velaran-tany misy ala aty Afrika, nefa izay ala izany dia athorana ho ripaky ny tavy. Tamin’ny taona 2006 dia any amin’ny 75 800 000 m³ ny famokarana hazo, indrindra ny hazo fandrahoana satria sarotra dia sarotra ny fitaterana ny hazo any amin’ny morontsiraka.
 
==== Ny fambolena ====
Ny fambolena dia sahanin’ny ankamaroan’ny mponina afaka miasa sady miantoka ny 45,7n’ny PIB tamin’ny taona 2006. Na dia lonaka aza ny lemak’i Congo dia ny 3 %n’ny velaran-tany ihany no voavoly. Ny vokatra isan-taona dia ny mangahazo (voly fihinana lehibe indrindra) sy ny katsaka ary ny voanjo. Ny kafe no voly fanondrana lehibe indrindra, manaraka ny landihazo (hasy) sy ny kakaô ary ny dite. Ny voly fanondrana dia nihena raha litaha amin’ny voly fihinana taorian’ny namadihana ho orinasam-pirenena ny orinasa vahiny misahana izany tamin’ireo taona 1970.
 
==== Ny fiompiana sy ny jono ====
Tamin’ny taona 2006 dia miisa 20 000 000 ny akoho amam-borona, 4 020 000 ny osy, 900 000 ny ondry, 757 000 ny omby, ary 960 000 ny kisoa. Ny fiompiana omby dia hita indrindra ao amin’ireo tany avo vokatry ny fahamaron’ny laitra tsetse eny amin’ny tany lemaka. Ny jono, izay atao an-dranomamy, dia miantoka ny ampahany betsaka amin’ny sakafo.
 
==== Harena an-kibon’ny tany sy taozava-baventy ====
Ny 15 %n’ny mponina afaka miasa dia miasa amin’ny sehatry ny harena an-kibon’ny tany sy ny taozava-baventy, izay miantoka ny 27,7 %n’ny PIB tamin’ny taona 2006. Ny harena an-kibon’ny tany indrindra no herena lehibe ao amin’ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô, izay mihazona ny antsasaky ny tahirin-kôbalta maneran-tany sady isan’ireo manana tahirim-barahina lehibe indrindra maneran-tany. Ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô koa taloha no firenena laharana voalohany amin’ny fanondranana kôbalta maneran-tany (6 100 tônina tamin’ny taona 1996), izy koa taloha no laharana faharoa amin’ny famokarana diamondra (20 000 000 karà tamin’ny taona 1991). Ny varahina no vokatra mampidi-bola be indrindra isam-batan’olona amin’izy ireo. Mitrandraka firapotsy volamena, volafotsy, fanitso, mangaezy, tongstena ary kadmioma koa ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô. Ny otri-tsolitany an-dranomasina dia trandrahina nanomboka tamin’ny taona 1975. Ny tohodranon’i Inga eo amin’ny onin’i Congo no lehibe indrindra aty Afrika.  
 
Ny taozava-baventy, izay nandroso manodidina ny fitrandrahana akora, indrindra ny varahina, dia tra-pahasahiranana noho ny fitontoganan’ny toekarena sy noho ny fahasimban’ny fotodrafitrasa vokatry ny ady (lalana, seranan-tsambop, sns).   
 
==== Ny fifanakalozana anatiny ====
Ny vola Zaira vaovao (''nouveu zaïre'') no vola ampiasaina ao amin’ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô nanomboka tamin’ny taona 1993. Mitentina 3 000 000 Zaira taloha (''anciens zaïres'') ny iray Zaira vaovao. Taorian’ny nahatingavan’i Laurent-Désiré Kabila teo amin’ny fitondrana dia naverina ho farantsa kôngôley (''franc congolais'') izany vola izany. Izany fanoloana izany dia natao mba hisakanana ny fiakaran’ny vidim-piainana izay nihoa-pampana loatra nefa tsy tratra izany tanjona izany. Hatramin’ny taona 1995 dia nijanona tsy nihodina intsony ny rafi-pitehirizam-bola, satria ny noraiketin’ny varo-maizina ny sandan’ny vola.
 
==== Ny fitaterana ====
Ny fahasahiranana nahazo ny raharaham-barotra tao Repoblika Demôkratikan’i Kôngô dia nohamafisin’ny fahasimban’ny lalana. Ny lalam-by izay mitotaly 3 641 km no fitaovam-pitaterana lehibe indrindra anatin’ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô, izay mampifandray amin’ireo seranan-tsambon’i Angôla ao Benguela, sy amin’ny faritra atsinanana sy atsimon’i Afrika. Ny fahasimban’ny arabe (153 497 km) hatramin’ny taona 1990 dia manelingelina ny famatsiana ny tsena maro ny fitaterana ny harena voa-janahary. Ny renirano sy ny ony azo ifamoivoizana amin’ny sambo, izay mirefy 17 285 km, no tena ampisaina, ka ny ony Congo dia azo ifamoivoizana amin’ny ampahany avy any amin’ny vinany fivarinany any an-dranomasina ka hatrany amin’ny tanànan’i Matadi ary any an’ava (AMONT)n’ny tanànan’i Kinshasa. Misy seranam-piaramanidina iraisam-pirenena dimy ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô.
 
Miankina indrindra amin’ny fitaterana ana habakabaka sy amin’ny sora-davirta (telegrafia) ny fifandraisana.
 
==== Varotra ivelany ====
Ny varotra ivelany tao Zaira taloha dia tsy mifandanja satria ny fanafarana entana no be. Nifamadika izany tamin’ny taona 1991. Ny varahina dia misahana ny antsasaky ny vola miditra amin’ny fanondranana entana. I Belzika, i Etazoia, i Alemaina ary i Frantsa no mpiara-miombona antoka momba ny varotra ivelany amin’ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô.  
 
== Jereo koa ==